Seysenbi, 7 Mamyr 2024
Janalyqtar 2713 0 pikir 10 Tamyz, 2009 saghat 18:36

Jaqsybay SAMRAT. Kәri qúrlyqtyng jana tarlany

Býgingi tanda әlemdik sayasattyng aituly túlghalarynyng biri - Fransiya Preziydenti Nikolya Sarkozi. Keybir sayasatkerler ataghyn shygharu ýshin izdep jýrip tappaytyn ýlken dau-damaylar jәne olardy retteu isteri N.Sarkoziydi ózderi izdep tabady. Eng songhy mysal retinde Euroodaq atynan diplomatiyalyq missiyany atqaru soghan jýktelip, Resey men Gruziya arasyndaghy 2008 jylghy tamyz aiynda bolghan ýsh kýndik soghystyng saldaryn beybit jolmen retteu josparynyng da avtory N.Sarkozy bolghanyn aita ketelik. Onyng dayyndaghan beybit kelisimining mәtinin, artynan týrli syngha úshyratsa da, úsynghan sәtte qarsylas jaqtar tolyq moyyndap, qol qoyghan edi. Búl Sarkoziyding óz pozisiyasyn moyyndata biletin diplomatiyalyq mәmilegerlik qyryn kórsetse kerek. Osynau әreket Fransiyanyng halyqaralyq bedeli men yqpalyn kótere týsti dep kezinde barlyq elderding baspasózi jarysa jazyp jatty.

 

Býgingi tanda әlemdik sayasattyng aituly túlghalarynyng biri - Fransiya Preziydenti Nikolya Sarkozi. Keybir sayasatkerler ataghyn shygharu ýshin izdep jýrip tappaytyn ýlken dau-damaylar jәne olardy retteu isteri N.Sarkoziydi ózderi izdep tabady. Eng songhy mysal retinde Euroodaq atynan diplomatiyalyq missiyany atqaru soghan jýktelip, Resey men Gruziya arasyndaghy 2008 jylghy tamyz aiynda bolghan ýsh kýndik soghystyng saldaryn beybit jolmen retteu josparynyng da avtory N.Sarkozy bolghanyn aita ketelik. Onyng dayyndaghan beybit kelisimining mәtinin, artynan týrli syngha úshyratsa da, úsynghan sәtte qarsylas jaqtar tolyq moyyndap, qol qoyghan edi. Búl Sarkoziyding óz pozisiyasyn moyyndata biletin diplomatiyalyq mәmilegerlik qyryn kórsetse kerek. Osynau әreket Fransiyanyng halyqaralyq bedeli men yqpalyn kótere týsti dep kezinde barlyq elderding baspasózi jarysa jazyp jatty.

 

Osy kiykiljinge baylanysty әngimeni tolyghymen aita keter bolsaq, 2008 jyldyng 26 tamyzynda Resey Federasiyasy Gruziyanyng shaghyn avtonomiyalary bolyp kelgen Ontýstik Osetiya men Abhaziyanyng tәuelsizdigin tanyghanda, eng alghashqylardyng biri bolyp, ony batyl aiyptaghan da Sarkozy edi. Ol Reseydi tәuelsiz elding azamattaryna ózining pasportyn taratyp, shekarasyn birjaqty ózgertuge tyrysty dep kinә taqty. Osydan keyin Euroodaqtyng tótenshe sammiytin jinaudy úiymdastyrghan da Sarkozy boldy. Biraq... Sol sammitte Germaniyanyng kansleri Angela Merkelimen birigip, Reseyge qarsy sanksiya jasau turaly Polishanyng qatang talabyn orys әskerlerining Gruziya aumaghynan tútasymen shyqqansha Euroodaq onymen eshqanday kelissózder jasamaydy degen talappen júmsartugha tyrysqan da osy Sarkozy bolatyn... Mine, búlar bir oqighagha baylanysty jasalghan Nikolya Sarkoziyding san qyrly sayasatkerlik kelbeti.

