Dýisenbi, 20 Mamyr 2024
Janalyqtar 3114 0 pikir 17 Shilde, 2009 saghat 12:43

Qanaghat JÝKEShEV. Syrtqy sayasattaghy diylemma aldynda

Rogozinning Qazaqstan men Resey arasyndaghy «intimdik» qatynastardy «beyneli sipattauy» Abaydyng «qaynaydy qanyn, ashidy janyn» degen ambivalentti sózderin eske týsiredi. Búl mәsele jónindegi pikirdi reseylik diplomattyng auzynan shyqqan sandyraqqa emes, onyng lebizdenuine jol berip otyrghandargha qatysty aitu paydaly. Qazirgi Resey-Qazaqstan arasyndaghy qatynastardyng mәnin týsinu ýshin tarih qoynaularyndaghy keybir oqighalargha qayta oralyp, olardy janasha aqyl tarazysyna salyp, qayta qarau kerek bolady.

Rogozinning Qazaqstan men Resey arasyndaghy «intimdik» qatynastardy «beyneli sipattauy» Abaydyng «qaynaydy qanyn, ashidy janyn» degen ambivalentti sózderin eske týsiredi. Búl mәsele jónindegi pikirdi reseylik diplomattyng auzynan shyqqan sandyraqqa emes, onyng lebizdenuine jol berip otyrghandargha qatysty aitu paydaly. Qazirgi Resey-Qazaqstan arasyndaghy qatynastardyng mәnin týsinu ýshin tarih qoynaularyndaghy keybir oqighalargha qayta oralyp, olardy janasha aqyl tarazysyna salyp, qayta qarau kerek bolady.

Songhy jarty mynjyldyqtaghy geosasy ahualdyng qalyptasuymen, orys memleketine tarihy kenistikte qalqyp jýru mýmkindigi tughan edi. Eki jýz elu jyl otarlyqta bolghan búl el 1480 jyly ózine Altyn Orda jasap bergen intensivti ósu mýmkindigining nәtiyjesinde tәuelsizdikke qol jetkizgen bolatyn. Ol kezde Batys bóten elderdi otarlaudy endi ghana bastaghan. Ózining erekshe geografiyalyq jaghdayyna, aumaghynyng kendigine, túrghyndarynyng kóptigine, sonysymen, ózindik jetkiliktiligine oray, Resey kýsheyip, endi ózi otarlar basyp ala bastady. Tarih qaytalandy, biraq, búl joly rólder auysyp týsti. Endi Reseyge búrynghy metropoliya - Altyn Ordanyng múragerleri tәueldi boldy. Alayda, orystar kezinde ózderine jasaghan mýmkindikti ózine baghynyshty bolghan halyqtargha jasamady, kerisinshe, qol astyndaghy halyqtardy joyyp jiberu, assimilyasiyalau, jerin tolyq menshigine ainaldyryp alu sharalaryn qolgha aldy.

Reseyge tarih sahnasynan shetke ysyrylyp tastalu, tipti, qayta otarlyqqa týsu qaupi ekinshi dýniyejýzilik soghys kezinde tóndi. Eger, AQSh pen Úlybritaniya arasynda «Úly aliyans» degen atpen tarihta qalghan odaq jasalmaghanda, osy eki el fashisterge qarsy soghysqa belsenip kirispegende Reseyding (sol kezde - Kenes Odaghy) haly mýshkil bolar edi.

Sol kezdegi tarihy damudyng balamaly joly boyynsha oqigha núsqalarynyng biri bylay órbui mýmkin edi: eger, AQSh beytaraptyq saqtasa, «Úly aliyans» qúrylmasa, gitlerlik Germaniyagha qarsy soghyspasa, onda fashistik blok Euraziya qúrlyghyn týgel basyp alar edi. Búghan deyin «Ribbentrop-Molotov» pakti boyynsha Gitlerge qoryqqanynan eriksiz kómektesip kelgen Kenes Odaghynyng da fashistik mashinany toqtatugha shamasy kelmes edi. «Ost» jospary boyynsha, «Mәskeu jermen jeksen bolyp, Leningrad Gitlerding kanselyariyasyn kartoppen qamtamasyz etetin ogorodyna» ainalar edi, soghystan tiri qalghan orystar ýshin «oq shygharmay, araq pen temekimen ghana qúrtu» jospary jýzege asyrylar edi. Búl - birinshi tarihy ekskurs.

