Aldymyzda kele jatqan Jylan jylynyng birinshi kýni qazaqtyng belgili qayratkeri Múrat Áuezov jetpis jasqa tolady. Biz osy mereyli datagha baylanysty óz tarapymyzdan jariyalanym dayarlap jatqan kezde, Múrat aghanyng dosy, tanymal ghalym Múrat Ghylmanovtan gazet redaksiyasyna «óz ayaghymen» kelgen maqala týse qaldy. Sodan biz bir Múrat jóninde jazylghan ekinshi Múrattyng jýrekjardy jazbasyn sәl-pәl qysqartyp, qaz-qalpynda jariyalaudy jón kórdik.

Múrat agha, jetpisting jelkesine ilingen mereytoyynyz qútty bolsyn! Qiyanaty qalyng zamangha tap bolghan qazaqqa qyzmet-qarymynyz әli de molynan qajet: halqynyzgha - qayrat, Sizge - tәnirden tegeurin tileymiz!

«DAT» gazetter jobasynyng shygharmashylyq újymy

Men Múratpen 1966 jyly Mәskeude KSRO Ghylym akademiyasynyng aspiranttar jataqhanasynda tanystym. Búl kezde ol KSRO Ghylym akademiyasynyng Álem tilderi institutynyng aspiranturasyna oqugha týsen.

Búghan deyin Múrat MGU-ding shyghys tilderi fakulitetinde oqyghan edi. Sol uaqytta ol Mәskeude oqityn qazaqstandyq studentter men aspiranttardyng bastaryn biriktiretin «Jas túlpar» qoghamdyq-sayasy qozghalysynyng basty úiymdastyrushylarynyng biri boldy. «Jas túlpar» halqymyzdyng últtyq sana-sezimining damuyna zor týrtki boldy.

Aldymyzda kele jatqan Jylan jylynyng birinshi kýni qazaqtyng belgili qayratkeri Múrat Áuezov jetpis jasqa tolady. Biz osy mereyli datagha baylanysty óz tarapymyzdan jariyalanym dayarlap jatqan kezde, Múrat aghanyng dosy, tanymal ghalym Múrat Ghylmanovtan gazet redaksiyasyna «óz ayaghymen» kelgen maqala týse qaldy. Sodan biz bir Múrat jóninde jazylghan ekinshi Múrattyng jýrekjardy jazbasyn sәl-pәl qysqartyp, qaz-qalpynda jariyalaudy jón kórdik.

Múrat agha, jetpisting jelkesine ilingen mereytoyynyz qútty bolsyn! Qiyanaty qalyng zamangha tap bolghan qazaqqa qyzmet-qarymynyz әli de molynan qajet: halqynyzgha - qayrat, Sizge - tәnirden tegeurin tileymiz!

«DAT» gazetter jobasynyng shygharmashylyq újymy

Men Múratpen 1966 jyly Mәskeude KSRO Ghylym akademiyasynyng aspiranttar jataqhanasynda tanystym. Búl kezde ol KSRO Ghylym akademiyasynyng Álem tilderi institutynyng aspiranturasyna oqugha týsen.

Búghan deyin Múrat MGU-ding shyghys tilderi fakulitetinde oqyghan edi. Sol uaqytta ol Mәskeude oqityn qazaqstandyq studentter men aspiranttardyng bastaryn biriktiretin «Jas túlpar» qoghamdyq-sayasy qozghalysynyng basty úiymdastyrushylarynyng biri boldy. «Jas túlpar» halqymyzdyng últtyq sana-sezimining damuyna zor týrtki boldy.

Múrat jataqhanada túrghannan bastap, aptasyna 1-2 ret jinalatyn seminar úiymdastyrdy. Seminarda elimizding ekonomika, mәdeniyet jәne tarih mәseleleri talqylanatyn. Búl seminardyng júmysyna ataqty filosof Georgiy Gachev qatysyp, elimizding tarihy men mәdeniyeti turaly bayandamalardy ýlken qyzyghushylyqpen tyndaytyn. Seminarlarda Mәskeudegi ghylymiy-zertteu instituttarynda júmys isteytin kóptegen aspiranttar bayandama jasaytyn. Búnday otyrystar qyzu pikirtalastarmen ótetin. Kóbinese Qazaqstan mәseleleri kóterilip, elimizding tәuelsizdikke jetu joldary talqylanatyn.

