Seysenbi, 30 Sәuir 2024
Janalyqtar 4423 0 pikir 27 Shilde, 2009 saghat 08:30

Quandyq Tanabas. Qara ormangha qaray jýr…

Pavlodar oblysynyng soltýstik-shyghys bóligi ormandy alqapqa úlasady. Memlekettik tabighy rezervatqa engizilgen qaraghayly orman býginde kýzetilip, qorghalady. Óitkeni, birinshi sortqa jatqyzylatyn qymbatty qyzyl, mayly qaraghay tek Kanada men Qazaqstan jerinde ghana ósetin kórinedi. Sapalyghyn eskerip kezinde patsha I Petr de keme jasau ýshin qazaq ormanynyng aghashyn aldyrtypty desedi. Osy qaraghaydyng býginde óndiristegi baghasy tym qymbat. Sondyqtan da oghan qol jetkizu ýshin qasaqana ot qoyatyndar barshylyq. Ormanshylardyng aituynsha,  97 jyldary bolghan órtting saldarynan ormannyng jartysyna juyghy janyp ketken. Songhy eki-ýsh jylda ghana orman ishi tynyshtalyp, úrlyq-qarlyq ta azaya bastapty.

Pavlodar oblysynyng soltýstik-shyghys bóligi ormandy alqapqa úlasady. Memlekettik tabighy rezervatqa engizilgen qaraghayly orman býginde kýzetilip, qorghalady. Óitkeni, birinshi sortqa jatqyzylatyn qymbatty qyzyl, mayly qaraghay tek Kanada men Qazaqstan jerinde ghana ósetin kórinedi. Sapalyghyn eskerip kezinde patsha I Petr de keme jasau ýshin qazaq ormanynyng aghashyn aldyrtypty desedi. Osy qaraghaydyng býginde óndiristegi baghasy tym qymbat. Sondyqtan da oghan qol jetkizu ýshin qasaqana ot qoyatyndar barshylyq. Ormanshylardyng aituynsha,  97 jyldary bolghan órtting saldarynan ormannyng jartysyna juyghy janyp ketken. Songhy eki-ýsh jylda ghana orman ishi tynyshtalyp, úrlyq-qarlyq ta azaya bastapty.

Jalpy mәlimetter elimizding memlekettik orman qory 26,2 million gektardy alyp jatqanyn kórsetedi. Yaghni, respublika jerining bar joghy 4,6 payyzy ghana ormandy alqap degen sóz. Solardyng bir payyzy qaraghayly orman aghashtaryna bay Kereku ónirining ýlesine tiyesili eken. Osydan bes-alty jyl búryn Ertis ózeni boyyndaghy kóne relikti yaghni, qaraghayly ormandardy saqtap qalu, qalpyna keltiru maqsatynda Ýkimet qaulysy shyqqany belgili. Osy qaulynyng negizinde "Semey ormany" jәne "Ertis ormany" dep atalatyn  eki erekshe qorghalatyn tabighy memlekettik mekeme qúryldy. "Ertis ormany" memlekettik tabighy orman rezervaty mekemesine oblystyng Lebyaji jәne Sharbaqty audandarynyng aumaqtaryn qamtyghan qalyng aghashty Shalday, Besqaraghay ormandy aimaqtary qaraydy. Onyng ortalyghy Shalday auyly bolyp esepteledi. Rezervattyng qúramynda әrqaysysy jeti-jetiden 14 ormanshylyq bar. Osydan shamaly jyldar búryn tehnikalyq qújattary da bolmaghan «Ertis ormany» erekshe qorghau statusyn iyelenbesten búryn ashyq tonaugha týsip, kontrabandalyq saudanyng qyzu ortalyghyna ainalghanday edi. Orman boyyn qonystanghan auyl halqy da júmys tappaghandyqtan aghash úrlaumen ainalysyp, tipti orman ishi bandittik toptar arasynda bóliske týsken degen qaueset te taray bastaghan. Tek 2002 jyldyng 16 shildesindegi elimizding Ýkimeti shet elge aghash eksporttaugha tyiym salu, orman aghashtaryn kesudi liysenziyalau jóninde qauly qabyldaghanynan keyin orman tonau seyildi. Orman sharuashylyghy mamandary, tabighat qorghau prokuraturasy, qarjy polisiyasy birlese otyryp, zansyz týrde aghash ónimderin dayyndaytyn kәsiporyndardy tekserip, anyqtaugha qol jetkizgen edi.

Al, býgingi kýni «Ertis ormany» qanday jaghdayda?.. Osy súraqqa jauap izdep Shalday ormandaryna baryp qaytudy jón sanadyq. Birinshi qyrsyq - әli jóndelip bitpegen shúnqyr jol boldy. Sonymen...