 

N.Sarkoziyding preziydenttikke saylanuynyng ózi onyng dau-damaygha baylanysty asa tanymal boluy sebepti jýzege asqan siyaqty. "Ár elding salty basqa..." degen emes pe, eger bizde nemese basqa da bir aziyalyq, ya músylman elderinde memleketting ishin Sarkoziyshe "shulatqan" adam bolsa, onyng preziydenttikke saylanbaq týgil, sayasatpen ainalysuyna da esik tars jabylar edi. "Elding ishin alatayday býldirgen neme" dep ondaydy aiyptaytyn sózding neshe atasyn biz tabar edik. Al Fransiya Aziya emes, olarda neghúrlym aty shyqqan adam bolsa (meyli jaman jaghynan bolsa da bәribir), onyng soghúrlym tanymaldyghy artyp, jaqtastary kóbeye týsedi. N.Sarkozy ishki ister ministri qyzmetin atqaryp jýrgen 2005 jyldyng 20 mausymynda Parij túrghyndary ýshin immigranttar tarapynan ýlken janjal boldy. Astananyng Sen-San-Deny departamentindegi qylmys barynsha órship túrghan "Sity dez 4000" atty shaghyn audanynda esirtki satatyn bandylardyng arasynda bolghan atysta 11 jasar Sidy Ahmed degen jasóspirim qaza tapty. Osy oqighagha taldau jasaghan ministr óz sózinde qalany kir juatyn "Kerher" apparatymen tazalaytynyn aitqan edi. Múny qara nәsildi túrghyndar óz atyna qabyldap, Sarkoziydi jek kórip, onyng atyna laghynet aita bastaghan. Sol oqighadan tórt ay ótkende Sarkozy taghy da "sýrindi". Búl joly qala manyndaghy "Argenta" shaghyn audanyna barghan ministr fransuz qalalaryn "onbaghandardan azat etu kerek" degen sózimen qara nәsildilerding shamyna tie týsti. Osy joly ol ózine qarsy atylghan tas pen polietiylen shólmekterding astynda qaldy.

 

Osydan eki kýn ótkende sonynan qughan polisiyadan jasyrynyp qalmaq bolyp, trans­formator kýrkesine enip ketken 17 jәne 15 jasar eki arab balasyn tok úryp óltirdi. Búl bas polismen - ishki ister ministrining sózine kektenip jýrgen barlyq qara nәsildilerding ashu kiltin ashyp jiberuine sebep bolady. Sodan... Fransiyanyng 300-ge juyq eldi mekenderinde ýsh aptagha sozylghan jappay tәrtipsizdik oryn aldy. Oghan qatysqandar polisiyagha qarsy qoldaryna ne týsse sony laqtyryp, kýidiruge bolatyn dýniyening bәrin jaghyp, qala kóshelerin qara týtinge ainaldyrdy. Sonyng sal­darynan 9 myngha juyq avtomobili órtenip, 126 polisiya ofiyseri әrtýrli dengeydegi jaraqattar aldy. Sol kýnderi N.Sarkozy BAQ-tyng basty keyipkerine ainaldy. Qanday qiynshylyq bolyp, kóshede órt laulap jatsa da Sarkozy ózining sózinen qaytpay, tәrtipsizdikke jol bergenderdi qatang jazagha úshyratatyn radikaldy sharalar qajettigin aitumen boldy. Osynyng ózi onyng tanymaldyghyn ósire týsip, jaqtastary qataryn qalyndatty. Onshyldar men әsireonshyldardyn, sonyng ishinde últtyq maydan qozghalysy ókilderining arasynda ol barynsha sýikimdi sayasatkerge ainaldy. Solshyldar ony "fashistik pighyly" bar dep aiyptaghanymen, qala kóshelerinde tәrtipting ornauyn qalaghan jan ataulynyng bәri Sarkoziyding jaghyna shyqty. Búl eldegi preziydent saylauyna eki jyldan az uaqyt merzim qalghanda bolghan oqighalar edi. Búdan keyingi 2006 jyldyng aqpan-sәuir ailarynda bolghan studentter arasyndaghy tolqular da Sarkoziyding tanymal bola týsuine qosymsha "ýles qosty". Mәsele premier-ministr de Vilipenning jastar arasyndaghy júmyssyzdyqty azaytu maqsatymen jasaghan zang jobasyna baylanysty edi. Oghan sәikes júmys berushi 26 jasqa deyingi jastardy 3 jylgha deyingi synaq merzimimen qabyldap, oiynan shyqpaghandardy onay bosata alatyn. Osy zang jastar arasynda teris týsinik alyp, jas mamandardy әleumettik qorghaugha qarsy әreket dep úghyldy. Sóitip, eki aigha sozylghan jappay qarsylyqtardan keyin qújat jobasy keri shaqyryp alyndy. N.Sar­kozy osy sәtte ózi mýshesi bolyp tabylatyn ýkimetti emes, jastardy qoldap sóiledi. Búl da onyng halyq arasyndaghy sýikimin arttyra týsti.

