1 qyrkýiek - Qazaqstannyng Halyq qaharmany, KSRO halyq artiysi, KSRO jәne Qazaq SSR-ining memlekettik syilyghynyng iyegeri Ázirbayjan Mәmbetovting tughan kýni. Ataqty rejisser kózi tiri bolghanda 80 jasqa tolar edi. Biz mereytoy iyesin eske alu maqsatynda ayauly jary, Qazaqstannyng halyq artiysi Horlan Qalilambekovany әngimege tartqan edik. Sonday-aq ol kisining kózin kórgen, qyzmettes-dәmdes bolghan zamandastary, shәkirtteri óz oilaryn ortagha salady.

1 qyrkýiek - Qazaqstannyng Halyq qaharmany, KSRO halyq artiysi, KSRO jәne Qazaq SSR-ining memlekettik syilyghynyng iyegeri Ázirbayjan Mәmbetovting tughan kýni. Ataqty rejisser kózi tiri bolghanda 80 jasqa tolar edi. Biz mereytoy iyesin eske alu maqsatynda ayauly jary, Qazaqstannyng halyq artiysi Horlan Qalilambekovany әngimege tartqan edik. Sonday-aq ol kisining kózin kórgen, qyzmettes-dәmdes bolghan zamandastary, shәkirtteri óz oilaryn ortagha salady.

Horlan Qalilambekova, opera әnshisi: Bizdi taghdyr qosty

- Men Ázekendi syrttay bilgenim bol­masa, asa jaqyn tanystyghymyz joq edi. Ke­risinshe, ol kisining alghash­qy zayyby Gha­ziy­za Júbanovamen shygharmashylyq jolda kóbirek aralastyq. Ghaziza Ahmetqyzy mening ónerdegi ústazym, tәlimgerim, aqyl­shym ekenin maqtanyshpen aita alamyn. Ókinishke qaray, 1993 jyly bergeninen bereri mol shaghynda dý­nie saldy. Ol kisi qaytys bolghannan keyin, eki jyldan song Ázekeng ekeu­miz­di ortaq tanystarymyz ta­bys­tyrdy. Sol kisilerding aq tileuimen, dәnekerligimen bas qúrap, sodan 14 jyl tatu-tәtti birge ómir sýrdik.
Otaghasym ashugha boy aldyrmay­tyn, minezi jibektey júmsaq edi desem, ótirik bolar. Óte ótkir, tura sóileytin, shyn­dyqty betke aita­tyn, talapshyl kisi-tin. Osy qasiye­tin kóp adam jaqtyra da bermey­tin. Al talanttylyghyn, boyyndaghy qa­bi­­letin sózben surettep jetkizu mým­kin emes. Iskerligine kýnshil­dikpen, qyzghanyshpen, ishtarlyqpen órtene qaraytyndar da ta­byldy. Júmysyna kedergi jasaghysy kel­genderding jy­mys­qy әreketterin el kórdi. Artiys­ter kuә. Otyzdan jana asqan jas jigitting M.Áuezov teatryna basshy­lyq­qa kelui biraz adamdardyng ishin kýidirgeni ras. Esesine ol kisi kýni-týni tynbay enbek etip, teatrdy әlem­­dik dengeyge kóterdi. Atyn shyghardy. Asanәli Áshimov, Farida Shәripova, Ánuarbek Moldabekov, Sәbira Mayqanovalardy elge ta­nytty. Gastroli­dik saparmen arala­maghan shet memleketteri kemde-kem. Búl kezendi teatrdyng altyn dәui­ri dep atasaq ta artyqtyq etpeydi. Bi­raq jogharyda aityp ótkendey, qolas­­tyn­daghy kýnshilder ayaghyna ora­­lyp, júmys isteuge mýmkindik ber­me­gen uaqyttar boldy. Aryz-shaghym kó­beyip, qayta-qayta qyz­met­ten ketir­di. Sonday jany jabyr­qap jýr­gen sәtterding birinde ekeu­­mizdi taghdyr qosty. Men jú­bayym­­nyng qas-qaba­ghy­na qarap, jaghdayyn jasaugha, oiyn týsinuge, damytugha jәrdemdestim. Baladay mәpelep, kýtim jasadym. Ákemdey, balamday qa­dir­lep, otba­sy­lyq baqytqa, jylugha bóledim. Ba­la­larymyzgha da әrdayym esigimiz ashyq boldy. Nemerelerimizdi birge tәrbiyeledik. Shóberesining alaqany­nan may jalap, qolynan su iship, baqytty ata atandy. Qa­zaq­tyng man­dayyna bitken túlghany bar yqylas-peyilimmen baqytty etuge tyrys­tym.

