Aqyn-jazushylardyng әli siyasy keuip ýlgermegen kórkem shygharmasyn qalamgerler ortasynda talqylau, kórkem әdeby syn degen úghymdar sanamyzdan kóshken búlttay tarap bara jatqan siyaqty әser qaldyratyn. Qazaq әdebiyetining «altyn ghasyry» atalghan kenestik dәuirde tyng tuyndylardyng qay-qaysysy bolsyn qalamgerler nazarynan tys qalmay, әdebiyet synshylary tarapynan layyqty baghasyn alyp kelse, sol dәstýrding dingegi keshegi alasapyran kezende zardap shekpedi dep aita almaymyz. Tәuelsizdikting 20 jyldyq belesin artqa ysyrghan kezende qolgha alynyp otyrghan elordalyq qalamgerlerding bastamasy kózi bitelip, kómeski tarta bastaghan ruhany arnanyng jýzine qayta qan jýgirtkendey ruhtandyrady. Jazushylardyng astanalyq filialynda alghash ret tarihy kórkem tuyndy talqylandy. «Syn týzelmey, min týzelmeydi» degen qanatty qaghida әdebiyettegi ósip kele jatqan qanshama jas órkender qalamyn qataytugha sebepshi bolatyny ras desek, al halqyna ótken tarihtyng keskin-kelbetin, kesek túlghalaryn shynayy bayandaudy barynsha múrat tútqan maytalman jazushylar ýshin de múndaghy ortagha salynghan syn-pikirler men oi-baylamdardyng orny bólek sanalady.

Aqyn-jazushylardyng әli siyasy keuip ýlgermegen kórkem shygharmasyn qalamgerler ortasynda talqylau, kórkem әdeby syn degen úghymdar sanamyzdan kóshken búlttay tarap bara jatqan siyaqty әser qaldyratyn. Qazaq әdebiyetining «altyn ghasyry» atalghan kenestik dәuirde tyng tuyndylardyng qay-qaysysy bolsyn qalamgerler nazarynan tys qalmay, әdebiyet synshylary tarapynan layyqty baghasyn alyp kelse, sol dәstýrding dingegi keshegi alasapyran kezende zardap shekpedi dep aita almaymyz. Tәuelsizdikting 20 jyldyq belesin artqa ysyrghan kezende qolgha alynyp otyrghan elordalyq qalamgerlerding bastamasy kózi bitelip, kómeski tarta bastaghan ruhany arnanyng jýzine qayta qan jýgirtkendey ruhtandyrady. Jazushylardyng astanalyq filialynda alghash ret tarihy kórkem tuyndy talqylandy. «Syn týzelmey, min týzelmeydi» degen qanatty qaghida әdebiyettegi ósip kele jatqan qanshama jas órkender qalamyn qataytugha sebepshi bolatyny ras desek, al halqyna ótken tarihtyng keskin-kelbetin, kesek túlghalaryn shynayy bayandaudy barynsha múrat tútqan maytalman jazushylar ýshin de múndaghy ortagha salynghan syn-pikirler men oi-baylamdardyng orny bólek sanalady.

Jaqynda Qazaqstan Jazushylar oda­ghynyng Astana qalalyq filialy  jәne  S.Sey­fullin múrajayynyng úiymdas­ty­ruymen elordalyq qalamgerler Qajy­ghaly Múhanbetqaliyúlynyng «Tar kezen» tarihy romanyn talqylady. Jazushylar odaghy qalalyq filialynyng diyrektory, kórnekti aqyn Nesipbek Aytúly jýr­giz­gen әdeby talqylaugha Tólen Ábdik, Ánes Saray, Sayyn Nazarbek, Mәdy Ayymbetov, Marat Mәjitov, Quanysh Jiyenbay siyaqty belgili aqyn-jazushylar qatysyp, pikir bildirdi.
