«Adamzattyng  basyna keletin bәlening bәri -

әr adamnyng óz ornyn tauyp otyrmauynan».

Napoleon

Elimizde diny ahual kýn sanap kýrdelenip bara jatqan siyaqty. Mýmkin, bizding búl pikirimizben kóp adam kelispes te. Olar dәlel retinde keyingi kezende qabyldanghan Din turaly jana zandy, Din isteri jóninde agenttikting qúrylghanyn algha tartar. Áriyne, qolgha alynyp jatqan isterdi joqqa shygharugha bolmaydy, biraq, qanday zan, qanday jana memlekettik qúrylym bolghanda da mәsele onyng syrtqy poshym-pishiminde emes, ishki mazmúnynda ghoy. Biz býgin elimizdegi Músylmandardyng diny basqarmasynyng júmysy jayly bir-eki auyz pikir bildirsek deymiz.

«Adamzattyng  basyna keletin bәlening bәri -

әr adamnyng óz ornyn tauyp otyrmauynan».

Napoleon

Elimizde diny ahual kýn sanap kýrdelenip bara jatqan siyaqty. Mýmkin, bizding búl pikirimizben kóp adam kelispes te. Olar dәlel retinde keyingi kezende qabyldanghan Din turaly jana zandy, Din isteri jóninde agenttikting qúrylghanyn algha tartar. Áriyne, qolgha alynyp jatqan isterdi joqqa shygharugha bolmaydy, biraq, qanday zan, qanday jana memlekettik qúrylym bolghanda da mәsele onyng syrtqy poshym-pishiminde emes, ishki mazmúnynda ghoy. Biz býgin elimizdegi Músylmandardyng diny basqarmasynyng júmysy jayly bir-eki auyz pikir bildirsek deymiz.

Biyik lauazymdy oryngha otyrar adamgha qashanda qoyylar eng birinshi talap - әlgi adamnyng ózi basqarar salanyng ýlkendi-kishili mәselesining bәrin biletin, teoriyalyq bilimi men tәjiriybelik biliktiligi qatar úshtasqan bilgir maman boluy. Tipti bar ghúmyryn soghan arnaghan bolsa tipti jaqsy, Ras, keyde qauipsizdik komiyteti, qorghanys ministrligi sekildi arnayy kýshtik úiymdargha búl salada búryn júmys istemegen, azamattyq salanyng mamanyn aparyp otyrghyzatyn jaghdaylar da kezdesip jatady. Biraq, búl әdette  ekonomikasy men memlekettik úiymdarynyng júmysy әbden qalyptasqan, ministr túrmaq ministrler kabiyneti Italiyadaghyday jyl sayyn derlik auyssa da, tipti Beligiyadaghyday eki-ýsh jyldap ýkimetti taghayyndaudyng reti kelmese de el ekonomikasy men qoghamdyq ahualgha onyng bәri sonshalyqty әseri bola qoymaytyn batys elderinde kezdesetin ýrdis. Basqa jaghdaydyng bәrinde onday әreket ong nәtiyje bere qoymaydy. Sonyng aiqyn bir dәleli - Reseydegi qorghanys ministrligin songhy bes jylgha tayau uaqyt salyq salasynyng mamany Serdukovting basqaruynyng saldarynan әlemdegi qaru-jaraghy eng myqty damyghan, orys eli men halqynyng shyn mәninde kókirek qagha maqtan tútuyna túrarlyq jalghyz salanyng kýireuge jaqyn qaluy. Bizding elimizde de ishki ister ministrligin Z.Túrysbekov basqarghan kezeng әskeriyler kiyimining jana pormagha kóshuimen ghana este qaldy.

Búnyng bәrin aityp otyrghandaghy maqsatymyz - on jyldan astam uaqyt boyy Qazaqstandaghy mýftiyatti dinge ýsh qaynasy sorpasy qosylmaytyn, filolog-ghalym, tipti ateist adamnyng basqaryp otyruy. Jogharghy biylikting tandauy óz kezinde nege naq sol adamgha týsu sebebin biz anyq bilmeymiz, tek Aqordagha sonday adam kerek bolghan ghoy degen joramal ghana kónilge qonymdyraq kórinedi. Býgingi mýfty biylik tarapynan úsynys jasalghan jandardyng ishinde atalghan oryngha barugha qarsy bolghan jalghyz adam degen de әngime aitylady. Qarsy bolghany - adamgershilik, qarsy túra almaghany - pendeshilik bolghan. Ayaz biydey әlin biluin bilgenmen, Múqaghaly jyrgha qosqan, qam sýt emgen pendening bәrine tәn osaldyq jenip ketken ghoy. «Nәtiyjesi» býgin bәrimizding kóz aldymyzda.