Oy tarazysyna aqparat retinde taghy bir sheginis jasap kóreyik. Qazirgi Resey-Qazaqstan qatynastarynyng mәnin terenirek týsinuge septigin tiygizetin kelesi faktor mynau: Batys Reseydi әldeneshe ret NATO-gha kiruge shaqyrdy. «Bizding NATO-da jau joq, NATO Resey ýshin óte jaqsy, eshqashan jaman bolmaydy. NATO Resey ýshin eshqanday problema tudyrmaydy» degen úsynys jasaghan bolatyn kishi Djordj Bush Vladimir Putinmen Lublyanada kezdeskende. Búl eki jetekshining de preziydenttigining alghashqy kezeni edi. 2001 jyly shildede bolghan Genuya sammiytinde Dj.Bush taghy da jana strategiyalyq qauipsizdik konfigurasiyasyn Reseymen birigip qúru niyeti bar ekenin jetkizdi. «Keleshekte Reseyding NATO-gha kiru jaghdaylary turaly oilau qajettigin» úsyndy. Búl úsynystardyng aqiqattyghyn búrmalaugha bolmaytyn edi. Óitkeni, halyqaralyq qauymdastyqqa rasynda da órkeniyetti, kýshti, demokratiyalyq Resey kerek edi. Al Resey jetekshileri bolsa, taghy da batystyq әriptesterining sózderine ilanbady, sondyqtan olardy qabyldamady.

Ózin ziyalymyn, qazaqtyng qamyn oilaymyn degen adam orystyng minezinen tuyndap otyrghan myna ýsh faktorgha nazar audaruy kerek. Olardyng birinshisi - orystar ózderin súr fashisterding tyrnaghy astynan suyryp alghan AQSh bastaghan Batyspen sheptesedi; ekinshisi - orystar songhy myng jyl ishinde suyryla ozyp algha ketken Batystyng liyberal demokratiyasyn qabyldamaydy; ýshinshisi - orys sonysymen qazaqtyng da órkeniyetke qosyluyna jol bergisi kelmeydi. Onyng qazirgi sayasaty is jýzinde qazaq halqyn kóktetpeu faktoryna ainalyp otyr.

Orys sinofobiyasynyng syry sana dengeyinde týsinilmeydi. Orystyng gýldengen, demokratiyaly Batystan irgesin aulaq saluynyng syryn ekonomikalyq, mәdeni, әskeri, taghy basqaday obektivti sebeptermen týsindiru de mýmkin emes. Órkeniyetti Batyspen aralasu mol resursty Reseyding mandayyn jarqyratyp algha shygharar edi, biraq orys oghan baspaydy. «Qarghys atqyr kapitalisterge» degen óshpendilik iydeologiyasynyng jetegimen, kommunizm qúryp jýrgen jyldardaghy róline jarmasyp, әdettegi әreketine basa bergennen nәtiyje shyqpaytynyn orystargha týsindirip әure boludyng qajeti shamaly. Búl sýrleumen liyberal demokratiyanyng manayyna da bara almaytynyn, kerisinshe, onyng órkeniyetti dýniyeden alystata beretinin ómirlik praktika kýn sayyn aldan shygharyp kele jatqanymen Resey basshylarynyng isi joq. Múnyng týpkilikti sebebi orystardyng liyberal demokratiya qúndylyqtaryna qyzyghushylyq tanytpauynda jatyr. Jalpy liyberalizm degen orys mentaliytetine jat nәrse. N.BERDYaEV aitqanady, Resey basshylary ghana emes, orys halqynyng ózi de «despottyq memleketting qúryluyn ýndemey qoldaytyn» halyq bolyp tabylady.

