Kez kelgen mәdeniyet az uaqytta kýshpen ornamaytynyn, halyq mәdeniyetin retteytin faktorlardyng ghasyrlar boyy qalyptasatynyn tarih kórsetip otyr. Solardyng ishinde manyzdylarynyng qataryna  syrtqy dýniyening qúbylystaryna adamnyng psihikalyq reaksiyasy da jatady. Búl erekshelikterdi  eskermeuding zardaby zor. Sondyqtan qazaq mәdeniyetin taldau halyqtyng mәdeny shygharmashylyghyn qalyptastyrugha yqpal etken tereng psihikalyq qatparlardy zertteumen tyghyz baylanysty. Búlardy arhetiptik dep ataydy jәne olar óte túraqty bolyp keledi. Olar halyq mәdeniyetining irgetasyn qúraydy jәne syndarly sәtte halyqtyng ózin qalay ústaytynyn anyqtaydy. Búl alghy oibeynelerin  arhetipter dep ataghan

K. G. Yung  bylay deydi: «Sana tabaldyryghynyng әrjaghynda  әr kezde әrtýrli  mәdeniyetterden kórinis tapqan  mәngi praformalar  jatyr. Olar beysanada saqtalyp qalyp, úrpaqtan úrpaqqa túqym qualaushylyqpen beriletin siyaqty»[1].

Búl maqalada biz týrki mәdeniyetindegi arhetiptik әiel beynelerin qarastyrmaqshymyz.Sebebi, ejelgi týrkilerdin  eng kóne dýniyetanymynda qalyptasqan dýniyening qos jynystyq bastauy turaly  týsinikterinde dýniyening óte belsendi, qozghalmaly, shygharmashylyq bastamasy әiel bolyp tabylatyny.Sondyqtan týrki mәdeniyetindegi arhetiptik әiel  beynelerin zertteuding manyzy zor.

Kez kelgen mәdeniyet az uaqytta kýshpen ornamaytynyn, halyq mәdeniyetin retteytin faktorlardyng ghasyrlar boyy qalyptasatynyn tarih kórsetip otyr. Solardyng ishinde manyzdylarynyng qataryna  syrtqy dýniyening qúbylystaryna adamnyng psihikalyq reaksiyasy da jatady. Búl erekshelikterdi  eskermeuding zardaby zor. Sondyqtan qazaq mәdeniyetin taldau halyqtyng mәdeny shygharmashylyghyn qalyptastyrugha yqpal etken tereng psihikalyq qatparlardy zertteumen tyghyz baylanysty. Búlardy arhetiptik dep ataydy jәne olar óte túraqty bolyp keledi. Olar halyq mәdeniyetining irgetasyn qúraydy jәne syndarly sәtte halyqtyng ózin qalay ústaytynyn anyqtaydy. Búl alghy oibeynelerin  arhetipter dep ataghan

K. G. Yung  bylay deydi: «Sana tabaldyryghynyng әrjaghynda  әr kezde әrtýrli  mәdeniyetterden kórinis tapqan  mәngi praformalar  jatyr. Olar beysanada saqtalyp qalyp, úrpaqtan úrpaqqa túqym qualaushylyqpen beriletin siyaqty»[1].

Búl maqalada biz týrki mәdeniyetindegi arhetiptik әiel beynelerin qarastyrmaqshymyz.Sebebi, ejelgi týrkilerdin  eng kóne dýniyetanymynda qalyptasqan dýniyening qos jynystyq bastauy turaly  týsinikterinde dýniyening óte belsendi, qozghalmaly, shygharmashylyq bastamasy әiel bolyp tabylatyny.Sondyqtan týrki mәdeniyetindegi arhetiptik әiel  beynelerin zertteuding manyzy zor.

Mifologiyada kezdesetin arhetiptik әiel beynelerining ishindegi eng bastysy Tәnir-Ana beynesi. Tәnir-Ananyng negizgi funksiyalaryn saralay kelsek, onyng basty atqaratyn qyzmeti -jasampazdyq bolghanyn bayqaymyz. Búl jasampazdyq funksiyasynyng birneshe qyry bar: Jaratushy Tәnirding júbayy retinde (búl salada ol Jermen sәikestendiriledi) ghalam jasau isine qatysady; Ghalamdy meken etetin, tirshilik etetin tiri pendelerdi (tәniriyelerdi, adamdardy, januarlardy, qúbyjyqtardy) jasaugha qatysady[2, 9 b.].

