Tarih betine kóz jýgirtsek, adam balasy jaratylysynan qorshaghan ortadaghy tylsym dýniyeni ghasyrlar boyy oqugha, sezip-biluge, týisinuge tyrysyp, sol arqyly qalyptasqan týsinikterdi ómirlik qaghida retinde ústanghan. Ásili, әrbir individ ainalasyn oqu, bilu, estu, kóru jәne tyndau arqyly jinaqtalghan aqparatpen óz әlemi men mәdeniyetin qalyptastyrghan. Mәdeniyet qorshaghan ortasy men tynys-tirshiligine qaray әr últ pen úlysta óz qasiyetterine qaray damyp otyrdy. Osynday mәdeniyetting biri qazaq halqynyng biri-birine aqparat taratu funksiyasyn atqarghan - aitys óneri. Aqyndar óz zamanynyng ainasy qyzmetin atqaryp qana qoymay, halyqqa jón silteushi retinde ýlken ról oinaghany beseneden belgili.  Al, aitysker aqyndar ózderining suyrypsalmalyghymen erekshelenip, auditoriyamen interaktivtilik keri baylanysty ústap otyrghan. Sondyqtan tyndap otyrghan dýiim júrt aityskerding sheberligi men sheshendigine erekshe yqylas tanytyp, delebesi qozyp, mәn-jaydan habar alghan. Kommunikasiya tarihyna ýniler bolsaq, foliklor kóptegen halyqtardyng qorshaghan orta men ainaladan, shejire men tarihtan syr shertetin negizgi aqparat kózi bolghanyn bilemiz. Osy dәstýrding arghy shyghu tegin zerdeley otyryp, Arabtyng kóshpeli taypalarynda «Múghallakat», parsylarda «Mýshayra», orystarda «Chastushka» basqa da elderding osyghan úqsas әdeby ýrdisteri bolghanyn bilemiz.