Ókinishke oray, alty aidan keyin әldebireu búl seminarlar turaly bizding respublikamyzdyng tiyisti organdaryna jetkizipti. Almatydan Qazaqstannyng KP Ortalyq komiytetining bólim mengerushisi kelip, seminargha qatysyp jýrgen әrqaysymyzben jeke sóilesti. Seminar júmysyna qatysugha bolmaytynyn eskertti. Búl sózge qúlaq aspaghan jaghdayda oqudan shygharylasyndar dep qorqytty. Osydan keyin seminar júmysy toqtatyldy.

Alayda Múrat ózining úiymdastyrushylyq júmystaryn toqtatqan joq. Ol Mәskeudegi Qazaq KSR-ning túraqty ókildiginde mәdeniyet mәseleleri jayly jii dәrister oqydy. Múrattyng úiymdastyrghan is-sharalarynyng ishinde 1967 jyly jeltoqsan aiynda Mәskeu qalasyndaghy Mәdeniyet institutynyng akt zalynda úiymdastyrghan keshin aiyryqsha aitugha bolady. Búl keshke qazaqtyng 500-dey studentteri men aspiranttary jinaldy. Keshti úiymdastyruda Mәdeniyet institutynyng studenti Marat Baltabaevtyng enbegi erekshe boldy. Múnda Múrat ýlken bayandama jasady. Osy bayandamada Stalin jәne onyng qyzmetkerlerining qolymen úiymdastyrylghan qazaq halqynyng úly qasireti jayly bayandaldy. Osy súmpayy sayasattyng nәtiyjesinde elimiz qyrghyngha úshyrap, halyq sany eki ese azayghany aityldy. «NKVD» әskerin júmyldyru arqyly qoldan úiymdastyrylghan asharshylyqqa halyqtyng malyn konfeskeleu sebep bolghany ashyq aityldy. Malsyz qalghan halyq ashtyqtan qyrylyp, qazaq dalasy ólikke toldy. «NKVD» qyzmetkerleri ashyqqan qazaqtardy qalalargha kirgizgen joq. Osynyng saldarynan qala qaqpalary manynda ashtan ólgen adamdardyng mәiitteri tau bolyp ýiilip jatty. Búl tragediya әli kýnge deyin ózine layyqty tarihy baghasyn alghan joq. Osy teris sayasat qazaq últynyng moralidyq tamyrynyng kýireuine әkeldi. Tragediyanyng auqymdy bolghanyna baylanysty búny qazaq halqynyng «Holokosty» dep aitugha bolady. Búl tragediyagha tarihy bagha berilmey, qazaq halqynyng órkendeui jayly aitu qiyn mәsele. Men Múrattyng osynday mәseleler aitylghan bayandamasynan keyin, Kommunistik partiyanyng qataryna kirmeymin dep sert ettim.

60-jyldardyng ayaghynda Múrat jәne «jastúlparlyqtar» Almatygha oraldy. Almatyda Múrat Áuezov Filosofiya institutyna júmysqa qabyldandy. Onyng basshylyghymen kóshpendilerding mәdeny múrasy zerttelip, ýlken enbekting nәtiyjesinde monografiya jaryqqa shyqty. Ókinishke oray, búl basylym shygha salysymen biylikting búiryghymen onyng qoljazbalary tolyqtay tәrkilendi. Ózining saraptamalarynyng negizinde jazghan búl enbeginde Múrat otyryqshy jәne kóshpendi halyqtardy qatar damyghan órkeniyet degen qorytyndygha keldi. Múrat kóshpendilerdi adamzat órkeniyetining damuyna zor ýles qosqan dep kórsetedi. Ol ýleske sabyn, sadaq, auyzdyq, ertoqym, jýgen, shalbar jәne jyldam pochtanyng payda boluy jatady. Múrattyng arab-parsy әdebiyetining qazaq poeziyasyna yqpalyn kórsetetin júmysy da manyzdy boldy.

1973 jyly «jastúlparlyqtar» Aziya jәne Afrika elderining jazushylarynyng besinshi konferensiyasyn úiymdastyrdy. Búl konferensiyanyng belsendi úiymdastyrushylary Oljas Sýleymenov, Anuar Álimjanov, Múrat Áuezov, Sәtimjan Sanbaev pen Bolathan Tayjanov edi. Alghashqy ret Afrika men Aziya elderining ataqty jazushylarynyng enbekteri qazaq tiline audaryldy. Audaru kezinde qúldyqqa qarsy kýres әdebiyetine asa nazar audaryldy.