Ornynda bar onalar
- 1999 jyly Preziydent Ázekendi Astanagha shaqyryp, Qaliybek Qua­nysh­baev atyndaghy akademiyalyq qa­zaq muzykalyq drama teatrynyng tizginin ústatty.
Elordagha kelgennen keyin, mún­da da teatrdy órkendetu ýshin ayanbay ter tókti. «Qozy Kórpesh - Bayan sú­lu», «Mahambet», «Joghalghan dos», «Qan men ter» siyaqty kóptegen qoyy­lymdardy sahnalady.
Ókinishke qaray, ómirining songhy sәt­terinde qatty auyrdy. 1986 jyly Jeltoq­san oqighasyna qatysyp, basynan jaraqat alghanyn kópshilik biledi. Sol soqqy ýlken dertke ai­na­lyp, aqyry alyp tyndy. 2009 jyly 18 qarashada aqtyq demi ýzil­genshe qasynda otyryp, óz qolymnan attandyr­dym.
Ázekenning artynda qalghan tórt bala­syn aitpaghanda, segiz nemeresi erjetti. Biri Mәskeu konserva­to­riya­synda, endi biri Angliyada oqyp jatyr. Júmys istep jýrgenderi de barshylyq. Aldy otbasyn qúryp ýlgerdi. Ázirge eki shóberesi ósip ke­ledi. Ázekeng el siyaqty dýniye-mýlik jiy­namaghan adam. Bar baylyghy - elge sinirgen enbegi, Astanadaghy ýsh bólmeli pәteri, sonynan ergen úrpaghy.
Kózi tirisinde әr tughan kýninde qatty dayyndalatyn edik. Kýndizgi ekiden bastap, ýlken dastarqan jay­ly túratyn. Teatrdyng artisteri tay­ly-tayaghymen kelip qúttyq­taytyn. Nemere-shóbereleri atalap, týn jarymyna deyin tilekterin jetkizetin. Ózi aramyzda joq bolsa da, osy ýrdisti joghaltpay, otba­sy­myzben jinalamyz. Áriptesteri әli de tughan kýninde kelip, dәm tatyp ketedi. Biyl da seksen jyldyghyna arnap, әzirlik jasap jatyrmyz.
Mereytoyyna oray qyrkýiekting orta­synda Oral qalasynda Mәde­niyet miniys­tr­ligi men jergilikti әkim­shilikting úiym­das­tyruymen Ázir­bay­jan Mәmbetov atyn­­daghy teatr festivali ótedi dep jos­parlanuda.