Orman ishi biyl tynysh. Jergilikti halyqty júmyspen qamtu maqsatynda 307 adam orman kýzetu júmystaryna tartylypty. Sóitip, búrynghy aghash úrlaghan halyq endi ony kýni-týni kýzetumen ainalysady. Orman rezervatynyng da qújattary rettelip, shartty emblemasy bekitilgen. «Ertis ormany» tabighy rezervatynyng bastyghy Amangeldi Syzdyqovtyng aituynsha, búryndary jergilikti túrghyndardy júmysqa tartu qiyn bolatyn. Kóbi jalaqynyng azdyghynan bas tartatyn edi. Qazirde júmys isteuge niyet bildirgen adamdar kóp. Alatyn jalaqylary 25-30 myng tenge aralyghynda. Sonday-aq, biylghy jyly Álemdik bankting qoldauymen orman ishinde tórt múnara salynbaqshy. Olardyng kómegimen órtting qay jerden shyqqandyghy tez arada anyqtalyp, ortalyqqa habarlanady. Orman sharuashylyghy mamandarynyng aituyna qaraghanda býgingi kýnge deyin Semey ónirimen shektesetin orman alqaptarynyng 50 payyzyna deyinin órt jalmap tastaghan. 1947 jyly ósirilgen qaraghaylardyng 80 payyzyna deyini joq bolyp ketken degen de mәlimetter bar. Ásirese, 1996 jyldan bastap 7-10 myng gektar shamasynda ormandy jalmap otyrghan órtting zardaby orasan. Osynyng ornyn toltyru maqsatynda songhy eki jylda qosymsha 1200 adam júmysqa tartylyp, 2232 ga aumaqty qúraytyn eki pitomnik otyrghyzylghan. Pitomnikterdegi 1 ga jerge sebilgen 60 kilogramm túqymnan bir million 200 dana týp shybyq ósip shyghady. Jas shybyqtar eki jylday uaqyt kýtip-baptalyp, ýshinshi jyly boylau ýshin qaraghaylardyng arasyna traktormen jyrtylghan jerge mehanikalyq týrde otyrghyzylady. Pitomniktegi bir balapan qaraghaydyng eki jyldaghy boylauy 8-10 sm jetedi. Yaghny ony ósirip, aghashqa ainaldyryp, óndiristik múqtajgha paydalanu ýshin keminde 70-80 jyl uaqyt ketedi eken. Sondyqtan da olardy kýtip baptaytyn arnayy ghylymy qyzmetkerler shaqyrtylghan. Al biylghy jyldyng 1-shi shildesinen bastap «Jasyl el» baghdarlamasy negizinde 250 student jastar 15 kýn boyy orman ishin tazalau júmystaryn jýrgizedi. Olardyng jatyn jerleri, ishetin tamaqtary orman basqarmasy tarapynan tegin qarastyrylghan. Sonday-aq orman alqaptaryndaghy kýzetu júmystaryn nyghaytu maqsatynda Sharbaqty audandyq әkimdigi tabighatqorghau polisiyasyna biyl qosymsha 1 «UAZ» kóligin bóldi. Kýnning rayyna baylanysty tikúshaqpen de orman ishin baqylau jýrgiziledi. Órtke qarsy jәne kýzet sharalary jónindegi júmys tәjiriybesin ýirenu maqsatynda audan delegasiyalary kórshiles Resey Federasiyasynyng Altay ólkesining ormandy alqaptary Basqarmasyna baryp qaytty. Bir qyzyghy, Altay  ólkesindegi memlekettik orman «Les» jauapkershiligi shekteuli qoghamyna jalgha berilgen eken. Merdiger órtke qarsy, ormandy qalpyna keltiru jәne ormandy kýzetu is-sharalaryn ózi iske asyrady. Sonday-aq, orman merdigerleri sauda-sattyq kelisimsharty negizinde tek qana ósip jetilgen jәne kóp túryp qurap qalghan orman aghashtaryn dayarlaumen ainalysady. Órtke qarsy is sharalaryn 6 himiyalyq-órt stansiyalary qamtamasyz etip, órtke qarsy jaghdaydy qadaghalau beyneapparatura ornalasqan 8 baqylau múnaralary arqyly  jýrgiziledi. Tipti sputniktik qadaghalau da bar, yaghny órtting naqty bolyp jatqan jerin anyqtaytyn jylu kózderi belgilengen. Órt payda bolghan jerge jetu uaqytyn qysqartu maqsatynda kordon aumaghynda órt mashinalary kezekshilik etedi. Osynday eki shoqyp, bir qaraghan saqtylyqtyng arqasynda 2008 jyly Altay ormanynyng bar-joghy 3,9 gektar jer aumaghynda orman órti bolyp ótti. Al Qazaqstan jerindegi "Ertis ormany" memlekettik tabighy orman rezervatynda 2007 jyly 900 ga, 2008 jyly 1200 ga qaraghayly alqap janyp ketken. Kórsetkishterding ózi kórshiles eki ormannyng jaghdayyn salystyrmaly týrde kórsetip túrghanday.

Biylghy jazdyng jauyn-shashyny mol. Ázirge ormanda órt bayqalghan joq. Degenmen de ol órtting tosyn tabighat minezinen emes, kóbinese adam qolynan shyghatynyn bilu kerek. Qaraqshylar da úrlyqqa endi búrynghyday ýlken KamAZ-darmen emes, shaghyn qorapty traktorlar men GAZ-53 markaly avtokólikterdi, tipti at-arbalardy paydalanugha kóshken kórinedi. Barlyghy da toyymsyz ash peyilden eken.

 


Pavlodar oblysy

 

 

0 pikir