Beysenbi, 2 Mamyr 2024
Alasapyran 3299 42 pikir 25 Qantar, 2022 saghat 15:40

Biylik tranziytining ayaqtaluy hәm jana Qazaqstan

«Tórtinshi qantar qandy oqighasynan» keyin elde tótenshe jaghday jariyalanyp «újymdyq qauipsizdik sharty úiymynyn» bitimgerleri strategiyalyq nysandardy kýzetuge kelip, missiyasyn ayaqtaghan song elderine qaytty. Jana Ýkimet az ózgeristen song jasaqtaldy. Parlament mýshelerimen, biznes ókilderimen kezdesken Preziydent elding sayasi, ekonomikalyq jaghdayyna toqtalyp, mýddeli klandar men Nazarbaev otbasy mýsheleri yqpalyndaghy ferma, korparasiyalardy ótkir syngha aldy.

Terrordan keyingi sauyqtyru sharalary bastaldy. Toqaev Almatygha kelip qaytty. Internet qosylysymen taghy da arandatu sipatyndaghy pikirler órshy týsti. Bolghan oqigha turaly týrli topshylaular kóbeyip ketti. Bireuler qazirgi jaghdayymyzgha shýkirshilik aitsa, endi bireuler týkte ózgermedi, «bayaghy jartas sol jartas» dep jatyr. Myna qyrghyngha «ayyzy qanbaghan» esersoqtar men pighyly jamandar alaqaptyng auzyn aiqara ashuda. Ketken moraldyq, zattyq shyghynnyng kólemi saghat sayyn, kýn sayyn eseptelse de oqighanyng sebebi men saldary onsha kóp aityla bermeydi.

Núrsúltan Ábishúly kóp aitatyn aldymen ekonomikalyq reforma odan keyin sayasy reforma baghdarlamasy tym úzaqqa sozylyp ketti. Sóz joq Qajygeldin bastap «jas týrikter» jalghastyrghan naryqtyq reformalar nәtiyjesin berdi. Odan keyin halyqaralyq naryqta qazba baylyqqa degen súranys eselep artty, sonymen «Qazaqstandyq ekonomika» degen mif payda bolyp, últ kóshbasshysyn Atatýrikke, Ly Kuan Yugha teneytin qúbylys payda bolyp, kózi tirisinde eskertkish ornatylyp, әuejaydyn, qalanyng attaryn berip ýlgirdik. Ásirese, sayasy elita arasynda jeke basqa tabynudyng bәsekesi bastaldy. Birinen-biri asyp «jana iydeyalar», «sony úsynystarmen» kómip tastady. Semeydegi instituttyng rektory Elbasy turaly pikiri ózgeshe adamdy jekpe-jekke shaqyryp, tikúshaqpen Astananyng tórine baryp qondy. Altyn shahmat silaghysh K.Mәsimovtyng qalay biyikke kóterilgenin kóz kórip, qúlaq estidi. Oligarh Mashkeevich pen úzaq jyl preziydentting is basqarmasyn basqarghan marqúm Ny myrza elimizding ishki-syrtqy sayasatyn baghyttap, belgilep otyratyn sheshushi túlghalargha ainaldy. Mashkeevich parlament saylauy kezinde «Azamattyq» degen eki partiya qúryp, saylaugha qatystyrsa, Ny myrza «Patriottar» partiyasynyng tóraghasy general Ghany Qasymovpen jariya bop ketken telefon әngimesinde «qay partiyanyng kimmen birlesip qalay saylaugha týsui jóninde» shepting atynan pәrmen beredi.

Sayasy elita men biznes klandary jәne biylikting úsharbasynyng otbasy mýsheleri sybaylasqan kezde qarapayym halyqtyng qaltasy qaghylyp,qoghamdyq qayshylyq ushyghatyny әlmisaqtan beri kele jatqan sindrom. Suhartonyng jeti kýieu balasy memleketting jeti jetekshi kompaniyalaryn shengeldep alghan Indoneziyadaghy qaqtyghystar men tolqulardyn, on balasy memlekettegi barlyq mayly jilik kompaniyalardy bauyryna basyp alghan Siriyanyng tragediyasy bizdi erterek oilandyruy kerek edi. Shólmek myng kýn synbasa da, bir kýn synary sózsiz.