 

Mine, sayasattaghy osynday, salystyrmaly týrde aitqanda, sәtti qadamdardyng da yq­palynan bolsa kerek, 2007 jyldyng 22 sәuirinde bolghan preziydent saylauynyng alghashqy turynda ol eng kóp dauys jinaghan (31,11 payyz) kandidat boldy. Al preziydent saylauy nauqanynyng basyndaghy saualdarda onyng reytingi Sosialister partiyasynyng ókili Segolen Ruayalidan tómen edi. Biraq Sarkoziyding komandasy onyng útymdy jaqtaryn saylaushylar nazaryna útqyrlyqpen jetkize bilip, aqpan aiynan bastap barlyq reytingte ol algha shyqty. Sóitip, ekinshi turda Ruayalimen bәsekelesken ol 53,06 payyz dauysqa ie bolyp, jeniske jetti. Kóptegen sarapshylardyng aituyna qaraghanda, N.Sarkozy Fransiyanyng dәstýrli sayasy kategoriyasyna ýilespeydi. Fransua Mitteran, Jak Shirak sekildi barynsha baysaldy, parasatty, payymdy, salmaqty sayasatkerlerge qaraghanda, N.Sarkozy qaghilez, oiyn irikpey aitatyn, ústanymyn jenil ózgertetin erkindeu sayasatker. Bir ghana mysal, Sarkozy islam dinin tútynatyn oqushy qyzdardyng mektepterge hidjab kiyip keletinderine qarsy emestigin jariyalap, músylmandar arasynda zor bedelge ie boldy. Tipti meshitter salugha memleketten dotasiya bólinuin de qoldady, múny halyqqa syrttan kelgen kómek músylmandar arasynda ekstremistik ýrdisterdi úlghaytady dep týsindirdi. Sarkoziyding qoldauymen Músylman dinining fransuzdyq kenesi de qúryldy. Biraq... 2007 jyldyng aqpan aiynda ol músylmandargha degen ong kózqarasyn shúghyl ózgertip, Múhammed payghambardy (s.gh.s.) sayqymazaq etip bey­nelegeni ýshin sotqa tartylghan Charly Hebdo basylymynyng redaktoryn jaqtap shyqty...

 

Kóptegen sayasatkerler onyng liyderlik qasiyeti men jeztanday sheshendigin joghary baghalaydy. Ol - ózining senimi jóninen onshyl konservator. Salyqtar men әleumettik shyghyndardyng azangyn qoldaydy. Ózining sózderine qaraghanda, ol zayyrly demokratiyalyq memleketting hristian órkeniyeti tәjiriybesin boyyna sinirgen fransuzdyq dәstýrli qúndylyqtardy jaqtaydy. "Respublika, din jәne ýmit" atty ózining kitabynda ol: "Men katolik mәdeniyetin, dәstýrlerin, senimin jaqtaymyn. Men ózimdi katolik shirkeuining mýshesimin dep esepteymin", dep jazghan. Sarkozy europalyq integrasiyalanudyng da jaqtasy, sonymen qatar, AQSh-tyng odaqtasy sanalady, osy songhy isi ýshin ony Qúrama Shtattardyng isine syn kózben qaraytyn Tierry Meysan siyaqty synshylar sionizm men OBB-nyng (SRU) agenti dep te jazghyrady. Qarsylastarynyng kóbi Sarkoziydi liyberal nemese әsireliyberal dep sanasa, ol ózin "pragmatikpin" degen sózden tanbaydy.

 

Jekebasylyq ómirinde N.Sarkozy anau aitqanday túraqtylyqpen, otbasy beriktigimen maqtana almaydy. Alghash ret ol 1982 jyly Mariy-Dominik Kulioliyge ýilengen, osy nekeden onyng eki balasy bar. 1993 jyly Mariy-Dominikpen ajyrasyp, 1996 jyly onyng qúrbysy Sesiliyagha qosylady. Ekeuining arasynda bir úl ómirge kelgen. 2005 jyly, ishki ister ministri bolyp jýrgende Sarkoziyding basy osy әieline baylanysty daugha iligedi. Fransuz baspasózi onyng otbasylyq tragediyasyn, úly men kýieuin tastap, Niu-Yorkke basqa bireumen qonys audarghan Sesiliya turaly keninen jazdy. Biraq Nikolya Sarkozy әielimen kelisimge kelip, búl daudy órshitpey, onymen qayta qosyldy. 2007 jylghy preziydent saylauynda Sesiliya ózining kýieuining qasynan tabylyp, sayasy kenesshilerining biri boldy. Biraq, preziydenttik jarystaghy jenisten keyin-aq Sesiliyany júbayynyng qasynda kóru siyrey bastady. Búl bayqaghyshtardyng әrtýrli boljam jasauyna erik berdi. Aqyry, 2007 jyldyng 18 qazanynda Sarkoziyding zayybymen ajyrasqany, úly Luy sheshesi­men qalatyny jóninde resmy habarlama tarady. 2007 jyldyng ayaghynda Nikolya Sarkoziyding búrynghy modelier әri әnshi, últy italiyalyq Karla Bruniymen kónildes ekendigi belgili boldy. Ekeuining ýilenu toyy Eliysey sarayynda 2008 jyldyng 2 aqpanynda ótti. Sóitip, Sarkozy fransuz elining tarihynda preziydenttik lauazymdy atqaryp jýrgende ýilengen eng alghashqy memleket basshysy retinde de qalatyn boldy.