Tarih betine kóz jýgirtsek, adam balasy jaratylysynan qorshaghan ortadaghy tylsym dýniyeni ghasyrlar boyy oqugha, sezip-biluge, týisinuge tyrysyp, sol arqyly qalyptasqan týsinikterdi ómirlik qaghida retinde ústanghan. Ásili, әrbir individ ainalasyn oqu, bilu, estu, kóru jәne tyndau arqyly jinaqtalghan aqparatpen óz әlemi men mәdeniyetin qalyptastyrghan. Mәdeniyet qorshaghan ortasy men tynys-tirshiligine qaray әr últ pen úlysta óz qasiyetterine qaray damyp otyrdy. Osynday mәdeniyetting biri qazaq halqynyng biri-birine aqparat taratu funksiyasyn atqarghan - aitys óneri. Aqyndar óz zamanynyng ainasy qyzmetin atqaryp qana qoymay, halyqqa jón silteushi retinde ýlken ról oinaghany beseneden belgili.  Al, aitysker aqyndar ózderining suyrypsalmalyghymen erekshelenip, auditoriyamen interaktivtilik keri baylanysty ústap otyrghan. Sondyqtan tyndap otyrghan dýiim júrt aityskerding sheberligi men sheshendigine erekshe yqylas tanytyp, delebesi qozyp, mәn-jaydan habar alghan. Kommunikasiya tarihyna ýniler bolsaq, foliklor kóptegen halyqtardyng qorshaghan orta men ainaladan, shejire men tarihtan syr shertetin negizgi aqparat kózi bolghanyn bilemiz. Osy dәstýrding arghy shyghu tegin zerdeley otyryp, Arabtyng kóshpeli taypalarynda «Múghallakat», parsylarda «Mýshayra», orystarda «Chastushka» basqa da elderding osyghan úqsas әdeby ýrdisteri bolghanyn bilemiz. Búl turasynda M.Áuezovtin: «Aytys sózderining moldyghy men kóp jayylghandyghyna qarasaq, qazaq eli aqyndyq tenizi siyaqty. Basqa júrtta óleng bolsa, múnshalyqty mol bolyp etek alyp jayylghan emes. Anda-sanda kezdesetin shashyraghan ólender siyaqty kórinedi. Mysaly eski fransuz әdebiyetindegi tensondar, búlardyng týri qazaq aitysyna úqsaydy. Onda da eki aqyn kóp jiynnyng aldynda sóz jarys jasaydy. Aytystyng ózge ólennen aiyrmasy: suyrypsalma ólendermen aitysatyn bolsa, tensondar da sonday, janynan shúghyl shygharylghan auyzsha ólender. Aytysatyn sózderi de keyde qazaq aitysynda kezdesetin bilim talasy siyaqty, júmbaq pen oy tartysy bolady. Fransuz әdebiyetinen basqa, eski arab әdebiyetinde «Múghallakat» degen ólender bolghan, biraq búl naghyz aitys emes, kóbinese óleng jarysy siyaqty», dey kelip: «Mine ózge júrttyng әdebiyetinde aitys ólenderding osy siyaqty týrleri bolghany ras. Biraq búnyng birde-biri qazaq aitysynday kópke tarap, kóp júrttyng barlyghy ermek qylatynday bolghan joq. Qazaqtiki siyaqty әdebiyet tarihynyng bólimi bolyp etek alyp taraghan emes. Qazaqtyng kәri, jasynday aitysty qyzyq kórip qyzulanyp, tegis óner qylyp, jalpaq el ústanghan emes. Qazaqtaghy aitys әdebiyet bólimi boludan basqa el tartysynyng búrynghydan kele jatqan teatry siyaqty kópke birdey qyzyq beretin jiyn sauyghy bolghan» degen pikiri aitystyng qazaq әdebiyeti men kommunikasiya tarihynda alatyn ornyn aiqyndap berdi. Desede, kóptegen halyqtar jazu payda bolghan son, sóz mәdeniyetinen jazu mәdeniyetine kóshse, qazaq halqy habar almasudyng osy týrin HIH ghasyr sonyna deyin negizgi aqparat kózi retinde tútyndy. Osyghan qarap, adamgha jón-joba silteytin aqparat ekenin jәne qay dәuirde bolmasyn aqparattyng qanshalyqty manyzdy ekenin angharugha bolady. Olay bolsa, aitys ónerin tek halyq múrasy retinde ghana qarastyrghannan góri jurnalistika janrlarymen de tyghyz baylanysta ekenin aitqan dúrys sekildi. Óitkeni, aitys barysynda aityskerler bir-birne súraq-jauap almasuynan súqbat janryn yaghny interviudi, bolghan jaytty bayandauynan - reportajdy, әzili men qaljyndarynan - satiralyq, oqighalardy últtyq, eldik túrghydan saraptap-taldauynan analitikalyq janrlardyng saryndaryn anyq bayqaymyz. Osyghan qarap, aityskerler qúramynynyng kóp mólsherin jurnalister qúraytyn býgingi aitystyng aqparat taratudaghy osy erekshelikterin jәne de «aytys» sózining týbiri «aytu» sózinen shyqqanyn eskere otyryp, últtyq jurnalistikagha «aytys janry» degen jana janr týrin qosu súranyp túrghan janalyq ispetti. Búl әri ghasyrlar boyy kele jatqan aitystyng zerttelip-zerdelenip qayta jandanuyna әri qazaq jurnalistikasynyng últtyq ereksheligi retinde ghylymy ainalymgha da, tariyhqa da ener edi. Áriyne, búl pikirimizge býgingi qazaq jurnalistikasy teoriyasynyng túghyry bolyp sanalatyn - Namazaly Omashev, Bauyrjan Jaqyp, Qúdaybergen Túrsyn jәne jurnalistikadaghy janalyqtar men janrlardyng týrlenuin zerttep, últtyq jurnalistikanyng zaman talabyna say sýbeli enbek etip jýrgen Kaken Qamzin synda ghylym doktorlary men professor aghalarymyz pikir bildirip, bagha berer. Al, bizding aitpaghymyz kezkelgen últtyq qúndylyq zaman aghymy men talabyna qaray damuy, týrlenui kerek-aq.

Qoghamnyng barlyq salasyna qatysty ghylymiy-tehnologiyalyq ilgerileushilik, sonday-aq aqparattandyru ýderisinin  joyqyn jyldamdyqpen damuy býkil әlem ajarynyng modernizasiyalanuyna jәne bizding dýniye, bolmys, tipti óz tarihymyz ben mәdeniyetimiz jayly týsinigimizding ózgere bastauyna pәrmendi yqpal etti.  HH ghasyrda adamzat sanasyna tolassyz da ólsheusiz qúiylghan, ýshinshi mynjyldyqta qarqynyn ekpindete týsken aqparat aghymy kez kelgen adamgha elektrondy jelidegi tosyn iydeyagha, bógde kózqaras pen ózge qúndylyqqa qol jetkizuge mýmkindik berdi. Demek, adam balasy osy aqparattardy talghamyna qaray súryptap, soghan sәikes әreket jasap, ómiri men qyzmetin ýilestiruge, atadan múra retinde qalghan dәstýrlerimizdi dәripteuge mýmkindik aldy.

