Júma, 26 Sәuir 2024
Alashorda 4620 1 pikir 26 Sәuir, 2022 saghat 10:06

Kenes ýkimeti kýshtep qonys audarghandar...

Kenes ýkimeti tarapynan arnayy kýshtep qonys audarghandardy ornalastyru territoriyasy turaly 1949 jyldyng 10 aqpan kýngi KSRO Ishki ister ministrligi (IIM) Arnayy qonys audaru bólimining basshysy, polkovnik Shiyannyng tarapynan jiberilgen qatynas qaghazy barlyq odaqtas respublikalardyng IIM men ólkeler, oblystardyng ishki ister basqarmalarynyng basshylaryna «óte qúpiya» griyfimen jiberilgen.

Qatynas qaghazgha jalghanghan mәlimetterdi qalalyq, audandyq ishki ister bólimderine taratugha jәne kóshirmesin beruge qatang tiym salynghan. Tek qyzmet babynda paydalanugha bolatyndyghy nazargha berilgen. Kenestik kezende búrynghy kulaktar, polyak, nemis últy ókilderi, qalmaqtar, Soltýstik Kavkazdan jer audarylghandar, Qyrymnan jer audarylghandar, OUN (Ukraina Últtyq Úiymy) mýsheleri, Gruziyadan jer audarylghandar, naghyz-pravoslaviyalyq hristiandar diny sektasynyng mýsheleri, Vlasovshyldar  jәne nemis armiyasy qúramyndaghy әskery bólimderde qyzmet etkender,  legionerler, polisiyalar, Litva KSR-inen arnayy jer audarylghandar, «Foliks-Deych» jәne nemis qolshoqparlaryn, ukaznikter siyaqty 13 kontingentke baylanysty 1930 jyldan 1948 jyldar aralyghynda KSRO Halyq Komissarlar Kenesi, Býkilodaqtyq Ortalyq Atqaru Komiyteti, KSRO Joghary Kenesi, BKP (b) Ortalyq komiyteti, Memlekettik Qorghanys Komiyteti, KSRO Ministrler Kenesi jәne NKVD tarapynan 40-qa juyq jarlyq, qauly diyrektiva, ókimder qabyldanyp, ondaghy qarastyrylghan is-sharalar partiya, kenes, kýshtik organdary  tarapynan jýzege asyryldy.

Joghary da atalghan kontingentting 8 kategoriyasy Qazaq KSR aumaghyna  ornalastyryldy. Ony kesteden kóruge bolady. Biraq Litva KSR-inen arnayy jer audarylghandardyng ornalasu territoriyasynda Qazaq KSR-i atap ótilmeydi. Degenmen arhiv derekterinde myndaghan litvalyqtar Atyrau jerining topyraghyn basqandyghy jónindegi qújattar hattalyp, saqtalghan. Olar negizinen Maqat audanyna ornalastyryldy. Litvalyqtardyng jeke isteri býgingi kýnderi arhiv qorynda saqtaluda. Sondyqtan óz tarapymyzdan kestege qostyq. Alghash ret 1936 jyly Qazaqstangha 102 myng polyak deportasiyalandy. Sonymen qatar 1941 jyldyng tamyzynda  әkimshilik tәrtipte Qazaqstangha Edil Nemisterining Avtonomiyalyq Sosialistik Kenestik Respublikasynan (ASSR NP) 360 mynnan astam nemister kóshirildi. 1941 jyldyng 28 tamyzynda Edil Nemisterining Respublikasy joyyldy. Soghys jyldarynda qarashaylargha, ingushtargha, cheshenderge, balqarlargha, qalmaqtargha, qyrym tatarlaryna, týrik-meshetinderge de osynday peshene jazyldy. 1946 jylghy 1 qazandaghy derek boyynsha Qazaq KSR-ining aumaghyna 890 698 adam jayghastyryldy. Deportasiyalanghan jәne basqa da senimsiz adamdardan qúralghan enbek kolonnalary enbekpen týzeu lagerilerining rejiyminde ústaldy. KSRO ýkimeti tarapynan arnayy kýshtep qonys audarugha negizdeme bolghan qújattargha nazar audarsaq.  Búl qújattar úzaq jyldar boyy qúpiya bolyp keldi.

