Jeksenbi, 19 Mamyr 2024
Dep jatyr 3098 13 pikir 13 Qyrkýiek, 2022 saghat 12:33

Tatar men bashqúrt Reseyden bólinbek

Reseyding Ukrainadan jenilgenin kórip otyrghan Tatarstan men Bashqúrtstan basshylary astyrtyn konsulitasiyalar jýrgize bastady. Keleshekte eki el bólinip shyghuy mýmkin dep boljaydy, dalainside.kz.

Búl rette AQSh sәl ayaghyn tartyp otyr, olar ýshin Tatarstan men Bashqúrstanda yadrolyq qaru bolmaghany manyzdy. Kerisinshe Úlybritaniya barynsha kómektesuge dayyn. Ayaghyn tartsa da, AQSh Stratfor jeke barlau firmasy arqyly, eki respublikadaghy halyqtyng kónil-kýiin bilmek.

The Moscow Times tәuelsiz basylymynyng jurnaliysi Lәilә Latypovanyng jazuynsha, Putinning sayasy rejiymi biylikti ortalyqtandyrugha bayaghydan kirisken. Reseyding qúramyna kiretin az últtardyng mәdeniyetin yghystyryp, olardyng tilin oqu baghdarlamasynan aldyryp tastaugha tyrysyp, tarihyn imperlik kózqarasqa barynsha jaqyndatty.

Sonyng jarqyn mysaly, Reseyding 1994-1996 jәne 1999-2009 jyldary Sheshenstangha salghan qyrghyny. Osylaysha Kremli ózining ýstemdigin kýsheytti. Sheshen halqy jan berisip qandy shayqasqa týsken uaqytta, basqa «etnikalyq respublikalar» da qarap qalmay, Elisinning kezinde bekitilgen Resey Konstitusiyasyndaghy jәne federaldy kelisimsharttardaghy qúqyqtaryn saqtaugha tyrysyp, Mәskeumen úzaqqa sozylghan zani, sayasy tartysqa týsti. Osy tartysta әl-dәrmeni qalghansha berilmegen Tatarstan men Bashqúrtstan respublikalary edi.

Qazirgi kýni Reseyding Ukrainagha ashqan soghysy birneshe jyldar boyy postkenestik elderdegi demokratiya mәselesin zerttep kele jatqan sarapshylardyng basyn qatyrghan súraqqa jauap tauyp bergendey. Zertteushilerding «Reseyde demokratiya nege júmys istemedi?» degen súraghyna jauap tabyldy. Sebebi instituttar tek Mәskeuge nazar audaryp keldi, olar aimaqtyq dengeydegi demokratiyalyq basqaru men azamattyq qoghamdy damytu júmysyna kónil bólmedi. Tatarstan men Bashqúrtstan barynsha Kremliding yrqyna kónbey kele jatqanymen, olar Reseyding ortalyqtandyru sayasatynyng qúrbanyna ainaldy. Ádette Kremli memlekettik sheshimder qabyldaghan kezde az últtar qalys qalady. Orystan basqa etnikalyq toptardyng biylikte dauysynyng shyqpauy, Putinning «orystardy joghary sanattaghy últ etip», orys emesterdi «ekinshi sortty adamdar» retinde kórsetip, eldegi dikriminisiyany qalypty qúbylysqa ainaldyruyna jol ashty. Sondyqtan «Reseylik mәseleni» sheshuding birden-bir joly – tek Kremli men orys últynan shyqqan sayasy jәne qogham qayratkerlerine ghana kónil bóludi toqtatyp, elding basqa aimaqtary men az etnikalyq toptaryna nazaryn búru. AQSh pen onyng odaqtastarynan shyqqan sayasatkerler eldi monolitti qúrylym retinde qarastyrmauy kerek. Olar aimaqtyq ýkimettermen tikeley diplomatiyalyq jәne ekonomikalyq arnalar qúrugha úmtyluy kerek, sonday-aq demokratiyalyq oppozisiyanyng aimaqtyq belsendilerimen birge júmys istep, olardyng aimaqtyq demokratiyalyq jobalardy damytu josparlaryn qoldau kerek.

Ol ýshin, AQSh ózining NATO-lyq odaqtasy Týrkiyadan ýlgi alghany jón. Týrik eli otyz jyl boyy Tatarstan Respublikasymen tikeley diplomatiyalyq jәne sauda qatynasyn jýrgizip keledi. Eki el 2015 jylghy Resey-Týrkiya daghdarysy kezinde de yntymaqtastyqty toqtatqan joq, sol kezde Tatarstan Ýkimeti Kremliding jaghyna shyghudan tartyndy jәne Týrkiyanyng adal seriktesi bolyp qala berdi. 1990-shy jyldardan bastap Týrkiya Tatarstanmen ekijaqty saudany damytugha ghana emes, sonymen Týrkiyanyng elitalyq oqu oryndarynyn granttar bólip, bilim beru salasynda baghdarlamalar ashyp, sayasy jәne әleumettik belsendi tatar ziyalylarynyng jana buynyn tәrbiyelep shygharu ýshin «júmsaq kýshke» qarajat qúidy. Týrkiyanyng Resey ónirlerimen tikeley júmys isteu strategiyasy Resey Ukrainagha soghys ashqannan keyin de toqtap qalghan joq. Tipti Týrkiya ýkimeti ónirlermen tyghyz qarym-qatynas ornatugha bel bughan siyaqty. Mausym aiynda Týrkiya sheneunikteri Bashqúrtstanda Týrkiyanyng qúrmetti konsuldyghyn ashugha niyet bildirdi.