Medalidyng eki beti bar siyaqty barlyq mәselening de ózindik sebebi men saldary bar. Europada «halqy qanday bolsa kósemi de sonday bolady» degen ataly sóz bar eken. Áziz Nesinning satiralyq әngimesi әli esterinizde bolar. Onda bir qalanyng iygi jaqsylary jinalyp zorlyqshyl, qategez, súmyray әkimnen qútylyp ózderine qolayly әkimdi ornyna otyrghyzady biraq kýzetshi, kýtushiden bastap nóker, uәzirlerine deyin jayylyp jastyq, jiylyp tósek bolyp, qúrsha jorghalaydy. Sonymen momyn qanisher әkimge ainalyp, kelesi kezektegi saray tónkerisining qúrbandyghyna shalynady. Ýzdiksiz qaytalanatyn búl jaghyday shyghys halyqtarynyng ortaq mentaliyteti desek qatelese qoymaymyz. Ádildik, tendik, jeke bastyng bostandyghy degen úghymdardyng auyly ókinishke oray әzirshe bizden alystau. Sarapshylar Aziya elderinde ótken olimpiadalardyng eshqashan әdil ótpeytinin talay ret jazdy. 2011 jyly bizde ótken qysqy Aziya oiyndarynda әlemdik jýldelerding aldyn bermeytin Qytay, Japoniya, Koreya qatarly aduyndy elderdi «shang qaptyryp», tizege basa otyryp, bas jýldeni ózimiz aldyq. Biraq osynymyz qalay boldy-au, dep oilanbastan malaqayymyzdy aspangha attyq.

Ádildik, shyndyq, tendik, shynayy bәsekelestik degen úghymdardy ózimizden bastap úrpaqtyng sanasyna sinirip, ómirlik ústanymyna ainaldyrmasaq әdil qogham qalay qalyptasady? Bizge últ bolyp janaru kerek. Zang jónindegi týsinigimiz, biylik turaly tanymymyz, qoghamdyq tepe-tendikti saqtau jónindegi kózqarasymyz jana zaman, jana qogham túrghysynan qalyptasuy kerek. Áriyne, múnyng bәri ózdiginen qalyptasa qoymaydy ol memleketting basty iydeologiyalyq baghyty retinde qalyptasyp, basym oryngha shyghyp halyqqa baghyt-baghdar beriui kerek.

Álemning tolyq qandy bir mýshesi retinde dýniyede qalyptasqan, tuylghan oqighalar men qúbylystardan biz de shet qala almaymyz. Biraq, bәrine kózsiz ilese ketu, talghamsyz qabyldau jaqsylyqqa aparmaydy.Tәuelsizdikten keyin diny aghymdar qabattasa kirdi. Jetpis jyldyq ateistik tәrbiyening zardabyn tartqan elita men qarapayym halyq búghan quanbasa, renjigen joq. Biraq, songhy jaghdaylar sayraghannyng bәri búlbúl emes, qúzghyndar qosyla jýretinin dәleldedi. Bylaysha aitqanda eki ottyng ortasynda qaldyq desek te bolady. Músylman qauymnyng qúshaghyna kirdik dep quanghanymyzda últtyq dәstýrimizdi mansúqtap, teritoriyalyq tútastyghymyzgha qauip tóndirip, órkeniyetti qoghammen ot pen suday otaspaytyn diny radikaldar bas kóterdi. Adamzatqa ortaq batys qúndylyqtaryna basymdyq bersek, otarlyq sanadan qanymyzgha sinip qalghan berekesizdik pen anarhiya kýshine mindi. Saylau syrtqy kýshterge arqa sýiegen separatister men taypalyq, jýzdik sananyng bas kóteruine tamyzdyq bolatyn boldy. Baspasóz erkindigi klandar men arsyz, prinsipsiz, suayt adamdardyng ózara esep aiyrysu qúralyna ainalyp ketti. Qogham men biylik ústaranyng jýzinde túrghanday, «bylay tartsang arba synady , keri tartsang ógiz óledi».

