Júma, 10 Mamyr 2024
Janalyqtar 2906 0 pikir 20 Shilde, 2009 saghat 20:50

Janabek ShAGhATAY. «Bayqonyr sindromy» hәm berekesizdik

Qazaqstan gharyshtan bas tarta ma?!

Qazaqstan gharyshtan bas tarta ma?!

Áldeqanday búldyr әri týsiniksiz sezimderding jetegimen әri alyp Reseyding astyrtyn iytermeleuimen Qazaqstan oida joqta gharysh derjavasyna ainalugha qúshtar bolyp shyqqany barshagha belgili. Osynday qúshtarlyqtyng shynayy astarynda qanday manyzdy oi, maqsat jatqany qogham ýshin әli kýnge jartylay júmbaq, kýngirt.

Atalmysh asa kýrdeli, óte qiyn saladaghy elimizding әleueti, ghylymi, tehnikalyq dayyndyghy men jetistikteri zilmauyr shoqpardy belge qystyrugha esh mýmkindik bermeytindigine qaramastan "Bala ózi bolghanday, kelin ózi kelgendey" ýstirt qadamdar jasaluy - Qazaqstannyng gharyshtyq derjavalardyng klubyna tolyqqandy mýshe bolyp qosyluynan góri, kóbine kóp birdeneni býldirgen tentek baladay kózimen jer sýzuine ghana әkelip soghuda. Tipti, elimizde sonshalyqty nasihattalghan, gharysh salasyndaghy tendessiz erligimiz ben jenisimiz dep jariyalanghan "QazSat" jerserigi qan maydanda habarsyz ketken jauyngerdey joghalyp ketken tústa Premier-ministr Kәrim Mәsimov myrza da ketken qatelikterdi eriksiz moyyndap: "Osy salany damytu jolynda biz kóp qatelikterge jol berdik. Búl - halyqtyn, memleketting aqshasy. Sol sebepti men mynaday sheshim qabyldadym. Shiyki bolghan "QazSattyn" isine qatysy barlardy anyqtau ýshin arnayy top qúryldy. Olardy anyqtap, qogham aldynda, el aldynda jariyalaytyn bolamyz. Óziniz taghayyndalghan uaqyttan bastap, barlyq iske óziniz jauap beretin bolasyz", - dep Talghat Músabaevqa jauapkershilik jýktegen edi. Al "QazGharysh" Últtyq agenttigining tóraghasy Talghat Músabaev jerserigine qatysty jauapkershilikten jaltaryp: "Óitkeni, men búl júmystar bastalghan uaqytta tipti Qazaqstanda da bolghan joqpyn", - degeni barshagha mәlim.
Sonymen "QazSat" jerserigin saqtandyrugha júmsalghan 65 mln. dollar Reseyden tolyq qaytaryp alyndy ma, kinәliler anyqtaldy ma, olargha qanday shara qoldanyldy? Mine, múnyng bәri de qogham ýshin әli kýnge júmbaq bolyp otyr. Ásili, әlgindey kinәliler tolyq anyqtalyp, olar habarsyz ketken "QazSatty"tauyp keluge ashyq gharyshqa úshyryp jiberilse qúba-qúp bolar edi. Jә, búl turaly tómende terenirek әngimelermiz. Ádette ómir shyndyghyna, naqty mýmkindikterge negizdelmegen orynsyz tilek, әsireqúshtarlyqtyng "әttegen-ayy" kóp bolatyny ghana aiqyn. Sondyqtan da Qazaqstanda songhy jyldary oryn alghan týrli sindromdardy sanamalap shyghugha eki qoldyng sausaghy jetpeydi. Solardyng eng óreskeli әri kýngirt túsy kóp, erekshe biri - "Bayqonyr sindromy". Yaki, Qazaqstannyng gharysh derjavasyna op-onay ainalugha tym qúshtarlyghy osynday týsiniksiz jaghdaygha - "Bayqonyr sindromyna" túmsyq tiretip otyr. Búl turaly ataqty jazushy Sherhan Múrtaza aghamyz "Bir kem dýniye" kitabynda: "...Men:
- Bayqonyr qorlyghy. Bayqonyr namysy degen úghym tudy. Uniziytelinyy y oskorbiytelinyy Bayqonyr.