Múrat «Liyteraturnaya gazetanyn» Qazaqstandaghy arnauly tilshisi bolyp jýrgen jyldary elimizding mәdeniyeti men ónerining tanyluyna kóp enbek etti. 70-80-jyldary búl gazetti KSRO-nyng intelliygensiyasy oqityn. Búnyng ózi Múrattyng tek Qazaqstannyng ghana emes, Kenes Odaghynyng qoghamdyq ómirinde bedeli myqty bolghanyn kórsetti.

Odan keyin «Qazaqfilim» kinostudiyasynyng bas redaktory bolghannan bastap, onyng ainalasyna Mәskeu men Leningradtyng shygharmashylyq uniyversiytetterining týlekteri - rejisserler, ssenarister, operatorlar jәne akterlar jinaldy. Múrattyng basshylyghymen kóp jyldar boyy toqyrauda túrghan kinostudiyanyng júmysy jandanyp, әlem moyyndaytyn shygharmalar jaryqqa shyqty.

Múrattyng erekshe qasiyetterining biri dep onyng ruhany tәuelsizdigin aitar edim. Ol eshqashan biylikting aldynda iyilip, ýlken shender súraghan emes. Oghan qogham ómirindegi bir jaghday únamaghan kezde, ol kez kelgen qyzmetten bas tartyp, óz aldyna kete beretin. Sonday bir qyzmetten ketken kezinde ol Batys Qazaqstangha Bolat Qaraqúlovpen birge foliklorlyq ekspedisiyagha baryp, ejelgi qazaq poeziyasyn qaghazgha týsirip qaytqan-dy. Taghy birde Qostanay oblysyna baryp, ejelgi eskertkishterdi zertteumen ainalysyp kete bardy.

Múrat Qazaq KSR-ning tarihy eskertkishteri men mәdeniyet qúndylyqtaryn qorghau qoghamynda qyzmet etip jýrgen kezinde ainalasyna últ patriottaryn toptastyryp, elimizde alghashqy bolyp ejelgi eskertkishterdi jýieli zertteuding negizin qalady. Búl Qazaqstan eskertkishterin týgendeuding alghashqy tәjiriybesi boldy. Ayta ketu kerek, búl qogham qazaq halqynyng mәdeniy-tarihy qazynasyn tiriltu isine zor ýles qosty.

Múrat «Nevada-Semey» qoghamdyq-sayasy qozghalysynyng júmysyna da qatysyp, atom qaruyna qarsy kýresting damuyna da enbek sinirdi. Búl qozghalys ótkizgen is-sharalary qazaq halqynyng tәuelsizdik jolyndaghy manyzdy oqighalardyng biri boldy.

Múrat Áuezovtyng ainalasyndaghy dos-jarandaryn jipke tizer bolsaq, Alash últyna adal qyzmet etken azamattyng túlghalyq túrpaty aiqyn tanylar edi.Olardyng qatarynda: Qazaqstan petroglifterining ataqty zertteushisi, oishyl Alan Medoev, ataqty suretshiler Salihetdin Aytbaev pen Maqúm Kisamedinov, ataqty dizayner, qazaq tengesining avtorlarynyng biri, Qazaqstan Respublikasynyng dizaynerleri odaghynyng tóraghasy Timur Sýleymenov, talantty jazushylar Asqar Sýleymenov, Sәtimjan Sanbaev, Gerolid Beliger, Anatoliy Kim jәne Dýisembek Nakipov, «Miyr» telekompaniyasynyng bas diyrektory, eks-senator Ghadilbek Shalahmetov, ataqty jurnalist, sayasy qayratker Seydahmet Qúttyqadam, Shynjandaghy qazaq jastarynyng astyrtyn qozghalysynyng basshysy, talantty jurnalist, jazushy Aytan Nýsiphan, muzykalyq simmetrologiyany jasaushy Bolat Qaraqúlov, muzykatanushy, professor Ásiya Múhambetova, iri arheolog ghalym, Qazaqstannyng ejelgi eskertkishterin tanushy Marat Sembin jәne iranistika ghylymyndaghy iri ghalym Safar Abdullo, taghy basqalar bar.