Búl jaytty, orystardyng tilimen aitqanda haziretting kinәsi degennen kóri, onyng sory, demek býkil qazaq últynyng da sory degen dәlirek bolsa kerek. Nege? Kez kelgen basshynyng - ol neghúrlym jogharylaghan sayyn soghúrlym - kez kelgen núsqauy, búiryghy, jәy ghana pikirining ózi de bir, kólding ortasyna týsken tas ta bir - tolqyn barlyq jaqqa birdey taraydy. Memleket basshysynyng jarlyghy, qol qoyylghan zanynyn  býkil qoghamda әser etpeytin quysy qalmaydy. Bas mýfty de dәl sonday. Tipti onyng qyzmeti preziydentting qyzmetinen de jauapty, óitkeni onyng júmysy preziydenttiki sekildi  adamnyng sanasyna qatysty emes, sol sanany biylep-tósteytin týpsanagha qatysty. Aqyl-oy sanagha baylansa, senim-nanym týpsanagha baylanady. Sondyqtan búl salany basqaratyn adam asqan diny bilimdi boluy tiyis.

Biraq, býgingi zamanda onyng ózi az. Sebebi, ótpeli kezeng - ótkir adamdar kezeni. Ásirese, din sekildi iydeologiyanyn, myltyqsyz maydannyng aldynghy shebining әrbir imamy bilimdi bolumen qatar sózge sheshen, oiy útqyr boluy mindet. Al, mýftiyding azuynyng alty qarys boluy - eki bastan.

Osydan bir-eki jyl búryn, mýfty saylanuy jaqyndap, osy mansaptan ýmitkerler jan ayamay jan-jaqqa jýgirisip jatqanda ýmitkerlerding ishindegi bir azamatpen sóilesip qalghanymyz bar edi.

-Mýftiylikke qolynyz jete qalsa, isinizding eng basty baghyty qanday bolmaq? - dep súraq qoydyq.

-Men eng aldymen mýfty basymen qala әkimi bop túrghan V.Hrapunovtyng qabyldauyna jarty jyl kire almaushylyq sekildi soraqylyqtardy joyar edim. Men Almatynyng әkimine «maghan pәlen uaqytta kelip ketuinizdi ótinemin» degen bolar edim. Kelmese, kýshtep aldyrar edim!

Sәl artyq ketkeni bolmasa әlgi azamattyng jauaby bizding qyshyghan jerimizge tiygen nesine jasyrayyq. Sebebi - ústanymy dúrys! Kýni keshe bar qazaqtyng shiyregine juyghy mekendegen últtyng úiysy Ontýstikke baryp kelgenimizde, oblystyng bas imamy  oblystyng bas әkimine jarty jyldan beri kire almay jýrgeni jayly sózdi qúlaghymyz shalyp qaldy. Orys halqynda búnday jaghdayda aitylatyn «kakov pop - takov prihod» degen maqal bar. Qazaqshalar bolsaq: «mýfty qanday bolsa - imamdar da (mýritter de) sonday».

Býgingi mýftiyimiz osydan jeti-segiz jyl búryn, din basy bolghannan keyingi alghashqy kitabyn shyghardy. Kirpish sekildi qyzyl, kirpish sekildi úrsang kisi óltiruge bolatyn qalyng sol dýniyeden iman men imam jayly jarytymdy sóz taba almay, qarnymyz ashyp edi. Áli de solay. Minәii bir sebeppen mýftiyding jana meshit ashylghanda bolsyn, basqalay sebeppen bolsyn, sózin tynday qalsaq, diny bilimining terendemegenin, uaghyz aityp júrtty úiytar dәrejege jete almaghanyn, әngimesining auany búrynghy qalpynan auysa qoymaghanyn kórip, kónlimiz jasyp qalady.

Árqashanda әrkim ózine úqsas nәrseni izdeydi. Biylik basyndaghylar da din basylaryn ózine úqsas adamdardan tandaydy. Kәzir elimizde biylik halyqtan qanshalyqty alshaq bolsa, mýftiyat ta sonshama alshaq.