 

N.Sarkoziyding ómir jolyna da bir kóz jýgirtip kórelik. Ol 1955 jyldyng 28 qan­tarynda Parijding jaqsy audandarynyng biri - 17 okrugte dýniyege kelgen, biraq artynan onyng otbasy Neyiy-sur-Sen atty astana týbindegi shaghyn qalashyqqa qonys audarady. Ákesi - Ekinshi dýniyejýzilik soghystan keyin kommunistik jýie qúru jolyna týsken Vengriyadan qashyp, osynda qonys audarghan majar aqsýiekterining biri. Tolyq esimi Pal Nadi-Bochay Sharkezy bolghan, Fransiyagha kelgen song ol fransuz mәnerimen Poli Sarkozy de Najiy-Boksa atanady. 1949 jyly zang fakulitetining studenti Andre Mallagha ýilenedi. Qyzdyng әkesi Benedikt Mallah katolik dinine ótken evrey, al sheshesi Adeli Buvie - fransuz, Savoyada medbiyke bolyp istegen. Ekeuining kindiginen 1952 jyly Giyom, 1955 jyly Nikolya jәne 1957 jyly Fransua ómirge kelgen. 1959 jyly Poli Sarkozy әielimen ajyrasyp, óz jónine ketedi (Ol búdan keyin de eki ret ýilengen). Balalardy advokat qyzmetin atqarghan sheshesi negizinen jalghyz ósiredi, biraq naghashy atasy men әjesi de qol-úshyn berip túrady. Nikolya jeke menshik katoliktik mektepte oqyp, sauatyn ashady. Mektepten keyin Nan­ter qalasyndaghy "Parij H" uniyversiytetining zang fakulitetin bitirgen, odan keyin Parijding sayasy zertteuler institutynda oqyghan. Qyzmet jolyn ol advokattyqtan bastaghan.

 

Jas kezinde Nikolya Sharli Paskua men Jak Shirak bastauynda bolghan "Respublika­ny qoldau birlestigi" (RQB) partiyasynyng qataryna ótedi (Qazir búl partiya "Halyqtyq qozghalys odaghy" (HQO) dep atalady). Osy kezden ol Jak Shirakpen jaqsy qarym-qatynasta bolghan. Partiyanyng qoldauymen 23 jasynda Neyiy-sur-Sen qalasy munisipaldyq kenesining mýshesi, al 28 jasynda onyng meri bolyp saylanady. Osy qyzmetti ol 1982 jyldan 2002 jylgha deyin 20 jylgha juyq atqarady. Arasynda qoghamdyq jәne basqa da әkimshilik qyzmetterge belsene aralasyp, týrli lauazym­dargha da taghayyndalady.

 

N.Sarkoziyding ataghy shyghyp, jalpy fransuz qoghamyna tanyluy 1993 jyl. Osy jyly ol ózi mer bolyp jýrgen Neyiy-sur-Sen qalasyndaghy bir balabaqshany basyp alghan terrorispen polisiyanyng qarsy bolghanyna qaramastan ashyq kelissózge barady. Qaruly terroriske qarsy qoryqpay baryp, úzaq kelissózden keyin birneshe balany ózimen birge alyp shyghady. Onyng balabaqshadan sәbiylerdi aman alyp shyghyp kele jatqan osy obrazy fransuzdargha qatty әser etedi. Artynan polisiyanyng kýshimen terroristing kózi joyylyp, balalar týgel qútqarylsa da Sarkoziyding sol beynesi fransuzdardyng esinde jaqsy saqtalyp qalady. Osy kezden ol premier-ministr Eduard Balladurding ýkimetine tartylyp, onda týrli ministrlik oryntaqtarynda otyrady. Al 1995 jyly ol ýkimetting yqpaldy mýshelerining qataryna engen edi. Osy jyly bastalghan preziydent saylauynda Sarkozy Shirakty emes, Balladurdi qoldaydy. Óitkeni, saylaualdy nauqanynyng shu degendegi reytingi boyynsha Balladur - 50, al Shirak 14 payyzdyq ýleske ie bolghan edi. Biraq saylauda Shirak jenip shyghady da Sarkoziyding isi satqyndyqqa balanyp, ol ýkimettegi jyly ornynan airylady. Neyiy-sur-Sen qalasy merining oryntaghyna qayta oralghan Sarkozy de ýlken sayasattan alystap ketken joq, ózining ataghyn shygharu, halyqqa tanymaldyghyn kótere týsu jolynda ol BAQ betterine jii shyghatyn. Al 2002 jylghy óte qiyndyqpen ótken preziydent saylauynda ol Jak Shirakty qyzu qoldady. Osy qyzmeti ýshin Shirak ony sol jyldyng 7 mamyrynda ishki ister ministri etip taghayyndady.