Oyynshylar kóbeygende resmy biylikting sózi men isine eshkim senbeytin jaghday qalyptasty. 2019 jylghy Preziydent saylauy men odan keyingi Parlament saylauynda jәne pandemiyanyng birinshi, ekinshi tolqynynda ósek-ayang men nadandyqtyng dýley kýsh ekenin esi dúrys, niyeti taza adamnyng bәri sezindi. Últ ýshin Tәuelsizdikten asqan qasterli qúndylyq, halqymyz ýshin beybitshilikten ótken baqytty zaman joq. Batystyng qúndylyqtarymen birge elimizge neshe týrli qoghamdyq dert-derbez qatar keldi. Aqshagha tabynu, kazino, narkotiyk, jezókshelik, bir jynystylar nekesi ómirimizge qúlashtay enip, onsyzda tili tonalyp, dili júqarghan últymyzdyng ensesin basyp, es-aqylyn aljastyrdy. Búl daghdarystan bizdi bir ortalyqqa baghynghan pәrmendi biylik, qatang zan, jauapkershiligi zor Parlament, aq pen qarany shatastyrmaytyn, mýddeli toptar men tobyrlargha qyzmet etpeytin «tórtinshi biylik» ghana ózara sәikesip, ózara baqylau arqyly shyghara alady. «Tórtinshi qantar qandy oqighasy» siyaqty memleket taghdyry qyl ýstinde túrghanda biz ghana emes, mýddeli jurnalister men sholaq oily sayasatkerlerimiz tamsana jazyp, tandanatyn AQSh-tyng ózi de qaru qoldanady eken!  Byltyr altynshy qantarda saylau nәtiyjesine kónili toymaghan, saylaugha qaralyq aralasty degen ósekke qúlay sengen, respublikashyldardyng jaqtastary tómengi palatada atalmysh mәsele turaly tyndalym jýrip jatqanda, Kapitoliyge basyp kirip, býlik shygharghanda, kóp elde jaldanbaly әsker qatarynda bolghan soghys ardagerin qamtyghan alty adamdy atyp óltirdi. Sonymen býlik tynyshtaldy. Búl oqighany AQSh-tyng kózi tiri eks-preziydentterining bәri aiyptady. Demokrattar kisilik qúqyq pen demokratiyagha tóngen qauip sanap, ishki terror dep baghalasa, respublikashyldar otanshyldyq maqsattan tuyndaghan oqys oqigha dep atady. Sol kezde Tramptyng әleumettik jelidegi eki akkaunty óshirildi. Al Djo Baydenning jeke basy men otbasyna jasalghan killerlik shabulda shek bolmady. Demokratiya men kisilik qúqyq, azamattyq qoghamnyng 270 jyldan astam tarihy bar AQSh osylay bolghanda, otyz jyldyq Tәuelsizdik tarihy bar biz qanday qatang synaqtan ótkenimizdi shamalay beriniz. Demek batystyng jalpygha ortaq qún kózqarasy barlyq dert pen derbezding siqyrly dәrisi emes.