Týrki mifologiyasyndaghy jaratu mәselesine kelsek, týrki dýniyetanymyndaghy tәnirlerding ishindegi bastysy Kók Tәnirding jaratushy qúday-ekenine  Gh.Esim kýmәn keltiredi. Ol Kýltegin eskertkishindegi myna bir joldargha:

Jogharyda kók tәnri

Tómende qara jer jaralghanda,

Ekeuining arasynda adam balasy

Adam balasyn basqarugha ata-babam jaraldy       [3, 56 b.]

degen joldargha silteu jasay otyryp bylay deydi: «Tәnir» men «Alla» úghymdaryn týsindirude týrikter Tәnirdi jarylqaushy deydi de, jaratushy demeydi. Jyrda da: «Biyikte kók Tәnir, al tómende qara jer jaralghanda»,- dep tәnirdi jaratushy demeydi. Tәnir týrkiler dýniyetanymynda óz syry ózinde, qúpiya oqshau kýide» [4, 223b.]. Tek qana búl jerde Gh.Esim Kók Tәnir men jaratushy  Tәnirding arasyn ajyratyp otyrghan joq. Búl arada aitatynymyz, týrkiler týsiniginde býkil dýniyeni, kók tәnirin, jer-sudy, basqa tәnirlerdi, adamdy, ata-babalarymyzdy jaratushy Tәnir bar, bolghan. Kenestik mifologiya mektebi Tәnir men Zevs beynelerin salystyra kelip, Zevs antropomorfty túlgha, Tәnirding bet beynesi joq, sondyqtan Tәnir Zevsten kóne degen tújyrymgha keldi.

Mircha Eliade ózining «Mif aspektileri» atty enbeginde qarabayyr qoghamdardyng mifologiyasynda «demalushy qúday» turaly týsinikter saryny bar ekenin aitady: «Kóptegen ilki qauymdyq taypalar, әsirese, ózderining damuynda anshylyq pen termeshilik satysynda ayaldap qalghan taypalar, diny ómirge eshqashan qatyspaytyn, eshqanday әreket jasamaytyn Jogharghy Sýriyet  turaly keltirimge iye. Ol turaly mәlimetter bolmashy, ol turaly mifter de  azyn-aulaq jәne barynsha qarapayym. Osy Jogharghy Sýriyet Dýniyeni jәne adamdy jaratqan, biraq kóp úzamay isin tastap, Aspangha ketip qalghan dep eseptelinedi. Keyde ol jaratugha qatysty isterining ózin ayaqtamaydy, osy isti ózining «Úlyna» nemese ózining ókiline tapsyrady.... Búl Qúday adamy jәne zayyrly ómirge selqos qaraydy. Onyng beynesi de, abyzy da joq....

...Jogharghy Sýriyetting joghaluynyng sebebi diny ómirding әlsireuinde jatqan joq. Qayta kerisinshe, naghyz «dinder» osynday joghaludan keyin payda bolady: anaghúrlym mazmúndy jәne dramalyq mifter, anaghúrlym erekshe ghúryptar, qúdaylar men qúday analardyng barlyq týrining san aluandyghy, ghibadathanalar, bet perdeler, týrli - týsti jabyq qoghamdar - osylardyng barlyghy da, Jogharghy Sýriyet ne joghalghan (úmytylghan?), ne basqa qúdaylarmen aralasyp ketkeni sonshalyqty, endi ony týrlep -  týsteu mýmkin bolmay qalghan, anshylyq pen terimshilik satysynan ótken mәdeniyetterding nyshany bolyp tabylady» [5, 103-105].

Osy aitylghandardyn  tәnirlik dinmen  barynsha sәikes keletinin bayqaugha bolady.  Keyingi ghibadathanasy da,  mýsini de, qyzmetshileri de joq, bet-beynesiz, enjar absolut týrindegi Tәnir  ejelgi týrkilerding anshylyq, terimshilik satysynda qalyptasqan jaratushy Qúday. Al Kók Tәniri, Ay Tәniri, Kýn  Tәniri, Jol   Tәniri (ala atty, qara atty) jәne taghy basqa tәnirler týsinigi keyin qalyptasqan. Búnday tolyp jatqan tәnirler bizding anshylyq, terimshilik satysynan ótkennen keyingi mәdeniyetimizding nyshany bolyp tabylady. Al «jaratu» mәselesine kelsek, «bizding Tәnir» sol jaratu isin eshkimge qaldyrmay ózi tyndyryp ketkenge úqsaydy.