- Búryn da múnday әdeby talqylaular bolghan, biraq býgingi basqosudyng jóni olargha qaraghanda mýlde bólek, - dep sóz bastaghan Jazushylar odaghy Astana qa­lalyq filia­lynyng diyrektory Nesipbek Aytúly romandy ózi de jaqynda oqyp shyqqanyn aitty. - Qajyghaly Múhanbet­qaliyúlynyng romany - tәuelsizdik jyldary túsyndaghy ýlken bir sýbeli dýniye. Jalpy, әr jazushynyng shyghar­mashylyghynda erekshe bir basty kitaby bolady. Aytayyq, M.Áuezovting keremet nebir shygharmalary bar, biraq «Abay jolynyn» alar orny bir tóbe. Sol siyaqty Á.Núr­peyisovting «Qan men teri», M.Maghauinning «Alasapyrany», Ábish Kekilbaev­tyng «Elen-alany» siyaqty jazushynyng ózining bir shyny, janyn-qanyn, býkil ómirin arnaghan shy­ghar­malary bolady. «Tar kezen» romany Qajekenning jiyrma jyl kóz mayyn tauysyp zerttep jazghan sonday shy­gharmasy ekeni kórinip túr. Sebebi, shygharmany jazu bar da, oghan pәlenbay jyl tapjylmay otyru degen jauapty is taghy bar, al mynaday ýlken, kýr­deli shygharmagha kelu ýshin adam ony kóp uaqyt zertteui kerek. Ásirese, orys-qazaq qatynas­tary, Resey­ding Qazaqstandy otarlau sayasaty, býgingi kýnge deyingi dәuir, kenestik kezende shynayy ashylyp aityla qoyghan joq. Óitkeni, orys imperiya­sy­nyng qol astynda otyrghan uaqytta olar­dyng qazaq dalasyn otarlau sayasatyn bý­ge-shigesine deyin qazyp aitu mýmkin emes edi. Qajekeng bolsa búl taqy­­ryp­ty tәuelsizdik túsynda kóterip otyr. Ótken tariyhqa shyndyq túrghysy­nan qarap, tipti Pe­terbordaghy túrghan kóshe­lerdi, ondaghy ghimarat­tardy surettegende ol jý­regining sýzgisinen, kónilining kózinen ótkizip, anyq bayqap jazghany kórinip túr. Shy­ghar­manyng ghajaptyghy, qazaq dalasyn jaulauda­ghy orys impe­riyasynyng neshe týrli súrqiya sayasatyn baronnyn, orys ofiyserining kó­zimen keremet kór­sete bilgen. Jәne Syrym batyr bastaghan qazaq dalasynyng qarsylyghy, HVIII gha­syr­dyng ekinshi jarty­syndaghy tar kezeng ýlken suretkerlikpen beri­lip otyr.
Memlekettik syilyqtyng laureaty, jazushy Ánes Saray «Tar kezen» romanyn týgel oqyp shyqqanyn aita kelip, Syrym batyr men ol ómir sýrgen kezeng tarihyna qatysty qyzyqty derekter keltirdi. «Men Qajeken­ning shygharma­sy­nyng alghashqy tarauyn osydan on bes jyl búryn oqyghan­myn. Jaqynda týgel oqyp tauys­tym. Sondyqtan, búl shy­ghar­manyng taghdyry, jazylu kezindegi qi­ynshy­ly­q­tary men kýrmeu­leri mening kóz aldymnan ótti deuge bolady.
Orys otarshyldyghyna qarsy birden-bir qarsy kýresken adam osy Syrym Datov. Tarihi, resmy derek boyynsha orys otarlauyna qarsy shyqqan birinshi kóte­rilisshi de, al resmy emes tarih boyynsha ekinshi kóte­rilisshi. Birin­shi kóterilisti tamanyng Sapura esimdi qyzy bastaghan. Otarlau sayasatyna qarsy shyqqan últ-azattyq kóterilisining basynda qashanda Sy­rym Datúlynyng esimi erekshe ataluy zandy. Ýkimetke, sayasatqa, aitylmay jýriletin iydeya­largha qyzmet etemiz dep keybir tarihshylar handardyng barly­ghyn shetinen maqtap, olardyng ishinde osaly joq, barlyghyn danyshpan etip, al endi halyq kóterilisin bastaghandardy «tentek» deytin boldyq keyde. Sonday