Bayqonyrdy ózimiz iygere almaydy ekenbiz, tetigin, tehnikasyn bilmeydi ekenbiz. Búghan bilimimiz jetpeydi eken. Endeshe, nesine kekireyemiz?!


...Úly úrlyq dәuiri. Sóz bitti".

Ábish Kekilbaev qoldady. "Baykonurskiy sindrom", - dedi. (6.08.1995 j.).

Búl qay, qanday kem dýniye?!" ("Týrkistan" gazeti, №24.18 mausym, 2009 j.) - dep jany kýizelip jazghany belgili. Gәpting bәri osy aitylghan "Úly úrlyq dәuirinde" jatqan siyaqty.

Jalpy Qazaqstanda gharyshkerlerding otryadyn qúrudy Elbasygha 1994 jyly Reseyding jәne Qazaqstannyng úshqysh-gharyshkeri Talghat Músabaev myrza úsyndy delinedi. Mamandardyng aituynsha, búl úsynys elimizding Últtyq agrogharysh agenttiginde jan-jaqty saraptaudan ótip, múqiyat talqylanghan. Al 1999 jylghy sәuirde kórshi eki el basshylarynyng kezekti kezdesui kezinde Reseyding búl mәselede - Qazaqstan gharyshkerler otryadyn qúruda kómektesetini jóninde manyzdy kelisimge qol jetkizildi. Kәsiby gharyshkerler bolugha tilek bildirushilerding sany birneshe myngha, tipti, keybir derekterde ondaghan myng adamgha jetip, ýsh jyl boyyna óte múqiyat irikteu júmystary jýrgizildi. Osydan jeti jyl búryn, 2002 jyldyng sonyna taman Qazaqstanda gharyshkerler otryady qúrylghany quanyshpen mәlimdendi. Qazaq gharyshkerlerining úshuyna airyqsha memlekettik mәn berilgeni sonshalyq, búl mәsele talay ret Resey jәne Qazaqstan preziydentterining joghary dengeydegi әngimelerine arqau bolghany bar. Sodan beri de birtalay jyldar ótti. 1994 jyldan sanasaq - 15 jyl, 1999 jyldan eseptesek - 10 jyl!
Tý-u, erinbey sanasaq ózenderde talay su aghyp, elimizde talay ózgerister oryn alypty-au. Jabayy jekeshelendiru jyldary artta qalyp, Qazaqstan aitarlyqtay ekonomikalyq damu, gýldenu jyldaryn bastan keshipti. Ol ol ma, әlemdi bir tarynyng qauyzyna syidyrghan songhy qarjy, ekonomikalyq daghdarys ta әni-mini ayaqtalugha tayau. Syrdariyanyng jaghasyndaghy kóptegen eldi mekender talay ret su astynda qalyp, jana jerlerge de kóshirildi. Saryarqanyng kenjazira tósinde әsem qala - úly Astana salynyp, әlemning kózin sýisindirude. Tipten 11 jyldyq toyyn da merekelep ýlgeripti-au. O-o, mening Ánuarbek dosym nemereli bolyp ta ýlgerdi! Biraq... biraq әli kýnge birde-bir qazaq gharyshkeri - Qazaqstan azamaty gharyshqa úsha almay mysy qúryp otyr.

Sonymen 2002 jyly 9 qarashada Astanada gharyshkerlerge ýmitkerlerdi irikteytin Qazaqstan Respublikasy Ýkimetining janyndaghy vedomstvoaralyq komissiyasynyng mәrtebeli mәjilisi bolyp bir ótti. Atalmysh komissiyagha sol kezdegi Energetika jәne miyneraldy resurstar ministri Vladimir Shkolinik myrza tóraghalyq etken bolatyn. Qazaqstandaghy asa manyzdy strategiyalyq salalarda - atom mәselesinde, qazaqtardyng gharyshqa úshuynda biraz jyldardan beri batagóy abyzymyz Vladimir Shkolinik myrza bolyp jýretini ejelden qalyptasqan jaghday ghoy.