Áriyne, diny basqarma qyzmetkerlerine eng aldymen bilim jetispeydi. Ekinshiden, bilimi barlarynyng ózinde kýreskerlik qasiyet jetispeydi. Búdan 10 jyl búryn oralmandar jayly «Jalyn» jurnalynyn, «Jas Alash» gazetining redaksiyalarynda birneshe «dóngelek ýstel» ótkizgen son, kelesi jiyndy qayda ótkizsek eken degen súraq tudy. Sol kezde kenesip otyrghan jigitterding birining oiyna: «mynau Ortalyq meshit qasymyzda túr ghoy, kópting isi ýshin búdan artyq qanday jer kerek?» degen iydeya kele qalghany. Bәrimiz quanyp, alyp-úshyp meshitke jettik. Bas imam joq, onyng orynbasary bar eken. Kelgen búiymtayymyzdy estigen imamnyng at-tonyn ala-qashpasy bar ma:

-Aghayyndar, biz onday basqosugha rúqsat bere almaymyz!

-Ou, nege? Kimnen, neden qorqasyzdar?

-Bizding әr qadamymyz baqylauly. Din taqyrybynan basqa jiyndargha rúqsat joq!

-Bauyrym-au, qauipsizdik komiytetinen biz, adam jolynda jýrgender qoryqsaq bolady. Al, Alla-Taghalanyng jolynda jýrgen sizder tek qana bir Qúdaydan ghana qorqugha tiyis emessizder me?

-Jo-joq, atamanyz, biz de jep otyrghan nanymyzdan airylghymyz kelmeydi!

Mine, sol jigit kәzir eki-ýsh jyldan beri batystaghy diny alauyzdyq barynsha órship túrghan oblystyng birining bas imamy...

Ekinshi mysal. Biz ózimiz qatysyp jýrgen astarda, qúdayy tamaqtarda (batys ólkening halqy búnday tamaqty «sadaqa» dep ataydy), oraza kezindegi auyzasharlarda әrqashan  sol jiyngha kelgen, dәliregi shaqyrylghan, basqosudyng basty túlghasy boluy tiyis molda, imamdardyng ózderin qalay ústaytynyn ýnemi baqylaumen bolamyz. Birde naghashymyzdyng qyryq kýndigine bardyq. Sol ýlken eldimekenning imamy bilimdi jigit dep syrttay kóp estiytinbiz. Tamaq kelgenshe bir saghattay uaqyt otyrghandar «erkek ósekke» erik berdi. Imamda ýn joq. Tamaq jelindi, jinalghan júrt qaytugha ynghaylana bastady. Sol kezde imamgha súraq qoydyq:

-Moldeke, eger artyq ketip jatsaq aiypqa búiyrmaysyz, biraq siz ózinizding basty kәsiby mindetiniz, әsirese, osynday jiyndargha qatysty, ne dep bilesiz?

-Týsinbedim?..

-Biz de sony týsine almay otyrmyz. Mine, siz keldiniz. Tamaq kelgenshe auzynyzdy ashqan joqsyz. Ángimege aralaspay beytarap adam bolyp otyrdynyz. Bizdinshe, osynday jiyndarda, aldynyzgha osynshama halyq jinalyp otyrghanyn paydalanyp, ótirik-ósekti toqtata túryp, bir mezgil uaghyz aitu, halyqtyng kózin asha beru sizding tikeley qyzmettik mindetiniz emes pe? Tipti, adam túrmaq, әueli Alla-Taghalanyng aldyndaghy óz erkinizben moynynyzgha artqan mindet sol emes pe?

Imam shyrt ete qaldy:

-Júrt súrasa aitamyz.

-Al, súramasa she? Júrtqa auyldaghy kimning malyn kim úrlaghynan bastap Amerikanyng preziydenti kim bolatyndyghy qyzyghyraq kórinse, sonda siz sol júmghan auzynyzdy ashpaghan kýii qaytyp ketesiz be? Et jep, shay ishuge ghana keldiniz be? Onda sizding diny qaranghy adamdardan aiyrmashylyghynyz ne boldy?

-Tyndaushysy tabylmasa - sóz jetim...