Kóne týrki runikalyq jazularyndaghy qúdaylar triadasynda Tәnirding (Kók Tәnirdin) eng basty qúday ekeni jәne onyng әke qúday ekeni kýmәn keltirmeydi.Osy jazbalargha sýiensek, sol dәuirde týrki halqynyng ómirinde eleuli oryn alghan ýsh qúdaydyng bolghanyn bayqaymyz. Búl Tonykók eskertkishindegi myna joldardan da kórinedi:

Tәniri, Úmay, qasiyetti Jer-Su

Jenis syilay bergen eken

Nege qashamyz kóp eken dep  [3, 111bb.].

Jәne qalghan ekeuining -  Jer-Su men Úmaydyng - әiel tәnirler ekenin angharugha bolady.  Jer-Sudyng tәnir- analyghy Jer-ana, Su-ana týsinikterinen bayqalsa, Úmaydyng týrki dýniyetanymyndaghy beynesinen onyng әiel tәnir ekendigine kýmәn qalmaydy. «Ejelgi týrikter Úmaydy óte súlu jәne qayyrymdy, kýlip-oynaytyn, kýmis shashymen aspandy jarqyratqan, kýn sәulesimen kempir qosaq shomylghan, qolynda balalardy qorghaytyn altyn sadaghy bar jas kelinshek, әitpese qyz retinde tanyghan»  [6, 154-155bb.]. Sonymen,  jogharghy, әke-qúday Tәnir men eki әiel qúday Jer-Su men Úmay ýshtigi shyqty jәne eki әiel qúday «bәibishe-toqal» binarlyq júbyn eske týsiredi. M.Orynbekov Úmaydyng bedelining birtindep ósui, Tәnirmen qatar qoyyluy Jetisu, men Ystyqkól manynan tabylghan kóp eskertkishterden, Qúdyrghy tasyna salynghan suretten: Tәnir men Úmaygha týrik әskerlerining syiynu sәti beynelengen, aiqyn kórinetinin, birtindep Jer-Su songhy oryngha ysyrylyp, Úmaydyng Tәnirden keyingi ekinshi oryngha shyqqanyn, búnyng týrik ómirindegi qatardaghy qúbylys, jas әielding ózinen búrynghy jasy ýlken әieldi yghystyryp shygharuyna úqsaytynyn aitady [7, 11-12bb.].

Endi Kýn men Ay tәnirlerge keletin bolsaq, kóp halyqtyng mifterinde Kýn әiel jynysty da(shashy bar), Ay er jynysty(taqyr bas) bolyp keledi.  Sh.Uәlihanov «Qazaqtardaghy shamandyqtyng qaldyghy» degen enbeginde: «Ay. Shamasy ay qazaqtarda qasiyetti planeta bolyp sanalghan. Qazaqtar jana aidyng tughanyn kórgende, tәjim etedi. Jazda sol aigha tәjim etken jerden shóp júlyp alyp, otqa salady. Qazaqtar aida kempir bar dep aitady (shamasy, aidaghy adamnyng bet-pishinine úqsas daqtardy aitady). Qazaqtar aigha úzaq qarap túrmaydy, seskenedi. Aydaghy kempir kirpikti sanap qoyady dep, eger sanap qoysa, adam óledi. Dәret   syndyrghanda da, betin aigha berip otyrmaydy. Jalpy, qazaqtar aidy qúrmetpen auyzgha alady.

Kýn. Eger ay qúdiretti bolyp sanalsa, onda kýn de sonday qúrmetke bólenuge tiyis edi, biraq qazaqtar arasynda onday qúrmet-saltty kezdestire almaymyz. Banzarov ta mongholdar turaly osyny aitady. Búl tanqalarlyq jay. ... Qazaqtar kýnge qarsy qarap túrmaydy, týzge  otyrghanda da aldyn kýnge bermeydi, kýnge degen biz biletin qoshametting bizge belgili bir-aq salty osy ghana» deydi  [8, 181b.].