«Sondyqtan AQSh pen onyng odaqtastary Resey qúramyndaghy respublikalardy demokratiyalyq institut qúrugha qabiletsiz, demokratiyalyq is-әreketke qúlyqsyz deuden góri, aimaqtardaghy oppoziya ókilderimen baylanys ornatyp, Ukraina soghysynan bas tartqandargha demeu berip, soghys turaly shynayy aqparatqa qol jetkizu ýshin ónirlermen qarym-qatynas ornatuy kerek», - deydi Lәilә Latypova Newlines institute saytyna jazghan maqalasynda.

Al, dalainside.kz sarapshylar әzirge Tatarstan men Bashqúrstannyng Reseyden naqty bólinip shyghuy ýshin 4 faktordyng túspa-tús kelui qajet ekenin aitty, deydi.

Birinshiden, Respublika túrghyndarynyng ózderi Reseyden bólinudi ashyq qoldauy kerek. Biraq Tatarstan halqynyng 40 payyzy orystar bolsa, 53 payyzy tatarlar eken. Onyng ishinde shoqynghandary kóp. Bashqúrtstanda jaghday tipti qiyn. Onda orystar 36 payyz, al bashqúrttar 29 payyzdy qúraydy. Sondyqtan shynayy әdil referendumda kópshilikting ózi Reseyde qalamyz dep sheshui ghajap emes.

Ekinshiden, Tatar men Bashqúrt armiyasynyng Resey shabuylyna qarsy túra alatyn qauqary boluy kerek. Al Reseydyng múnday jaghdayda shabuyl jasaytynyna esh kýmәn joq.

Ýshinshiden, Resey eki elding de aumaghyn qorshap túr. Yaghny syrtqa shyghar jol joq. Jaqynyraq túrghan jalghyz derbes memleket - ol Qazaqstan. Bizge jaqyn ornalasqany Bashqúrtstan. Aramyzdy Orynbor oblysynyng Quandyq jәne Gay audandary bólip túr. 1925 jylgha deyin Orynbor Qazaq ASSR-y astanasy bolghanda, qazaq-bashqúrt shekarasy bar edi. Qazaqstan syrtqy doktrinasyna say Reseyding Orynbor oblysyn Reseydiki dep moyyndaydy. Sondyqtan Reseyge qarsy soghys ashuy ekitalay. Tatarstan ben Bashqúrtstan ortaq kýsh salyp, Gay jәne Quandyq audandaryn qaruly jolmen ózderine qaratsa, olar Qazaqstanmen ortaq shekaragha shygha alady. Syrtqy elmen ortaq baylanysy bolmasa, tatarlar men bashqúrttardyng bir kýn de tәuelsiz bolyp túruy mýmkin emes.

Tórtinshiden, Birikken Últtar úiymy Tatarstan men Bashqúrtstandy tәuelsiz memleket retinde dauysqa salyp, arnayy rezolusiyamen moyyndauy tiyis. BÚÚ moyyndasa ghana, Qazaqstan moyynday alady. Sebebi, óz diplomatiyalyq erejesine say, Qazaqstan tek BÚÚ rezolusiyasy bar sheshimderdi ghana zandy dep tabady.

Tatarstannyng Resey qúramynan shyghuy mýmkin degen sybys 2017 jyly shyqqan. 2022 jyldyng basynda Resey Preziydentining Tatarstannyng tәuelsiz sayasatyna tym narazy ekendigi turaly qaueset rastaldy. Tәuelsiz BAQ-tyng pikirinshe, Putin Tatarstannyng Reseyden bólingisi keletin niyeti baryn bayqap, qatty ashulanghan. Ol Qazandaghy Memlekettik Kenesting otyrysynda Minnihanovqa keminde 2 ret eskertu jasady. Putin aimaq basshysynyng Kremli búiryghyn oryndaghysy kelmey, Konstitusiyadaghy preziydent dep atalatyn qúqyghynan bas tartpay otyrghanyna narazy bolghan.

Ayta keteyik, Minnihanov – «Preziydent» sózin «Respublika basshysy» mәrtebesine auystyrudan bas tartqan aimaqtar ishindegi jalghyz basshy.

Mәskeuding taghy bir narazylyghy – respublikanyng últtyq tiline qatysty. Keybir orys tildi qogham qayratkerleri orta mektepterde mindetti týrde oqytylatyn tatar sabaqtaryn toqtatqysy keledi. Al, Tatarstannyng egemendigin jaqtaushylar tatar tilining memlekettik til retinde oqytyluyn talap etedi.

Tatarstan – Resey Federasiyasynyng quatty ónerkәsiptik subektisi. Negizgi resursy – múnay. Respublika aumaghynda birneshe múnay óndeu zauyttary bar. Tatarstanda barlyghy 800 000 000 tonna múnay óndiriledi. Tatarstannyng jer qoynauy qazba baylyqqa toly. Ónirde jýzden astam kómir ken oryndary bar.

Sondyqtan Tatarstan Reseyding donory qyzmetin atqaryp otyr. Biraq «suvereniyteti saqtalghan» elge búl únamaydy. Minnihanov Tatarstan mәjbýrli týrde donor bolyp otyrghanyn birneshe ret aitqan. 2018 jyly Reseyding Premier-ministri Dmitriy Medvedev Tatarstannyng búlay minez kórsetui orynsyz jәne qúqyghy joq nәrseni talap etpeui kerek ekenin esine saldy.

Qazir Stratfor Reseyden bólingisi keletin Tatarstan men Bashqúrtstan basshylaryna birinshi kezeng boyynsha kenes berip, kómek kórsetpek. Ol prosess shamamen 1-2 jylgha sozylady.

Ayjan Temirhan

Abai.kz

13 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2146
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2551
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2365
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1661