Osynau qúzyrly komissiyanyng qúramynda Reseyding Yu.A. Gagarin atyndaghy gharyshkerler dayyndau ortalyghynyng bilikti mamandary, onyng ishinde Talghat Músabaev myrza jәne Mediko-biologiyalyq problemalar institutynyng (IMBP) jetekshi ghalymdary boldy. Bir sózben aitqanda, әrbir ýmitkerding mýmkindigin, densaulyghyn, әleumettik jaghdayyn, ómirbayanyn jan-jaqty sarapqa salghan atalmysh komissiya Qazaqstan gharyshkerler otryadyna tórt adamdy endiru jóninde sheshim shygharghan. "Rosaviakosmos" jәne Qazaqstannyng Aerogharysh agenttikteri tolyq senim artqan olardyng ekeui - Aydyn Ayymbetov pen Múhtar Aymahanov kóp úzamay ataqty Júldyzdy qalashyqqa kelip, barlyq qatang synaqtardan sýrinbey ótti jәne emtihandardy sәtti tapsyrdy. Biri - Armavir joghary әskery әue uchiliyshesin, ekinshisi - Chernigov joghary әskery әue uchiliyshesin tәmamdap, ýzdik qyzmet atqaryp jýrgen tandauly azamattar 2005 jyly "gharyshker-synaqshy" ataghyn iyelendi. Shyn mәninde, kәsiby gharyshkerlerge ainaldy. Endi bir ghana qadam... gharyshqa úshu ghana qalyp túr. Degenmen, ótken jyldar ishinde elimizge aitarlyqtay enbek sinirip ýlgeruge talay mýmkindikteri bolghan tandauly qos azamattyng gharyshqa úshuy sol jyldardan beri ylghy keyin shegerilip kelse, biyl tipti olar gharyshqa úshady degen ýmit birjola ýzilgendey. Yaghni, barsha dayyndyqtar qúmgha singen suday bolatyn týri bar. Qazaqstan Áskery әue kýshterining podpolkovniygi Aydyn Ayymbetov te, 1998 jyly tabysty kompaniya - "Altynkonsalt" jauapkershiligi shekteuli seriktestigining bas diyrektory qyzmetin atqarghan Múhtar Aymahanov ta әli kýnge gharyshqa úshudy armandaumen ghana kýn ótkizude. Al olardyng negizgi mindetti atqaruy - gharyshqa úshuy keyinge shegerilgen sayyn elimizdegi salyq tóleushilerge týsetin salmaq kóbeye týsetini beseneden belgili. Budjettik shyghyndar eriksiz úlghaya bermekshi. Biylghy jyly Qazaqstannyng budjet komiyteti qazaq gharyshkerlerining úshuyna bólinetin qarjyny anaghúrlym azaytty. Sonda atpal qos azamattyng tókken ter, kórgen qiyndyqtary zaya ketkeni me? IYә! Qalyptasqan qazirgi jaghday osynday qorytyndy jasaugha iytermeleydi. Ile-shala qazaqstandyq gharysh turiysin - óz aqshasymen reseylik medisinalyq komissiyanyng barlyq synaqtarynan sәtti ótken belgili kәsipkerdi kók aspangha úshyru jónindegi iydeya dýniyege kelgen bolatyn. Sәl bolmaghanda ol da jýzege asa jazdady. Degenmen, 2008 jyldyng qazan aiynda "Roskosmos" pen Qazaqstan tarapy arasynda 2009 jyldyng kýzinde "Songz" gharysh kemesinde qazaq azamatynyng bort injener bolyp úshuy jóninde kelissózder jýrgizile bastaghany da ayan.