 

Qylmysty auyzdyqtau jolynda ol belsendi qyzmet atqara bildi. Qarsylastarynyng týrli synyna qaramay, ol qúqyq qorghau organdarynyng ókilettigin arttyryp, qylmysqa qarsy kýresti maqsat etken reformalaryn engizip otyrdy. Sonyng nәtiyjesinde qylmys kólemi birshama azayyp, jol tәrtibi dúrystaldy. Jol-kólik oqighalarynyng azayghany da bayqaldy. Al jappay tәrtipsizdikterge qarsy qoldanghan әdisterining birsydyrghysyn biz jogharyda aityp óttik.

 

2007 jylghy 14 qantarda HQO partiyasy preziydent saylauyndaghy kandidaty etip ony 98 payyzdyq dauyspen bekitti. Jak Shirak ta keyinirek ony qoldaytynyn jariyalady. Al preziydent saylauynda qalay jengenin taghy da qaytalap jatpay-aq qoyayyq. N.Sarkozy preziydenttik qyzmetke 2007 jyldyng 16 mamyrynda kiristi.

 

Qazaqstan Preziydenti Núrsúltan Nazarbaevpen Nikolya Sarkozy alghash ret Niu-Yorkte BÚÚ Bas Assambleyasynyng 62-sessiyasynyng júmysy kýnderinde kezdesti. Kezdesu barysynda eki elding arasyndaghy sayasy yqpaldastyq pen ekonomikalyq yntymaqtastyq mәseleleri qarastyryldy. Al 2008 jyldyng mausym aiynda Núrsúltan Nazarbaev Fransiyagha resmy saparmen barghany mәlim. Osy joly bolghan kezdesude eki elding preziydentteri strategiyalyq әriptestik turaly shartqa qol qoydy. Eng bastysy, osy kezdesude Nikolya Sarkozy Qazaqstan Preziydentine Fransuz Respublikasynyng eng joghary nagradasy - "Qúrmetti legionnyng ýlken kresi" ordenin saltanatty jaghdayda tabys etti. Búl marapat N.Nazarbaevqa eki el arasyndaghy sayasi, ekonomikalyq jәne gumanitarlyq baylanystardy nyghaytugha qosqan zor ýlesi ýshin berildi. Al 15 mamyrda bolghan "Núr Otan" HDP-nyng HII sezine Fransiyanyng biylik partiyasy - "Halyq qozghalysynyng odaghy" partiyasynan ýlken delegasiya qatysty. Delegasiya jetekshisi Tierry Mariyany Nikolya Sarkoziyding sezd júmysyna arnaghan qúttyqtau hatyn oqyp berdi. Onda Fransiya preziydenti sezd júmysyna tabys tileuimen qatar, Qazaqstannyng Ortalyq Aziyadaghy kóshbasshy ekendigin moyynday kelip, qazirgi әlemdik sayasattaghy ornyna ýlken bagha bergen jәne ózining "Qazaqstandy kóruge asyghuly" ekenin jetkizgen. Osynday yqylastar Nikolya Sarkoziyding sayasy alghyrlyghy men ózine dos elderdi tabuda talghampazdyghyn kórsetedi. T.Mariyany ózining sózinde N.Sarkozy Qazaqstannyng "Europagha jol" baghdarlamasyn qoldaytynyn da jetkizdi jәne ony oryndau maqsatynda Fransiyanyng biylik partiyasy HQO men "Núr Otan" HDP-nyng yntymaqtastyq turaly kelisimge qol qoyghanyn aita kelip, múnday kelisimge fransuz jaghy Euroodaq elderinen tys memleketter arasynan alghash ret Qazaqstanmen ghana qol qoyyp otyrghanyn eskertti. Búl әreketter de bizding oiymyzdy aighaqtay týskendey.

 

 

 

"Egemen Qazaqstan" gazeti, 08.08.2009

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1627
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 1544
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1285
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1245