1948 jylghy 8-shi nauryzdaghy mәlimet boyynsha Guriev (qazirgi Atyrau) oblysy territoriyasynda Qyrym, Soltýstik Kavkazdan arnayy jer audarylghandar jәne nemister ornalastyrylghan. Olardyng ishinde Qyrymnan jer audarylghan 49 janúya basshysy janúyalarynsyz enbek mobilizasiya qataryna alynyp, mekemelerge bekitilgen. Arnayy jer audarylghandardyng kópshiligi Ózbekstanda qalghan janúyalaryna baryp qosyludy maqsat tútyp, qashugha beyim boldy. Al Qyrymnan kýshtep kóshirilgender men nemisterding kópshiligining janúyalary men tughan-tuysqandary Qazaqstan aumaghyna ornalastyryldy. Arnayy qonys audarylghandar mýmkindik tughan kezde Guriev – Qandyaghash temirjol toraby boyynsha, Guriev – Astrahan – Mahachkala teniz joly,  Guriev – Oral su jolymen, Guriev – Ganushkino – Astrahangha Novobogat – Zaburyn jәne Oral baghytyndaghy avtojolmen jәne Guriev aeroporty arqyly tughan jerlerine qashty. 1948 jyldyng jeltoqsanyndaghy mәlimet boyynsha oblys aumaghynda cheshender, ingushtar, nemister, Qyrym tatarlary, bolgarlar, grekter,  armyandar ornalastyrylghan, jalpy sany 7320 adamdy qúraghan. Barlyq arnayy jer audarylghandar oblystyng Maqat, Jylyoy, Esbol jәne Baqsay audandaryna oralastyryldy. Jer audarylghan nemister men Qyrym tatarlarynyng 246 eresek jeke túlghalary soghys uaqytynda múnay kәsipshiliginde júmys jasau maqsatynda arnayy mobilizasiya arqyly kelgender bolatyn. Osy kontingent ókilderi tughan jerlerine qashugha biyim boldy jәne olardyng tarapynan  jii qashu oryn aldy. Jeke esepke alu júmystary atqarushy jәne baqylaushy organdar tarapynan qatang tәrtip arqyly kórinis tapty. Arnayy jer audarylghandar arasynda tiyisti organdardyng agenturalyq júmystary jaqsy jolgha qoyyldy. 1949 jyldyng 7 aqpandaghy KSRO IIM  № 067 búiyrghyn oryndau maqsatynda arnayy qonys audarylghandardy qaytadan esepke alu júmystary oblys aumaghynda 20 aqpan men 10 nauryz aralyghynda jýrgizildi. Bekitilgen jospar boyynsha búl júmystargha basshylyq jasau oblystyq ishki ister basqarmasynan arnayy qonys audarylghandardy qadaghalau bólimining bastyghy, mayor Sokolenko bekitildi. Qayta esepke alu júmystaryn audandarda uaqytynda jýrgizu ýshin Maqat jәne Jylyoy audandaryna kishi leytenant Piskarev,  Baqsay men Esbol audaryna kishi leytenant  Serikbaev  bekitildi. Al arnayy komendaturalar boyynsha Guriev arnayy komendaturasy (kapitan Kolesiyn), Zavod komendaturasy (kishi leytenant Husainov),  Tendik komendaturasy (Dygin – Búqar bet komendaturasy bastyghynyng orynbasary), Maqat arnayy komendaturasy (Orazghaliyev – Oblystyq ishki ister basqarmasynyng jedel ókili orynbasary), Dossor arnayy komendaturasy (Oblystyq ishki ister basqarmasynyng agha jedel ókili, kishi leytenant Biysenghaliyev), Bayshonas arnayy komendaturasy (agha inspektor Sarsenghaliyev), Qúlsary komendaturasy (OVPO bastyghynyng orynbasary, kapitan Kazakovskiy),  Inder arnayy komendaturasy (milisiya – inspektor Ábilhasov), Jamanqala arnayy komendaturasy (qarsy barlau tobynyng qyzmetkeri Toghaev), Qazaq KSR IIM-ning Gurievtegi № 9  týrmesi men Astrahan lageri bólimshesine (№ 9 týrmening agha jedel ókili, agha leytenant Stepanenko) bólindi. Oblys boyynsha arnayy qonys audarylghandardy qaytadan esepke alu júmystarynyng esebin 20 nauryzgha deyin tapsyryp bolu mindettelgen. Guriev oblysy aumaghyndaghy  arnayy qonys audarylghandar ay sayyn túrghylyqty  jerine baylanysty arnay komendaturagha baryp ay sayyn tirkeluge mindetti boldy.