Preziydenttik saylau kezindegi dýley júrt pen saqaday saylanyp, sport kiyimmen kelgen jigitterding tәrtip saqshylaryna jasaghan qysymy men shabulyn eske alynyz, doldanghan әielder qúqyq qorghaushylargha júdyryq ala jýgiredi, qorghanys bas kiyimderin qaghyp týsiredi. Batystyng kez-kelgen órkeniyetti eline baryp, tәrtip saqshylaryna kol kóterip kóriniz, basynyzdyng qayda qalghanyn bilmey qalasyz. Batys qúndylyqtary biz ýshin qúlaghynan ústap, qarghyp minip, shaba jóneletin jýrisi jayly túlpar emes, syryn bilmey syrtynan jýrsek teuip ketip, tistep aluy, bas bermey aidalagha alyp qashyp ketui mýmkin. Sondyqtan da Aziyadan shyqqan aituly sayasy kósemder óz elining tariyh, naqty jaghdayymen sanasa otyryp memleket irgesin bekitti, reforma jýrgizdi. Mústafa Kemal Atatýrik Týrik mýddesin bәrinen joghary qoya otyryp, imperiyanyng danqy, jaudyng kózqúrty bolghan Arab,Parsy iyelikterin erkine jiberip, zayyrly respublika qúrdy. Jazudy ózgertti. Batyspen de, Oryspen de teng dәrejeli qarym-qatynas jasap, eshkimning yghyna jyghylghan joq. Al, Ly Kuan Yu Malayziya federasiya qúramynan shygharyp jibergende jetim torghaydyng kýiin keshken halqyn bastap, bir partiyagha sýiene otyryp, derbes sayasi, ekonomikalyq reformalardy qolgha aldy, jasy úlghayghanda ornyna úlyn otyrdyzdy. Joghary bilim alghandar men sauatsyzdardyng neke qiiyna shekteu qoydy, búl ýshin batys kekilinen sipaghan joq, óz standarttaryn kóldeneng tartyp, qatang synady. Biraq, Singapur qazir әlemdegi korrupsiya kórsetkishi eng tómen, joghary tehnologiyasy qaryshtap damyghan el retinde tanylyp otyr.

1906 jyly konstitusiyalyq reforma jasaghan Iran batystyng jeteginde jýrip birneshe sayasy ózgeristi bastan keshti. Batystyng qoldauymen taqqa otyrghan songhy shah Mohammed Reza Peklevidyng armany tauday, ózi meyirimdi bolsa da, sayasy erik-jigeri әlsiz boldy. Baqtiyar bastaghan onshyl konstitusiyashyldar men Bazarqan bastaghan solshyl sosial-demokrattardyng jәne Ayatolla Hominidy pir tútqan islam fundamentalizmshilderding aqparattyq, sayasy shabuly aldynda solqyldaqtyq kórsetti. Órkeniyetke qas dinshilder múnayshylar qalasyndaghy kinohanany qasaqana órtep, 447 adam opat bolghanda, jalasyn shah әuletine audardy. Óitkeni kinoda shah әuleti únamsyz jaqtan beynelengen. Sonymen ósek órbip, jala-jarapazangha ainalyp, býkil Iran óre týregeldi. Sheshushi sәtte AQSh-tyng Irandaghy bas elshisi men preziydent Djimy Karterding qauipsizdik jónindegi kenesshisining pikiri ekige jaryldy. Kenesshi zamanauy qarugha ie 800 myng armiyany iske qosyp, ereuildi janyshtaudy jón kórdi. «Biraz adam shyghyny bolady, biraq, memleket pen órkeniyetti saqtap qalasyz», - dedi qyrghilardyng ókili Zbignev Bjezinskiy. Bas elshi Shahqa ereuil toqtap, halyq sabyrgha kelgenshe densaulyghyn syltau ghyp, shetelge ketip, boy tasalay túrudy jón dep bildi. Shah songhy pikirdi tyndaymyn dep, sol ketkennen mol ketti. Kartasyn әli ashpaghan, eki úshty pikir aityp jýrgen, jarty ómiri qughynda ótken, jetpistegi qausaghan shaldy qalpaqpen úryp alam dep oilaghan elshi Ayatolla Hominiymen kelissózdi bastap ketti. Qarsy jaq ә degennen AQSh-ta rak bolyp em alyp jatqan Shahty elderinen shygharyp, qoldaryna berudi qatang talap etti. Búl talap jartylay oryndalyp, barar jer, basar tauy qalmaghan bayqús Shah Mysyrdy baryp panalady. Kelesi qezekte koalisiyalyq ýkimetten dәmeli onshyl konstitusiyashyldar men solshyl sosial-demokrattardyng toz-tozyn shygharghan diny kósem Hominy AQSh ýshin «zúlymdyq úyasyna» ainaldy. Radikaldar biylikke kelgen song qyrghynnyng kókesi bolyp, qan sel bolyp aqty. AQSh elshiligining qyzmetkerleri studentter jaghynan kepilge alyndy. Artynan Iran-Iraq soghysy bastalyp, Irannan 350 myng әsker opat bolyp, Tehranda 250 myng әiel jesir qaldy. Ayatolla Hominy Fransiyadan otanyna oralghanda jayshylyqta miny yubka kiyip, visky iship, kofehana  jaghalap jýrgen «modnyi» qyz-kelinshekter demokratiyanyng jensine, inabatty aqsaqaldyng qúrmetine ýsterine hijap kiyip, alangha baryp tang atqansha biylegen. Biraq búl hijapty qyryq jyldan astam kiyetinin ýsh úiyqtasa da týsine kirmepti.