S.Qondybay toharlar turaly aita kelip, búl sózdin, zertteushiler aityp jýrgendey, etimologiyasy  «jauynger» (tukhar) emes, qazaqtyng «toqyr» degen (toqyr bas, taqyr bas) sózinen shyghady, sebebi toharlarda «Ay ruy» («Aytekti әulet») degen ataudyng bolghanyn, al miftik Aydyng keskini-tazdyq, taqyr bastyq dep keledi de, Pazyryq ýieginen tabylghan shashyn taqyrlatyp alghan әiel mýrdesine silteme  jasap, ýndiariylik Ay men Kýn әuletterining týbi dey-týrkilik dep topshylap, ony qazaqtyng «bәibishe-toqal» binarlyq júbymen baylanystyra kelip, kýntizbelik dengeyde bәibishe- salystyrmaly týrde «jaqsy» uaqyt mezgili (kýndiz, jaz, Kýn), toqal-salystyrmaly týrde «jaman» uaqyt mezgili (týn, qys, ai) deydi [2, 448-465bb.]. Olay bolsa, Kýn Aydan da kóri joghary qúrmetke ie boluy kerek edi ghoy. Sh.Uәlihanovtyng aituy boyynsha kerisinshe bolyp túr. Osy mәselege S.Qondybaydyng payymdaularyn paydalana otyryp, basqa jaghynan kelsek. Oishyldyng ózi jogharyda aitylyp ketken, shashyn tyqyrlatyp alghyzyp, sosyn parik kiygizilgen әielding mәiitin bylay týsindiredi: «...qazaqtar әielderding taqyr bastylyghyna teris kózqarasta bolghan: óitkeni әlde bir sebeptermen (әlde bir kýnәsi bar) әielder basyndaghy túlymyn alyp tastaytyn, yaghny túl-qatyn bolatyn kórinedi, kýieuge shyqpaytyn (nemese shyghugha bolmaytyn?), bala kótermeytin әielder de shashtaryn taqyrlatyp alyp tastaytyn kórinedi» deydi de, ózi ony bylay týsindiredi: «Ekining biri: ne taqyr bas әiel kýieuge shyqpauy, bala tappauy tiyis, ne әldebir sebeptermen(?) kýieuge shyghugha, bala tabugha tiym salynghan әielderding shashy taqyrlanyp tastalady. Ekinshisi, turaly ne aitarymyzdy da bilip otyrghanymyz joq, al birinshisine kelsek, belgili bir diny kulitting qyzmetshisi, oryndaushysy bolghan әielderding baygha shyqpaytyndyghyn, bala kótermeytindigin, alysqa úzamay-aq, hristiandyq әiel taqualardyng (monahinya) boluyna qarap bilemiz. Al, osynday kulittik qyzmetshi әielderding belgili bir kulitting keltirimderine say shashtaryn alyp tastauy mýmkin be? Áriyne, mýmkin» [2, 458b,].

Endi osylardy qoryta kelsek, qazaq halqynyng miftik týsiniginde Kýn de, Ay da әiel jynysty. Aygha erekshe Qúrmet, әielding abyzdyq, yaghny Úly Ananyng mәdeniyetke, qúpiya bilimge qamqorlyq jasau funksiyasymen baylanysty. Sh.Uәlihanovtyng aitqanynday, qazaqtardyng aida kempir bar dep, aidan seskenui, aidyng betindegi daqtardy kempirge úqsatu emes, halyqtyng arhetiptik jadynda qalghan abyz әielding ay tektes miftik keypi turaly týsinikter. Úmaydyng da mәdeniyetke, qúpiya bilimge, ónerge qamqorshy ekeni belgili. Yaghni, qazaqtyng kómeski sanasynda Kýn - jәy әiel, әiel-ana, al Ay - baqsy әiel.

Úly Ana  iyemdenu, qoru, kýzetu funksiyalaryna da  iye. S.Qondybay  Úly babanyng osy funksiyalaryn jylan beynesimen baylanystyrady. «Mifologiyadaghy әiel/ana jәne jylan/aydahar beynesin rekonstruksiyalau, olargha qatysty lingvistikalyq-etimologiyalyq mәselelerdi týrkilerding paydasyna sheshu tek tanym aumaghyn keneytip qana qoymaydy, osynday jýieli әreketterding nәtiyjesinde bizder qazaq (jalpy týrki) tarihynyng eng kóne kezenderining qyr-syryna jauap bere alatyn aighaqtardy da taba alatyn bolamyz» [2,5b.]. Oishyl jylannyng qay miftik dәstýrde bolmasyn asa manyzdy oryngha ie ekenin, bireuinde jaghymdy, bireuinde jaghymsyz, zúlymdyq simvoly bolghany tek diny ilimderding jylangha degen kózqarasynan tuyndaghan baghamdar ekenin, onyng simvoldyq mәni barlyq miftik dәstýrde: qúpiya tanymnyn, ezoteriyalyq bilimnin, danalyqtyn, jasampazdyq pen mәngi tirliktin, jasarudyng simvoly ekenin aitady. Ári qaray oishyl jylangha qatysty: jylan-rudyng ruh-qamqorshysy, jylan óliler dýniyesining qojayyny (iyesi, kýzetshisi), jylannyng jer asty qazynasynyng iyesi-kýzetshisi, jylan-biylik iyesi siyaqty týsinikterding barlyghy әielge, Úly Babagha tәn qasiyetter ekenin qazaq ertegilerine («Jylan qabyqty jigit», «Qara jylan men aq jylan»,  «Shayamardan», «Er tóstik» t.b.) taldau jasay otyryp dәleldeydi. Búnyng bәri bir kezde b.z.d. 6-3 myng jyldyqtarda, matriarhat dәuirinde bolghan jylan kulitining bizding arhetiptik jadymyzda qalghan sarqynshaqtary ekenin kórsetedi [2,297-309bb.].