Al songhy kezderi Qazaqstan Últtyq gharysh agenttigining tóraghasy Talghat Músabaev myrzanyn: "Roskosmos" Qazaqstan gharyshkerining úshuy tek aqsha tólense ghana jýzege asyrylady dep qatang talap qoyyp otyr. Búl maqsatqa 900 mln. rubli kerek. Odan bir tiyn da kem emes", - deuine qaraghanda, eki el arasynda qol jetkizilgen barlyq maqtauly kelisimder qúrghaq, mәnsiz sóz bolyp shyqqan sekildi. Óitkeni, osynshama aqsha júmsalyp, asa lauazymdy adamdar uaghdalaspay-aq tólemaqy tólegen talay adam - erkekter de, әiel turister de, qarttar da, kәsipkerler de elimizding territoriyasynda ornalasqan Bayqonyrdan Resey gharysh kemelerimen saparlap qaytty. Osynyng nәtiyjesinde Reseyding qazynasyna qomaqty qarjy qúiyldy jәne bolashaqta da toqtausyz qúiyla beretini sózsiz. Al sonshalyqty úzaq merzim boyyna zor shyghyn júmsap, Reseyde dayyndyghyn ótkizgen qos azamattyng birde-birin gharyshqa úshyra almaghan Qazaqstan taghy da úyatqa toly kózimen jer shúqyp, jyrtyq astau qúshaqtaghan kýide qalyp otyr. Tipti, atalmysh qos azamattyng birin әke-kókelep gharyshqa úshyrghanymyzben de ózimiz sonshalyqty niyet etken, jan-tәnimizben úmtylghan gharyshtyq derjavalar klubyna tolyqqandy mýshe bolyp ene almaytynymyz beseneden belgili. Óitkeni, KSRO kezinde de Bayqonyrdan sandaghan sosialistik elderding ókilderi - Kuba, Vetnam, Mongholiya, Vengriya, t.b. elderding alghashqy gharyshkerleri gharyshqa úshyrylghany ayan.

Biraq, búl jaghday atalmysh elderding barlyghy bir mezette gharyshtyq derjavagha ainalyp shygha keldi degen sóz emes.

Qazir Qazaqstan 900 mln. rubli - ortasha eseppen 25 mln. dollar tóleuge qauqarsyz. Bizding iri kәsipkerler, әigili "Forbs" jurnalyna engen oligarhtarymyzdyng ólshemine salsaq, búl sonshalyqty qomaqty soma da emes sekildi. Biraq, Qazaqstan múny tóleuden týbegeyli bas tartyp otyr. Búl - dúrys ta! Óitkeni, sandaghan jyldardan beri Qazaqstan Bayqonyrdyng jalaqysyn úlghaytpay ústap keledi. Yaghni, "Beregen qolym alaghan" deytin tús naq osy kez. Osyghan qaramastan Reseyding arnauly baghdarlamalar basqarmasynyng bastyghy Aleksey Krasnov: "V hode peregovorov Roskosmos shel na maksimalino vozmojnye ustupki, soglashayasi na oplatu 40% summy v 2010 godu, t.e. posle vypolneniya poleta. Subsidirovanie je inostrannyh proektov za schet budjetnyh sredstv protivorechit zakonodatelistvu RF", - deydi. ("Novaya gazeta", №22, 11.06.2009 g.). Yaghni, reseylikter gharyshqa adam úshyru mәselesinde V.Putinning әigili "Kotlet bir bólek, kók shybyn bir bólek" degen ústanymynan taban taydyrghysy kelmeytinin aiqyn tanytuda. Tipti, Qazaqstan men Resey preziydentterining ózara kelisimderi bolghandyghyna da kónil audarghylary joq. Sondyqtan da Aleksey Krasnov: "Na dannom etape zatrudniytelino govoriti o vozmojnostyah realizasiy dogovorennosti, tak kak my oriyentiruemsya na polnomasshtabnoe ispolizovanie rossiyskogo segmenta MKS, chto potrebuet treh rossiyskih kosmonavtov", - dep shikireyedi.
Sonymen Qazaqstan jaghy nauryz aiynda budjetten aqsha bólinbeuine baylanysty búdan búryn belgilengen gharyshtyq baghdarlamadan bas tartatynyn mәlimdedi. Múnyng nәtiyjesinde osy uaqytqa deyin qos gharyshkerdi dayyndaugha júmsalghan qarjynyng bәri jelge úshyrylghany aiqyn. Óitkeni, әlemdik ekonomikalyq daghdarys ayaqtalyp, Qazaqstan qaytadan ayaghynan nyq túrghansha, sóitip әlgi 25 mln. dollardy tóleuge qabiletti bolghansha atalmysh qos synaqshy-gharyshkerlerimizding densaulyghy bayaghysha myqty bolyp túrady deuge esh kepil joq.