iydeya jer-jerde jýrip jatyr. Eger de biz handarymyzdy últ ýshin janyn pida qylghan últ-azattyq kóte­rilisining kósemderine qarsy qoyyp sóileytin bolsaq, onda otanshyldyq degen sezimnen júr­day bolamyz. Eli ýshin qan tókken Syrymdy, Kenesary men Nauryzbaydy, Eset Kóti­ba­rovty, Isatay men Mahambetti, Isa men Dosandy, Janqoja men Búqarbaydy, Bekbolat pen Imanovqa deyingi últ-azattyq kóterilisining batyrlaryn jalaulatyp kór­set­pesek, onda últ-azattyq kóterilisi bәsendep, úmyt bolady. Biraq úmytty­r­mau ýshin býginde mine, mynaday romandar jazylyp jatyr. Syrym Datovtyng tarihy adam aitqysyz úshan-teniz. Ony týgel jetkizu mýmkin emes. Búl ózi orystyng ataqty qolbasshysy Suvorovtyng ózimen kýresken adam ghoy. Syrymnyng tarihta Esimhandy (Núraly­nyng balasy) óltirgen kezi jәne bar. Qyzylqogha audanynda Syrym bógeti dep atalatyn atau kezdesedi. Syrymnyng mәiiti qazaq shekarasynan tys Qonyrat deytin manda jatyr. Qajekeng sonyng bәrin syryp tastap, úshan-teniz osynau dýniyeden ne alghan desek, ol shy­gharmasyna orystyng Qazaq­standy otar­lau­gha kelgen sayasatyn ghana alghan. Men IYgelistromdy onsha jek kór­medim. Qa­je­keng sýisinip jazypty ony. Ózi sýikimdi, ózi orys emes, biraq orys sayasatyn, otarlau sayasatyn jýrgizer kezde búl­tart­paydy. Amandasyp, jylmandap túrghan­men halyqty otarlau sayasatyna kelgende beti miz baqpaydy. Sony IYgelistromnyng bo­yynan kórdim. Ol qazaqty orys әkim­shili­gining zanyna baghyndy­rugha, elding túrmysyn búrynghy sharighat emes, dәstýrli qazaqtyng dala zanymen emes, ata jolymen emes, orystyng zanymen retteu ýshin kelgen adam ghoy. Qazaqty orys biyligine týgel audaramyn dep kelgen IYgelistromnyng sol sayasatyn jýzege asyrugha qarsy adam - Syrym. Sy­rym­nyng batyrlyghynan góri sayasatkerligi basymdau. Syrymnyng úlylyghy da, qazaq ýshin istegen isi de osy jerde kórinedi. Osyny Qa­jekeng jaqsy bergen. Jalpy, kórkem shyghar­mada sujet, ekinshiden harakter boluy kerek. Ýshinshi, til kerek. Sol ýlken shyghar­magha qa­jet­ti ýsh komponent te Qajekenning tuyndysynan tabylyp túr, әdemi ýile­suimen shyghar­masy qúlaq-bauy kelgen dombyraday. Eger de ónerli adam bolsa, әndet­kisi kelip túr. Qazaqta eng ozyq shygharmalar tarihy taqyrypqa jazyl­ghan - «Abay joly», «Qan men ter», «Botagóz», «Aqqan júldyz» «Han Kene», «Kósh­pendiler». Búl jaghynan jinaghan tәjiriy­bemiz az emes. Marqúm Rymghaly Núrghaliyev qazaq әdebiyetining ótken ghasyrdaghy túrmysyn «altyn ghasyr» dep atady. Búl biyik sirә endi alghyzbaytyn shyng bolsa kerek. 40 tom jazghan Sәbit Múqanovtyng ózi ne túrady?! Sonyng on alty tomyn shy­gha­rugha qatystym. «Qazaq eli» degen bir kitaby shyqty. Qazaqtyng ru, taypalary turaly alghash­qy kitap. Sony aldyma әkelip tastay salghanda, shany búrq ete qaldy. Osy ki­taptyng ishi tolghan fakt, osydan kitap shyghar dedi. Álgini myq­shyndap otyryp biraz júmys istedim. Biraq keyin Mamajanov sú­rap alyp ketti. Osynday tarihy kitaptar az emes. Sonyng búl sony bolmasyn dep ti­leymin. Qajekeng sol jaqsy dәstýrdi jal­ghastyra bildi», - dedi Á.Saray.