Qazaq mifologiyasynda «Alash alash bolghanda, Alasha han bolghanda, tanbasyz tay bolghanda» dep bastalatyn anyzdardaghy Alasha esimning shyghu tegining de arghy tekting Úly Ana dep týsinilgendigimen, onyng jylandyq, aidaharlyq keypimen baylanysty ekenin angharugha bolady. Búnday oigha  «alashtyng ala tuy» degen sóz tirkesteri  jeteleydi. Antika  zamanynyng  avtorlarynan qalghan jazba derekterde ejelgi skifterding aidahardyng sureti salynghan tulary bolghandyghy, shauyp kele jatqan salt attynyng qolyndaghy múnday tu, jelmen jelbirep, jaularyna qorqynysh úyalatatyndyghy jayly jazylghan. S.Qondybay ejelgi qazaqtarda da osynday (aydahar sureti salynghan) tudyng bolghandyghyna dәlel retinde Mónkeúlynyng mynaday ólenin keltiredi:

Alash Alash bolghaly

Alasha atqa mingeli

Ala shúbar tu baylap

Alashqa úran bergeli...[2,366 b.]

Al Kók týrikterding bórining sureti salynghan tu kótergeni belgili. Búl týrikterding arghy tek retinde týp anany týsingen, Úly Ananyng jylan, qasqyr keyipterining simvoly.

Matriarhat dәuirinde qalyptasqan baqsylyq ónerding basynda da әiel-abyz túr. Qampyr(kempir) sózining ózi әiel-baqsy degen maghyna beredi. Kóptegen qazaq ertegilerinde jútyp qayta qúsatyn, sonyng nәtiyjesinde kembaghaldy deni sau, myqty etip,erendi bir óner iyesi (kýishi, sazger, aqyn, emshi) etip shygharatyn kempir Áyelding ezoteriyalyq bilimge, poeziyagha, muzykagha, emshilikke qamqorshylyq funksiyasy turaly ejelden qalyptasqan  senim kórinisi. Qazaq halqynyng últtyq oiyny kókpar (kók bóri tartu) da osy qúbylystyng qazaq arhetiptik jadynda qalghan kórinisi bolyp tabylady.

Óte erte zamanda, damyghan kóshpelilikke deyin, yaghny shamamen b.z.d. 1 mynjyldyqtargha deyin, dey-týrkilerding dýniyetanymynda dýniyening basty, belsendi bastamasy әiel jynysty bolghan. Jasaushy, qorushy, kýzetushi, jebeushi, qamqorshy, emdeushi, bilim berushi, qúpiya bilim, óner iyesi, qiratushy, jazalaushy, tandaulylar qataryna alushy - Áyel.

Adaeva Gýlnar Amanbekqyzy

L.N.Gumiylev atyndaghy Euraziya últtyq

uniyversiytetining dosent

«Abai.kz»

ÁDEBIYET

1.K.G.IYng. Simvol y arhetiyp. Moskva, 1991.

2.Qondybay S. Arghyqazaq mifologiyasy. Ýshinshi kitap. -Almaty: Dayk-Press, 2004. - 488 b.

3. Aydarov Gh.Orhon eskertkishterining teksi. -Almaty: Ghylym, 1990. - 220 b.

4. Esimov Gh. Sana bolmysy (sayasat pen mәdeniyet turaly oilar) -Almaty: Ghylym, 1998. -1 kitap-272 b.

5.Eliade M. Mif aspektileri. Aud. Qondybay S.//Mifologiya: qúrylymy men rәmizderi. Almaty, Jazushy, 2005. - 566 b.

6. Orynbekov M. Ejelgi qazaqtyng dýniyetanymy. -Almaty: Ghylym, 1996.

7. Orynbekov M.S. Genezis religioznosty v Kazahstane. - Almaty: Dayk-Press, 2005.-240 s.

8. Uәlihanov Sh. Tandamaly. - 2 bas. -Almaty: ²Jazushy², 1985. -432 b.