Júma, 3 Mamyr 2024
Janalyqtar 3525 0 pikir 28 Shilde, 2009 saghat 06:54

Ghasyrlyq ghúmyr. Bas aqynnyng túnghysh jinaghyna 100 jyl

1906 jyly jol shyghynyna eki semiz at pen eki semiz týiesin Semeyge әkelip, aqshalaghan Kәkitay jinaqty shygharu maqsatynda Omby, Qazan qalalaryna barghanymen bastyrugha sәti týspeydi. Sol saparda Peterbordaghy Iliyas Baraganskiy baspasymen shart jasasqan Kәkitay Ysqaqúly jinaqtyng korrektorlyq qyzymetin óz moynyna alady. Semeydegi Ániyar Moldabaevtyng ýiinen әr baspatabaqtyng qatesin týzetip, Peterborgha jóneltip otyrady. Osynday qyruar enbekpen Abaydyng birinshi ólender jinaghy ýsh jyldan keyin 1909 jyly jaryqqa shyghady.Abay múrasynyng baspadan kitap bolyp shyghuyna qaltqysyz qamqorlyq jasaghan – Álihan Bókeyhanov bolsa, ólenderin jinaqtap bastyrugha zor ýles qosqan – Mýrseyt Bikeúly, Kәkitay Ysqaqúly, aqynnyng Áygerimnen tughan balasy Túraghúl edi. Qazaq poeziyasynyng úlanghayyr baylyghyna ainalghan jinaqtyng quatyn tanyp, alghash quana maqala jazghan Ahmet Baytúrsynúlynyng «Qazaqtyng bas aqyny Abay Qúnanbaev onan asqan búryn-songhy zamanda qazaq balasynda biz biletin aqyn bolghan joq» dep baghalaghany әli kýnge elimen birge jasap keledi. Alghashqy jinaqqa aqynnyng qara sózderi men birshama ólenderi engizilmey qalsa da, keyin ol joqtyng orny tolyp últtyq mәdeniyetimizding maqtanyshyna ainaldy. Abaydyng asa sýiikti balasy Ábdirahman auyryp jatqanda, keyin qaza bolghanda jazghan birneshe sheber jyrlary baspagha berilmepti. Kәkitay ol ólenderdi otbasynyng jeke ishki syry dep kópke tanytudan irkilse kerek.

1906 jyly jol shyghynyna eki semiz at pen eki semiz týiesin Semeyge әkelip, aqshalaghan Kәkitay jinaqty shygharu maqsatynda Omby, Qazan qalalaryna barghanymen bastyrugha sәti týspeydi. Sol saparda Peterbordaghy Iliyas Baraganskiy baspasymen shart jasasqan Kәkitay Ysqaqúly jinaqtyng korrektorlyq qyzymetin óz moynyna alady. Semeydegi Ániyar Moldabaevtyng ýiinen әr baspatabaqtyng qatesin týzetip, Peterborgha jóneltip otyrady. Osynday qyruar enbekpen Abaydyng birinshi ólender jinaghy ýsh jyldan keyin 1909 jyly jaryqqa shyghady.Abay múrasynyng baspadan kitap bolyp shyghuyna qaltqysyz qamqorlyq jasaghan – Álihan Bókeyhanov bolsa, ólenderin jinaqtap bastyrugha zor ýles qosqan – Mýrseyt Bikeúly, Kәkitay Ysqaqúly, aqynnyng Áygerimnen tughan balasy Túraghúl edi. Qazaq poeziyasynyng úlanghayyr baylyghyna ainalghan jinaqtyng quatyn tanyp, alghash quana maqala jazghan Ahmet Baytúrsynúlynyng «Qazaqtyng bas aqyny Abay Qúnanbaev onan asqan búryn-songhy zamanda qazaq balasynda biz biletin aqyn bolghan joq» dep baghalaghany әli kýnge elimen birge jasap keledi. Alghashqy jinaqqa aqynnyng qara sózderi men birshama ólenderi engizilmey qalsa da, keyin ol joqtyng orny tolyp últtyq mәdeniyetimizding maqtanyshyna ainaldy. Abaydyng asa sýiikti balasy Ábdirahman auyryp jatqanda, keyin qaza bolghanda jazghan birneshe sheber jyrlary baspagha berilmepti. Kәkitay ol ólenderdi otbasynyng jeke ishki syry dep kópke tanytudan irkilse kerek. Sonymen qatar Abaydyng el atqaminer-juandarynyng teris minezin ótkir syngha alghan ólenderi de jinaqqa kirmedi. Osy aluandas tuyndylarynyng kitapqa engizilmeuining basty sebebi, shygharushynyng «sol adamdardyng tuys-tughandarynyng ókpe-renishi bolady» dep tartynghanyn anghartqanday.

Abay shygharmalarynyng jinaghyna Kәkitay ózinshe taldau jasap 17 bólikke jiktegen. Búl turaly M.Áuezov «…Kәkitay jasaghan jikteuler dәl-dәldi emes» deydi. Áytsede, Abaydy qayta basyp shygharghan keyingi redaktorlar sol Kәkitay bergen jikteulerding negizinde jariyalap otyrdy.

Abay jinaghyn túnghysh basyp shygharghan Iliyas Boraganskiy jayynda abaytanushy ghalym Qayym Múhamethanov zer sala zerttedi. Peterborda birinshi músylman baspahanasyn úiymdastyrghan I.Boraganskiy 1852 jyly Qyrymdaghy Bahshasaray qalasynda dýniyege kelgen. Jas kezinde Týrkiyada bolyp, Ystambulda baspa, húsny hat ónerimen shúghyldanghan. Peterbor uniyversiytetining shyghys tilderi fakulitetinde sabaq bergen ol 1882 jyly sol qalada músylman baspahanasyn ashady.

Áleumettik mәseleni batyl kóterip, týptep kelgende, qandy shengel qasqyr qoghamgha narazylyq bildirgen Abay ómir qaharmanyn da, óner qaharmanyn da sóz órnegine syn kózben syighyza bildi. El irgesin búzghan súmdyqty, ósekshil ózimshildikti týzey almaytynyn bayqaghanda kókiregi múng men sherge toldy. Osynday halyq múnynan jaralghan 1889 jyly jazghan jiyrma ólenine biyl 120 jyl tolady eken. Búl ólenderding keybiri jogharydaghy sebeptermen túnghysh jinaqqa engizilmegen. Al olardyng әrqaysysy ózinshe bir toqtaludy qajet etedi-aq. «Abaydyng bar ómirin bayan etu bir sózge syimaydy. Abaydyng adamzat armanynan tughan, talay tartysynan tughan aqyndyq, danalyq qalyp-qasiyetinen birneshe eren-eren belder bar» – deydi Múhtar Áuezov.

Endeshe aqyn múrasyn tanyp-bilu múnymen shektelmese kerek-ti.

 

 

Almahan MÚHAMETQALIQYZY, aqyn,

Abay múrajayynyng ghylymy qyzmetkeri.
«Ana tili» últ aptalyghy 21 shilde, 2009 jyl

 

 

Sary dalada «qalyng eli, qazaghynyn» sanasyn oyatqan Abaydyng túnghysh jinaghynyng jaryq kórgenine biyl 100 jyl. Halyqtyng ruhany shejiresine ainalghan búl tuyndy haqynda Abaydyng tuysy - Árhan Kәkitayúly óz esteliginde Kәkitaydyng Abylaysha qos tikkizip, Mýrseyt mollany aldyryp, Abay ólenderin bir ay boyy dayyndatqanyn aitady.

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 777
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 584
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 481
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 494