Tek mentalidyq dengeyden qarap qana orysty Batysqa qarsy shygharyp otyratyn sebepting bayybyna jaqyndap barugha bolady. Ol eki sózben órnekteledi: russkiy jәne pervyi. Batys orystyng osy eki sózben keude soghuyna jol bermeydi. Batysta ol teng әriptesterding biri ghana bola alady.  Búghan orys tózbeydi. Orysqa ozyqtardyng arasynda, solarmen birdey bolyp jýrgennen góri, qortyqtardyng arasynda birinshi bolyp orystyng jetekshilik rólin aityp, masattanyp jýru kóbirek únaydy. Sondyqtan olar dosty hamastyqtar, gondurastyqtar, separatist abhazdyqtar men osetindikter, nemese jemqorlyqqa malshynghandar, nemese chavester, moralister siyaqty keudemsoqtar arasynan izdeydi.

Áriyne, Reseyde Batysqa elendeushiler de joq emes. Olardyng sany ósip keledi. Keleshekte ruhany vesternizasiya reseylikterding manyzdy bóligining jýregin jaulap alauy mýmkin. Búlay bolatynyna bizding sengimiz keledi. Biz ghana emes, Batys elderi de osyghan ýmit artady. 2007 jyly Munhende Resey jetekshisining ojar lebizi Batys sayasy sholushylarynyng ýmitin ýzuge múryndyq bola almaghan edi. Osydan keyin de olar «Resey bizben birge» dep jazghan bolatyn (Leban A. "Rossiya snova zdesi!").

«Ukraina - memleket emes» dep órepkidi V.Putin 2008 jyly NATO-nyng Buhareste ótken sammiytinde. Resey ýshin Qazaqstan da memleket  emes, óktemdigin jýrgizip otyratyn, mýddeli aumaq. Oghan, әzirshe, Qazaqstannyng formaly memlekettigi jaghdayynda itarshylyq rólin atqara bergeni - syrtqy sayasatta tolyq baghynyshtylyqta, ózin jaqtap shyghyp otyratyn odaqtas bolghany, ekonomikada tәueldilikte, kólenkeli bizneste sybaylas bolghany kerek. Ásirese, Resey Qazaqstannyng strategiyalyq shiykizat eksportyn qolda ústau ýshin jantalasady. Múnyng týpkilikti sebebi Resey-AQSh qatynastaryndaghy dýrdarazdyqta jatyr. Reti kelgende aita ketu kerek, Qazaqstannyng uranyna qatysty órbip jatqan oqighalardyng basty keyipkeri - RESEY! Oqigha Qazaqstanda oryn alghanymen, onyng týpkilikti sebebin, basapsózde beleng alghanday, qazaq elitasynyng klanaralyq qaqtyghysynan emes, Resey-AQSh qatynastarynan izdeu kerek. Resey ýshin qazaq uranynan týsetin orasan mol paydany aitpaghanda, bastysy, onyng Batysqa - AQSh-qa qaray jónkimeui manyzdy bolyp tabylady.

Qazaqstandy janynan shygharmay ústau ýshin Resey birinshi kezekte jemqorlyqqa belshesinen batqan ýkimetti qolday otyryp, ony mәjbýrli dosqa ainaldyru, solardyng qolymen Qazaqstan ekonomikasyn uysynda ústau, syrtqy sayasatyna baqylau jasau, biyligine, zanyna aralasyp, ózining qolayyna jaghatyn jaghdaygha keltiru baghytynda әreket etedi.

Osydan, eger Qazaqstan yqpaldan shyghyp bara jatsa Resey qanday sharalargha baruy mýmkin degen súraqtyng jauabyn alugha bolady. Ondayda orys ózining әdettegi Moldova, Ukraina, Gruziya, Baltyq elderinde qoldanghan amaldaryn jýzege asyrugha, demek, Qazaqstandaghy orys diasporasynyng qoltyghyna su býrkip, memleketting irgesin solqyldatugha tyrysady. Besinshi kolonnany kýsheyte otyryp, ishtegi túraqsyzdyqqa jol ashyp, sodan keyin «shet elderdegi Resey azammataryn qorghaudy» jeleu etip, Qazaqstangha әsker kirgizedi. Múnyng bәrin ol «mәngilik dos bolu» iydeyasy shymyldyghy astynda, qazaqtan shyqqan, mәjbýrli «dostardyn» - orysshyl elitanyng qolymen («solar kómekke shaqyrghandyqtan») jýzege asyrady.