Últaralyq qatynastardyng praktikasyna tútas halyqtardy kýshtep qonys audartu, mәjbýrleu elementterimen enbek koloniyalaryn qúru siyaqty rejimning qylmystyq sharalary kólenke týsirdi. Jalpy enbek resurstaryn paydalanu mәselesi kýn tәrtibinen týsken joq. Elde keng auqymdy qúrylysty óristetuge baylanysty barghan sayyn júmys qoldary kóbirek qajet boldy. Salynyp jatqan nysandardy júmysshy kýshimen qamtamasyz etu ýshin olardy jasaqtaudyng barlyq kózderi, sonyng ishinde jabyq týrleri de paydalanyldy.  Sayyp kelgende tútas halyqtardy arnayy qonys audaru men kýshtep kóshiru  kóp últtardyng tәni men janyna bitpes jara salyp ketti. Arnayy qonys audarylghandardyng joghary jaqqa jazghan hattarynan olardyng jazyqsyz jan aiqaylaryn estuge bolady...

Qazaqstan Respublikasynyng Jogharghy Kenesi jappay sayasy qughyn-sýrginderge úshyraghan adamdargha qatysty әdilettilikti qalpyna keltiruge batyl bel baylap, osy qughyn-sýrginderding barlyq qúrbandaryn aqtau, olargha tiygizgen moralidyq jәne materialdyq zalaldy qazirgi uaqytta barynsha mýmkin bolatyn óteudi qamtamasyz etu maqsatynda osy Zandy qabyldaydy.
Jappay sayasy qughyn-sýrginder qúrbandaryn aqtau turaly Qazaqstan Respublikasynyng 1993 jylghy 14 sәuirdegi N 2200 Zany:

3-bap. Sayasy sebepter boyynsha elden alastalghan, túrghan jerlerinen nemese mekendi audandarynan aulaqtatylghan (aydaugha nemese jer audarugha jiberilgen), arnayy qonys audarylghan, bostandyghyn shektep enbekke yqtiyarsyz tartylghan, sonday-aq әkimshilik tәrtippen qúqyqtary men bostandyqtarynan aiyrugha nemese shekteulerge úshyraghan, әkimshilik tәrtipte nemese sot emes organdar sheshimderi boyynsha psihiatriyalyq mekemelerde emdeuge kýshtep jatqyzylghan adamdardyng bәri aqtalghan adamdar dep jariyalanady. Elden alastatu, túratyn jerlerinen nemese meken etken audandarynan aulaqtatylu (aydaugha nemese jer audarugha jiberu) arnayy qonys audarugha jiberu týrindegi sayasy qughyn-sýrginderding qoldanylghanyn rastaytyn qújattar bolmaghan jaghdayda (olardyng joyylyp jiberiluine baylanysty), qughyn-sýrginderdi qoldanu faktisin tanu ýshin negiz adamdardyng qughyn-sýrginder aksiyalarynyng saldarynan Qazaqstannyng aumaghynda naqty túrghanyn anyqtau bolyp tabylady.

Osy izgi niyeti Zang ayasynda Kenes ókimetining әdiletsiz jýrgizgen sayasatyna qarsy qolyna qaru alyp kýreskender, kóteriliske qatysyp, qoldap sotsyz nemese tergeusiz atylghandardy, baylar, orta sharualar, din ókilderi, soghys tútqyndaryn, Týrkistan legionerlerin, elimizding tәuelsizdigi men tútastyghy ýshin jeke kýresken adamdardy  aqtau kýn tәrtibindegi ótkir mәsele bolyp tabylady.

Aqqaly Ahmet,

H.Dosmúhamedov atyndaghy Atyrau uniyversiyteti
tarih ghylymdarynyng doktory, professor

Abai.kz

1 pikir