Qazirgi tanda  aqparat diffuziyasy әsirese sandyq tehnologiyalar әlemin jaylap alghany aiqyn da anyq angharylady. Osy rette dәstýrli hәm jana jurnalistikagha tikeley qatysy bar ghalamdy órmekshi torynday shyrmaghan Internet jelilerining rolin erekshe atap aitugha bolady.

Sayttardyng Web 2.0 negizinde týziluimen ómirge kelgen әleumettik jeliler әlemde ýlken rezonans tudyrdy. Búl Internet qoldanushylaryna Web-sayttardy arnayy mamandar, moderatorlar men avtorlardyng kómeginsiz qajetti aqparatpen ózderi tolyqtyra otyryp, ózara belsendi dialog ornatugha mýmkindik ashty. Sondyqtan bolar, kóptegen alpauyt trans últtyq korporasiyalar men jekelegen kәsiporyndar ózderin janramalauda, tútynushylaryn izdeude jәne sol tútynushylardy ústap túruda osy әleumettik jelilerdi qoldanuda. Óitkeni jeliler adamdardyng bir-birimen qatynasyn, mәdeny qúndylyqtardyng almasu uaqytyn asa jyldamdatugha sebepshi bolady. Jelini qoldanushylardyng kózdegen maqsaty  -  әleumettik  dengeyleri tete,  mýddeles adamdarmen arghy-bergi baylanys ornatu arqyly ózderining týrli-týrli súranystaryn qanaghattandyru bolghandyqtan búryndary jyldar, ghasyrlar boyy jýretin búl ýderis endi virtualdy әlemde kózdi ashyp-júmghansha jýzege asady. Búl ýderis tek qarym-qatynas salasyna ghana emes, aqprattyq aghymnyng jyldamdyghy paydalanushylardyng jazu stiylining yqshamdaluyna, janrlyq mәtinderding úiysuyna әjeptәuir әser etti, kommunikasiya logikasy men mәdeniyetine de birsypyra janalyq ala keldi. Oghan birden-bir sebep - әleumettik jeliler, onlayndyq pikirlesu, yaghny jurnalistika tilimen aitsaq, tikeley efir arqyly ózara tildesu, yqpaldasu. Olay bolsa, kezkelgen últtyq qúndylyqtar osy virtualdy әlemde óz ornyn alyp, el bolashaghy ýshin qyzmet etui tiyis. Sonyng ishinde qazaq halqynyng biregey dәstýri aitystystyng da halyq arasynda tek aqparat almasu qúraly ghana emes, sonymen qatar, últymyzdyng ejelden erkin pikir almasu men sóz bostandyghynyng qúraly bolghandyghyn bilemiz. Onda, Internetting qauqary men әleuetin eskere otyryp, aitysymyzdy da tek, belgilengen oryn men belgili túlghynyng ómirene arnap sol kýndi kýtkennen góri virtauldy dýniyede onlayn-aytys dep jana zamangha ynghaylaghan dúrys shyghar. Búl әriyne tek onlayn ghana aitysu kerek degen sóz emes. Qayta Aytysty dýniyejýzine tanytu dep eseptegenimiz dúrys bolar. Onyng ýstine kele alatyn, kele almaytyn obylys-obylystardaghy aityskerlerdi bir jerge jinap әbigerge salghannan góri, bir aitysker Shymkentte, ekinshisi Ýrimjide al, auditoriya býkil dýniyejýzi bolyp, onlayn dauys berse qalay...

Búl aspannan týsken jana oy emes, Azattyq.org sayty songhy uaqyttary osy ispetti aitys úiymdastyryp jýrgeni belgili. Olay bolsa, memlekettik dengeyde qoldap, tek bir betkeyli atalmysh saytta ghana emes, basqada sayttar tónireginen úiymdastyrylsa núr ýstine núr bolar edi. Sonda ghana jana media salasynda aitystyng kezkelgen aqparat qúraly ispetti janasha týrlenip, úrpaqtan-úrpaqqa jete beruine jol ashar edik.

Saudbaev Madiyar

QazÚU doktoranty

Abai.kz