Qazir de Mәskeu, eski әdetinshe, bolisheviktik ritorikamen, orys mújyghynyng leksikonymen, júdyryghyn túmsyqqa tayap túryp, ózining búrynghy odaqtastaryna olardyng kimmen dostasuy, kimnen aulaq bolu kerektigi jóninde núsqau beruin qoyghan joq. Al qazaq diplomattary ózderining «sayasy impotenttigin» әshkere ete otyryp, orystardyng aldynda ózining «adamgershilik qamtymasyzdyghyn» oilaugha da shamasy kelmeytinin kórsetip, elpeng qaghady. Syrttay qaraghanda, rasynda da, adamnyng jany ashitynday beyshara kýige týsken.

Onyng sebebi qazaq sayasy elitasy reseylik әriptesterining sybaylastyq yqpalynan shygha almauynda. Qazaq jәne orys elitalary negizinen búrynghy kompartiyanyng ókilderi nemese solar sayasy sahnagha jetelep әkelgenderden túrady. Kenes kezindegi kommunistik elita ayasyndaghy sybaylastyq tәuelsizdik jyldarynda jana qarqyn aldy. Olar memlekettik jәne halyqaralyq dengeydegi kólenkeli biznesting kóbin birigip jasady nemese bir-birine qol ýshin berdi. Endi memlekettik mýddege qatysy bar әreketterge baru qajet bolsa da, olar sybaylastyq búghauynan bosay almaydy. Búghan qosymsha, orystardyng týrli jaghdaylargha qatysty, eger minez kórsete qalsa, әr qazaq sayasatkerine dayyndap otyrghan «syiy» bar. Mәskeu Qazaqstandaghy kez kelgen sayasatshygha moralidyq jәne tәny túrghydan yqpal ete alady.

Osylay, qazirgi qazaq qauymy diylemma aldynda túr. Birinshi jol -orystyng sonynan ere beru. Onda jemqorlyq jaylaghan avtokratiyalyq rejimnen bosanu bolmaydy. Ekinshi jol -  Batysqa bet búru. Búl tandau orystyng yqpalynan shyghu ýshin kýres jýrgizudi qajet etedi. Al, kez kelgen kýresting shyghynsyz bolmaytyny belgili.

Qazaq qauymy mynany bilip aluy kerek: Batys Qazaqstangha qatysty qytay men orys jasaytynnyng birin de jasamaydy. Batystan eshkim Qazaqstangha túraqty ornalasyp alu ýshin kóship kelmeydi. Batys liyberal-demokratiyalyq elderining sanasynda Qazaqstanda 5-kolonna nemese huasyao qúru, ony ekonomikalyq tәueldilikte ústau, aumaqty arzan shiykizat kózine ainaldyru siyaqty jymysqy pighyldardyng biri de joq. 16,5 million halyq qol qoyyp, 51-shtat bolayyq dep aryz berseng - AQSh Kongresi qanaghattandyrmaydy. Batysqa Qazaqstannyng kýshti, demokratiyaly el, senimdi әriptes bolghany, el aumaghy arqyly esirtki trafiygi ótpegeni, lankestik úiymdar jasaqtalmaghany kerek.

Qazirgi Ortalyq Aziya halyqtaryn, solardyng ishinde bizding qazaqty da, ainaladaghy dýniyege kózqarasy tarihiy-ghylymy túrghydan dúrys qalyptasqan halyqtar deuge bolmaydy. Olar әli kimning dos, kimning qas ekenin ajyratpaghan kýide jýr, sayasy soqyrlyghynan arylghan joq. Eng bastysy, últtyq ziyaly da, sonyng bir bóligin qúraytyn diplomatiya korpusy da ghalamdyq geosayasatta ústanatyn baghdardy, taghdyr qosar elderdi, týptep kelgende, Otannyng bolashaghyn qamtamasyz etetin tura joldy taba alatyn satygha kóterilgen joq. Áli sol, Kenes kezindegidey, orys shovinsterining Batysqa óshikken iydeologiyasynyng jetegimen, shyghys ajdahasy men soltýstik angynyng ortasynda selkem qoyansha sekendep jýr.

 

 

Qanaghat  JÝKEShEV,filosofiya ghylymdarynyng kandidaty

 

«QAZAQSTAN» aptalyghy, №29 (269), 16-shilde, 2009

 

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2183
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2579
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2490
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1678