-Óte dúrys! Biraq, ol naqyl siz júrtty auzynyzgha qaratugha eng bolmasa bir-eki ret әreket jasap, onynyzdan nәtiyje shyqpaghan kezde ghana dúrys. Al, siz jarty әreket te jasaghan joqsyz ghoy. Mine, missonerlerdin, sektanttardyng qazaqty din-islamnan shygharyp, jat, jaghymsyz aghymdargha ertip әketip jatqanynyng sebebi - olardyng kóshedegi elding aldyn orap jýrgizbeytin, ýiine baryp tynyshtyq bermeytin barynsha belsendiligi men sizderding osynday boykýiez, jaybaraqat jatqan beyәreketsizdikteriniz. Qazaq diny bólinushilikke boy aldyryp, bir otbasydaghy jandar birneshe dinge kirip ketip, baqytsyzdyqqa úshyrap jatsa, soghan eng aldymen myna sizder kinәlisizder! Mindetinizdi dúrys oryndamaghanynyz ýshin, nanynyzdy adal jemegeniniz ýshin erteng All-Taghalanyng aldyna barghanda jauap beresiz!

Imamgha osydan song baryp «jan bitti». Kósilip sóiledi. Esilip sóiledi. Sheshilip sóiledi. Shynynda da bilimdi eken. Tynysh jerde dau tughanyn kórip qaytqysy kelmey qalghan kópshilikting talay súraghyna uәjben, naqty, salmaqty týrde jauap berip jatty.

Búl ne degen sóz? Búl jogharyda aitylghan eki imam da ziyatkerlik aitys-tartystargha týsip shynyqpaghan, shyndalmaghan, ózining dini, adamy ústanymy berik qalyptaspaghan jandar degen sóz. Olar is jýzinde bir kýndik tamaghy ýshin jýrgen, Alla-Taghalanyng haq dini - islam ýshin ayanbay ter tógip berip, kerek bolsa janyn qimaq túrghay, túyaghynyng úshyn artyq qimyldatpaytyn jandar degen sóz. Endi ózderiniz oilap kórinizder, kólenkesinen qorqatyn, jauapkershilikti moynyna alghysy kelmeytin osy sekildi imamdar halyqty qalay óz bauryna tarta almaq? Sektanttarmen, missionerlermen olar qalay kýrese almaq?

Qayrat Lama Sharif myrza «Dinde ekstremizm joq» dep maqala jazady. Dәstýrli dinderding ústanym-qaghidalarynda ekstremizm joq ta shyghar, biraq, dindi taratyn adamdar ghoy. Adamy faktor әrqashan óz rólin oinamay túra almaydy. Dәstýrli hristian dini de, onyng aghymdary da, shyn mәninde tasada túryp bәrin biylep-tóstep otyrghan iudaizm ókilderi olardy da, óz dinin de әlemge taratu, nasihattau, saltanat qúruyna qol jetkizu ýshin qarjyny da ayamay shashyp, ózgelerding qolymen ot kósep, eng birinshi kezekte islam dinin ishten iritu ýshin nebir qulyq-súmdyqqa baruda. Olardyng búl baghytta jighan tәjiriybesining tendesi joq. Islam oghan dәl ózindey eptilikpen, amal-aylamen jauap bere almauda. Batysta shirkeu qyzmetkerleri qayta-qayta Qúran órteydi, payghambarymyzdy mazaqtaghan maqala, filimder jaryq kórude. Músylmandar bolsa elshilikterge shabuyl jasaudan, dýkenderdi órteudi ghana biledi. Hillary Klinton sekildi bedeldi sayasatkerding ózi «kinofilimder qanday jaghymsyz týrde jasalghanymen, olar búzaqylyqqa, ekstremisttikke negiz bola almaydy» dep, bәlening bәrin músylmandargha audaryp, olar әlem aldynda kinәli bolyp kórinip qalyp jatyr. Niuton ashqan tabighattyng zany boyynsha «әrbir әreket qarsy әreket tudyrmay túra almaydy». Biraq, sol qarsy әreket sauatty, qamyrdan qyl suyrghanday boluy tiyis. Biz qoy terisin jamylyp aghylyp kelip jatqan, últymyzdy ishtey iritu josparyn tabandylyqpen, túraqty, jýieli týrde asqan sheberlikpen jýzege asyryp jatqan naghyz ekstremisterge qalay toytarys bere alamyz? Býgingi din basymyzdyn, mýfty bastaghan imamdarymyzdyng kóbisining ol talapqa say emesi beseneden belgili. Ne isteu kerek? Oilanayyq. Áli de kesh emes. Biraq, uaqyt bizge qarsy ekenin de úmytpayyq.

Abai.kz