Múrat Áuezov elimizding Qytay Halyq Respublikasyndaghy eng birinshi tótenshe jәne ókiletti elshisi boldy. Ózining enbekqorlyghy, qaysarlyghy jәne qytay tili men ol halyqtyng minezin jetik biluining arqasynda QHR biyligimen shekarany resmy týrde bekitu mәselesine tikeley qatysty. Búl bizding diplomatiyanyng zor jenisi edi.

Almatygha oralghannan keyin Múrat júmyssyz qaldy. Ony Marat Baltabaev Mәdeniyet ghylymy zertteu institutyna júmysqa aldy. Múrat ol jerde túraqty júmys isteytin seminar úiymdastyrdy. Seminarda sayasat pen mәdeniyetting mýiizi qaraghayday maytalmandary Qazaqstannyng ózekti mәselelerin qozghaytyn bayandamalar oqydy. Búl seminar júmystary elimizding qoghamdyq-sayasy ómirine janadan serpin berdi.

Múrat «Azamat» qoghamdyq-sayasy qozghalysynyng úiymdastyrushylarynyng biri boldy. Búl qozghalys býkil respublikany qamtyghan is-sharalar ótkizdi. Osy orayda demonstrasiya úiymdastyrghandary ýshin Múrat, Ghalym Ábilseytov jәne Petr Svoik ýsheuin tergeu izolyatoryna qamady.

Múrat Áuezov «Soros-Qazaqstan» qorynyng diyrektory bolyp túrghan kezde el ishinde qiyanat kórip jýrgen әdebiyet pen ónerimizding kóptegen kórnekti ókilderi aqshalay-granttyq kómek aldy. Osy qordyng úiymdastyrghan is-sharalarynyng ishinde ýzdik romandar konkursyn ataugha bolady.

Múrat elimizding Últtyq kitaphanasynda da ýlken iz qaldyrdy. Onyng basshylyghymen kóptegen seminarlar men konferensiyalar úiymdastyrylyp, kitaphana el intellektualdary ýshin naghyz bilim qazynasyna toly ghajayyp Mekkege ainaldy. Kitaphanada alghash ret әrtýrli elderding әdebiyetterine arnalghan ortalyqtar qúryldy. Búghan sol elderding elshilikteri de atsalysty. Múrat kitaphanany tehnikalyq modernizasiyalaugha kóp kónil bóldi.

Búdan biraz jyldar búryn ol úiymdastyrghan «Úly Jibek joly kerueni» Ortalyq Aziya halyqtarynyng mәdeniyetin zertteuge arnalghan edi. Keruen barysynda osy jol boyyndaghy halyqtardyng tarihy, mәdeniyeti nasihattaldy. «Jibek Joly boyyndaghy әngimeler» atty televiziyalyq baghdarlama úiymdastyrdy.

Múratpen qúralyptas bolghan, oryssha oqyp, bilim alghan bizding qazaq tilin jarytyp bilgenimiz shamaly edi. Sondyqtan bizdi kóldeneng júrt «Ashang-jabang» dep mazaq qylatyn. Múrat osynday mazaqqa qalmau ýshin ózining ana tilin bilip qana qoymay, onyng kýrdeli etimologiyalyq qasiyetterin zertteumen de ainalysty. Osynyng ózi Múrattyng tughan últyna, onyng tiline degen sýiispenshiligin kórsetse kerek. Bir qyzyghy, Múratpen dos-jaran bolyp jýrgen bizderding birazymyz qazaq tilin qanshama ýirenuge tyryssaq ta, auyzeki әngimeden әrige jete almay qaldyq.

Osy kishigirim maqalada qazaqtyng ar-namysy, tireui, aqyly bolatyn kóp qyrly talantty túlghanyng obrazyn kórsetkim keldi. Endi, mine, Múrat jetpiske de jetip, ózining naghyz kemeldengen shaghynda keldi. Onyng jinaghan bilimi, jan- jaqty aqyly, ruhany baylyghy, tәjiriybesi tәuelsiz Qazaqstangha auaday qajet. Ejelde qazaq halqyna Tóle bi, Áyteke bi, Qazybek by qanday qyzmet atqarsa, býgingi almaghayyp zamanda Múrat Áuezov siyaqty dana túlghalar da elimizding damuy ýshin әli de sonday qyzmet atqara beredi dep biluimiz kerek siyaqty.

Múrat GhYLMANOV,

«Jas túlpar» úiymynyng mýshesi

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» № 48 (176) 25 jeltoqsan 2012 jyl