Ángime onda da emes, gәp mýldem basqada bolyp otyr. Ózimiz Bayqonyrdy pәlenbay jyldan beri jalgha berip, tipti, aldaghy 50 jylda da onyng bar paydasyn Resey kóretinin qamtamasyz etip otyrsaq ta Qazaqstannyng nәieti bir gharyshkerin tegin úshyrudy qamtamasyz ete almaghanymyz eldigimizge, atymyzgha óshpes tanba bolyp qalmaqshy.

Ángimemizding joghary jaghynda sóz etilgen "QazSat-1" jerserigi mәselesin osy túrghydan qayta sóz etuge tura keleri aiqyn. 2006 jyly mausym aiynda úshyrylghan jerserigi eki jylgha jeter-jetpeste óz qyzmetin toqtatty. 2008 jyly Qazaqstan BAQ-tary "QazSat" jerserigin saqtandyrugha júmsalghan 65 mln. dollar jónindegi eki el arasyndaghy kelisim-shart qayta qaralyp jatqanyn, biraq Resey tarapy aqshany naqty qaytaru turaly uәde berip otyrmaghanyn, tek qújatty qayta qaraugha keliskenin ghana mәlimdegen bolatyn. Sodan beri búl mәselede eshtene aiqyndalmaghan siyaqty. Qalay desek te, Qazaqstan әlgi aty-shuly 65 mln. dollardy tolyghymen qaytaryp aldy degen naqty derek joq. Bar bolsa, qogham odan beyhabar.
Onyng ýstine Bayqonyrdan úshyrylghan Reseyding birneshe "Proton" zymyrandary Qazaqstan territoriyasyna qúlap, qorshaghan ortagha orasan zor ziyan shektirgeni, ekologiyalyq apat qauipin tóndirgeni de jadymyzda. Aty-shuly geptili mәselesinde Qazaqstan liyberaldyq sayasat ústanyp, eki el arasyndaghy strategiyalyq әriptestik, mәngilik dostyqqa qylau týsirmeu ýshin mardymsyz ghana ótemaqy talap etken-di. Tipti, osy mardymsyz ótemaqyny da Resey ýnemi sózbúidagha, demagogiyagha úshtastyryp, qayyrshygha ústatqan sadaqanyng kebin kiygizdi.

Eng bastysy, Bayqonyrdy jalgha alghany ýshin Resey Qazaqstangha sandaghan jyldardan beri sanauly ghana aqsha ghana ústatyp kele jatyr jәne osylay bolyp qala berer siqy bar. Al Bayqonyr jónindegi kelisim-shart alghash jasalghaly beri jaghday ózgergenin, eng bastysy, dollardyng qúny aitarlyqtay tómendegenin eskerip Qazaqstan búl kelisim-shartty qayta qaraugha tolyq qúqyqtyq negiz tuyndap otyr. Tipti, Qazaqstan ghana emes, halyqaralyq terrorizmge qarsy birlese kýresetini jóninde mәlimdegen, kóptegen halyqaralyq kelisimderge qol qoyghan Qyrghyzstannyng ózi tayauda Qant әuejayyn AQSh-tyng paydalanuy jónindegi kelisimdi qayta qaraugha, ótemaqyny anaghúrlym kóp mólsherde tóleuge qol jetkizdi. Amerikandargha ótemaqyny kóbeytpesender múhittyng arghy jaghyndaghy auyldaryna qayt dedi. Búl jenis - Qyrghyzstannyng syrtqy sayasattaghy aitarlyqtay tabysy ekendigine esh dau joq. Al Bayqonyrdy jalgha alghany ýshin Reseyden kóp jyldardan beri mardymdy aqsha alyp kórmegen - keybir derekterge sensek, onyng ózi paydalanudan shyqqan, әbden kónergen tehnika jәne qúral-jabdyqtar ghana eken - Qazaqstan "Bayqonyr sindromynyn" auyr zardaptaryn bastan ótkerude. Búl salada últtyq, memlekettik mýddemiz mýldem qorghalmay otyrghany ókinishti-aq. Osy túiyqtan shyghar jol joq ta siyaqty...

«Týrkistan» gazeti, 16.07.2009

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1878
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 1925
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1618
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1481