Ótkenge ýnilip, ong men soldy saraptasaq, osynday shyndyqqa bet kelemiz. «4 qantar qandy qyrghyny» elimizde әleumettik tensizdik pen otbasy mýsheleri men mýddeli oligarhtardyng ashkózdigi qanshalyq dәrejede asqynghanyn dәleldep berdi. Elimizge tóngen qauiptyng arajigin ashyp kórsetti. Halqymyzdyng basym bóligi dauys bergen Preziydentimiz batyl sheshim qabyldap, der kezinde biylikti qolyna alyp, ýlken qan tógisten qorghap qaldy. Ókinishtisi beyuaz jandar, kýshtik qúrylymdarynyng antyna adal jauyngerleri men ofiyserleri, arandatugha ergen azamattar mezgilsiz qaza bolyp, úiyghan otbasylar qara jamylyp, qasiret shekti. Ashyq arandatushylar shetelde sayrandap jýr. Kýieu balalar jilikting mayly basynan airyldy, generaldardyng aldy qamaugha alynyp, arty júmystan ketti. Bazar men toqaldardyng qyzyghyn kórgen sholjang bauyr bir habarda Dubaydan biraq shyqqan, qyzdar men nemere jiyender ýnsiz. Mýddeli klandar jana qúrylghan qorgha aqsha atay bastady, biraq, kýman kóp. IYirim tym terende siyaqty. Túnghysh preziydent mәlimdeme jariyalap, sayasy elitanyng bólinbegenin, beynetining zeynetin kórip jatqanyn aitty. Endigi júrt kónilin kýpti qylghan  súraq, qalghan ghúmyrynda әulet pen oligarhtardyng qamqorshysy emes, zayyrly Qazaqstannyng qadirly aqsaqaly bolyp, úzaq jylghy tәjiriybesi men halyqaralyq bedelin elining iygiligine júmsap, ózi tәrbiyelep, halyq saylaghan Preziydentting janynan tabyla ma? Osy jaghy barshamyzdy alandatary sózsiz. Otyz jylda eki-ýsh úrpaq bolyp, orasan zor qarjy toptap, bar salany shengeldep alghan ishki-syrtqy mýddeli toptardy aighay men sespen emes, ailamen, amalmen ornyna qoigha, ainalasyna kәsiby deplomattardy kóbirek jinaghan Q.Toqaevtyng sayasy erik-jigeri jete me? Búl da Gamlettik súraq retinde mazamyzdy alady. Kezinde Osman imperiyasynyng songhy qazyna ministri, Qoqan handyghynyng songhy esekke altyn artyp, Aughangha qashatyn bas uәziri ózimizge әbden tanys Mashkevichtyng tuystary eken! Olardyng keshegi Samarhandaghy yqpaly әli úmytylghan joq. Búrynghy Sovet odaghy qazirgi Resey elitasyndaghy salmaghyn aitpasaq ta belgili. Sondyqtan kóp nәrse aighaymen emes aqylmen sheshiledi. Qazir biyik tranziyti ayaqtalu ýstinde, mýddeler qaqtyghysy endi bastalady. Sol kezde mýlt ketsek, terenine boylamasaq, zardabyn halqymyz tartady. Tipti búl qasiret úrpaqqa jalghasuy mýmkin!

Omarәli Ádilbekúly

Abai.kz

42 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 520
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 274
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 295
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 296