Jazushy Tólen Ábdik: «Tarihy shy­ghar­ma­lardyng danqyn shygharghan - halyq­tyng tariyhqa degen yqylasy, - dedi. - Shóldeui. Óitkeni, keshegi Kenes ókimeti túsynda tarihymyz búr­malandy. Shyn tarihty bilme­yinshe adamnyng óz halqyna degen sýiis­penshiligi bolmaydy. Son­dyq­tan tarihy shygharmalar keybir kem-ke­tigine qaramastan halyqqa únady, halyq qa­byl­dady. Tarihy shygharmalardyng key­bi­rinen dayyndyqtyng azdyghy, tolyq tәptishtep zertte­megeni, zer­delemegeni bayqalyp túratyn. Biraq biz oghan qaraghan joqpyz, jaqsy qabyldadyq. Al endi Qajekenning romanyn oqyp shyqqanda mening bayqaghanym, jazushy tarihty býge-shigesine deyin zerttegen. Býkil resmy búiryq­targha, hattargha deyin múraghattan qarau degen qyruar uaqytty qajet etetin nәrse. Búl - bir, ekinshiden, tarihy nәr­seni zertteu az, ony zerdeleu kerek, mәn-maghynasyn aiqyn­dau, boygha siniru, jý­rekten ótkizu kerek. Osy túrghydan kelgende, Qajekeng taghy da jaqsy zerde­le­geni kórinip túr. Ýshinshiden, әdebiyette til bolma­yyn­sha kórkem shygharma qalay tuady. Qajeken­ning tili erekshe til eken. Jazushy shygharmasyn búrynnan bilem degenmen de, biraq múnda óte janyn salghany kórinip otyr. Ásirese, basynan bastap suretteletin barlyq oqigha kóz aldyn­nan kino kórgendey ótip otyrady. Búl - ýlken jetistik. Kózge osylay elestemese, dúrys suret salynbaydy. Al­ghash­qy tórt taraudyng tili erekshe. Óit­keni, keremet detalidar bar ishin­de. Ke­yipker beynesin surettep otyryp, qamys arasynan shyqqan qabankózdenip deydi. Kóz aldyna adamnyng beynesin әkeledi. Qajekeng adamdardyng qimylyna deyin, sóilegen sóz­derindegi erekshelikterdi, kózge týse bermeytin qylyqtardy, osy­nyng bәrin keremet jasaghan. Syrymgha kelsek, sәl stilidik erekshelik bayqa­la­dy. Sebebi, qa­zaqtyng tarihyn qalypqa týsiru onay sharua emes. Bayandau jaghy basymdau bolyp kó­rinedi. Syrym by bolghan son, ol halyqtyq keneste, dau-damayda jýretin adam bol­ghandyqtan onyng beyne­sin dialog arqyly óte jaqsy beredi. Ýshinshiden, sujettik qii­lasu bar. Roman óte kórkem jazylghan. Tili sonday tamasha, obrazdar ashylghan. Áriyne, kitap ózining oqyrmanyn tabary sózsiz. Biraq endi kelesi basylymdary boluy mýmkin. Jazghanyna elu jyl bolghan «Qan men terin» Á.Núrpeyisov әli kýnge redaksiyalap jýr ghoy. Sony qalamger nazaryna ilse deymin. Halqymyzdyng azap sheguining basty sebepteri bolghan. Ol - pat­sha­­lyq Resey. Búl el tarihta әlemdegi otarlau sayasatyn jýrgizgen elderding ishindegi eng qataly bolghan. Resey tek qazaqtargha qiyanat kórsetken joq, býkil Orta Aziya halyqtaryna, onyng ishin­de Kavkaz halyqtaryn búghauda ústady. Kavkazda eng kóp halyq bolyp sanalatyn cherkesterdi últ esebinde joydy. Noghay halqy últ retinde ysyryldy. 1782 jyly Suvorov az uaqytta 500 myng noghaydy qyrghan eken. Naghyz genosid emes pe? Kóz kórgenderding aituy boyynsha, olardyng qolyna týs­ken­der qalay óltiriletinin bilgen son, no­ghaylar ózderining balalaryn ózderi óltire bastaghan. Otarshyl Resey qaramaghyn­da­ghy elderge adal boldy dep aita almaymyz. Biraq qalay degende de olardyng ishinde keybir jeke adamdardyng demokrat boluy ghajap emes edi. IYgeli­strom­nyng beynesi soghan sendiredi. Birinshi taraudy oqyghan kezde oqyrmangha Reseyding tarapynan qazaq halqyna bir ýlken jaqsylyq ja­salghan, osylar tynysh bolsa eken degen siyaqty sayasat elesteydi. Erteng múny oqyr­man qalay qabyldaydy, men ol ja­ghyn qazir aita almaymyn. Ýshinshiden, Sy­rymnyng eng ýlken jauy tek Núraly dep qana qaraytyn bolsaq, onda Syr­ym­nyng róli sәl-pәl tómen­dey­di. Biz tarihtan Syrymdy otarshyldyqqa qarsy qazaq halqynyng qarsylyghyn birinshi bas­taghan kýresker retinde qaraymyz. Reseyge jetiskennen kiremiz dep qol qoyylghan joq. Qalmaqtyn, jonghardyng shabuylyn jasat­tyr­ghan Resey aragha alauyzdyq otyn tútatty. Yaghni, bizge shabuyl jasatqyzyp, sosyn ózderining qol astyna kirgizuge mәjbýr etken. Ekinshiden, Orta Aziya halyqtaryn bir-birine aidap salu sayasaty óte dúrys sayasat delingen. Mine, osyny azdap bolsa da Sy­rymnyng ishki oilarymen be aityp ketu kerek edi. Ýshinshiden, birinshi bólimdi sәl-pәl qysqartugha bolatyn shyghar. Syrymnyng handyq biylikke qarsy boluy - óte qauipti pikir. Handyq sayasatty joiy Reseyding sayasaty bolghan. Búl joyylsa, júrt bet-betimen ketedi. Sondyqtan, agha súltan de­gen­di engizgen. Al agha súltan birlesip әsker jinay almaydy. Biz Jonghariyadan nege jenil­dik? Sebebi, eldi biyler biyle­gen­dikten, handar emes. Han biylegen kezde armiya memlekettik bolady. Biylik biylerge ketken son, әrkim ózining ruyn ghana biyleydi. Qazaqstan ru­lardyng odaghyna ainaldy sol kezde. Júrt keyin osyny bilgen son, Kenesaryny han saylady. Óitkeni, kýresu kerek boldy. Jalpy, maghan roman únady, әripteri ýlken, basynan bastap ayaghyna jetkenshe syrghisyng da otyrasyn. Qútty bolsyn!» - dep romangha sәttilik tiledi.
Sәuletshi, aqyn Sayyn Nazarbek shy­ghar­many oqyp shyqqanda, әsirese, til bay­lyghyna qayran qalghanyn, qoyyn dәp­terine romannan óte siyrek kezdesetin 126 sózdi týrtip alghanyn, tarihy romannyng eshbir kórkem shygharmadan kem oqylmaytynyn aitsa, jazushy Mәdy Ayymbetov romandy ýsh kýnde tez oqyp shyq­qanyn tilge tiyek ete kelip, múraghattan kóp derek jinaghan jazu­shynyng enbegin erekshe atap ótti. Taqyryby taghy da ekin­shi, ýshinshi kitaptyng jazyluyna súranyp túr dedi. Jazushy Marat Mәjitov shy­ghar­manyng kórkemdik dengeyi turaly toq­tala kelip, orys tiline audarylsa, orys­tardyng jerge týsirmey oqityn shyghar­ma­sy bolar edi degen pikir bildirdi. Belgili qalamger Quanysh Jiyenbay tarihy romandarda әdette atys-shabys, ólim-jitim siyaq­ty nәrseler kezdesedi desek, múnda onday oqiy­ghalar kórinis tappaydy, jalpy alghanda, tarihy shygharma oqyrmannyng kó­nilinen shyghatyn tyng tuyndy degen oiyn jetkizdi.
Ádeby talqy­laudyng sonynda Qajy­ghaly Múhanbetqaliyúly roman turaly pikir-úsynystaryn bildirgen әriptesterine riza­shylyq bildirdi. Meni jiyrma jylgha juyq uaqyt oqyrmanym әdebiyetten joghaltyp al­ghanday boldy. «Tar kezen» tarihy romany arqyly halyqtyng aldyndaghy bir paryzymdy aqtap shyqtym dep oilaymyn dedi.
Qazaq әdebiyeti sonymen taghy bir tarihy tuyn­dymen tolyqty dep quanu­da­myz. Óit­keni, búl shygharma tәuelsizdik siyasymen jazylghan birden-bir ruhany qazynamyz bolyp tabylady. Sәttilik tileymiz jana kitapqa.

Qarashash TOQSANBAY,
«Egemen Qazaqstan».