Eleusiz qalghan esil er
- 2000 jyldary Kýlәsh Bay­seyi­t­o­va atyndaghy últtyq opera jәne balet teatry ashylghanda Ázekeng sol újymgha Múqan Tólebaevtyng «Bir­jan-Sara», Evgeniy Brusilovs­kiyding «Qyz Jibek» operalaryn qoyghan bolatyn. Búl spektaklider әli kýnge teatr repertuarynan týs­ken joq. Al qalghan újymdar «ózi joq­tyn, kózi joq» dedi me eken, Áze­ken­ning jýzin topyraq jasyrar-ja­syr­mastan, ol kisi sahnalaghan spek­takli­derdi birinen keyin birin týrli jeleuler aityp, tizimnen alyp tas­tady. Rejisser qaytys bolghanymen, qalghan artister tiri ghoy. Múnysy nesi? Nege búlay istegenderin týsine almadyq. Osyghan jýregim qatty auyrady.
Taghy bir mәsele, 2009 jyly bir top óner qayratkeri Preziydentting atyna hat jazyp, Ázekene eskertkish túrghyzu, túrghan ýiine eskertkish taq­ta ornatu, teatr, kóshe esimin beru mә­selesine kómektesuin súraghan edik. Elbasy qúp alyp, arnayy jar­lyqqa qol qoydy. Biraq әli kýnge búl tapsyrma oryndalmay keledi. Tek zira­tynyng basy qaraytylyp, Almatydaghy túr­ghan ýiine eskertkish taqta ornatyldy. Al Astanada on jyl túrghan ýiining qa­byrghasy bos túr. Ol kisining atyn beruge elimizden birde-bir teatr da tabylmay otyr. Derekti filim de týsirilmedi. Múnyng barlyghy oryndalu ýshin bes jyl uaqyt kerek eken. Mening alandayty­nym, seksen jyldyghyna oray osy sharuanyng biri qolgha alynbady, toy ótken song taghy eleusiz qala ma dep qorqamyn...

Áshirbek SYGhAY, Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri, Memlekettik syilyqtyng laureaty: Halqy ony baghalay bildi

- Ázirbayjan Mәmbetov - qazaq rejiys­surasynda ghana emes, әlemdik re­jiys­suradaghy aiqyn túlgha. Oghan onyng jýrip ótken kórkemdik joly kuә. Ol qoyghan keremet qoyylymdar tek qazaq ónerining ýlesi ghana emes, dýniyejý­zilik teatr qauymdastyghynyng ta­bysy dep qarau kerek. Qazaq teatry әlem­dik teatrdyng bir bólshegi desek, әlemdik kóp dauysqa ýn qosuda Mәm­betovting jeke ýni airyqsha estiledi. Mәselen, ol sahnalaghan «Qan men ter», «Ana - Jer Ana», «Kóktóbedegi kez­­desu», «Qozy Kórpesh-Bayan súlu», «Adas­qan qús», «Abay», «Qoby­lan­dy» siyaqty spektaklider býkil әlemdik teatr­dyng eleuli qoyylym­dary, airyq­sha tabystary bolyp esep­teledi.
Ol janr talghamaytyn, komediya, tragediya, melodrama, opera, jalpy, qan­day baghytta bolsyn ózining bet-beynesin, jeke qoltanbasyn birinshi kezekte ústay­tyn aiqyn túlghaly suretker. Bizding qazaq teatrynyng әlemdik dengeyde tanyluyna kóp ýles qosqan qabiletti, asa talantty shyghar­mashylyq iyesi. Ol taza rejissura­lyq enbekpen qatar, ýlken qoghamdyq jú­mys­tar da atqardy. Deputat ta boldy, әrtýrli kezendegi bedeldi qúryltay­largha, sezderge delegat bolyp qatysty. Qazaq teatr qoghamyn, qazirgi Teatr qayratkerleri odaghyn basqardy. Sol siyaqty «Qazaq­filim» kinostudiyasyn da basqaryp, kino týsirumen de aina­lysty. «Qan men ter», «Án qanatynda», eki seriyaly «Abay» tele-filimi, «Qu­ghynshy» siyaqty kóptegen tuyndy­lar­dyng avtory atandy. Býkil Odaq­tyng ataqty rejisserlerimen bayla­nysta boldy. Olarmen shygharmashylyq yntymaq ornatty. Sondyqtan Ázir­bayjan Mәdiy­úly Mәmbetov - qay jaghy­nan alyp qarasang da, qazaq óne­rining әlemdik shen­berde tanyluyna, bagha­la­nuyna ýlken jol ashqan túlgha. Esesine halqy ony baghalay bildi. Ýki­met tara­pynan da ýlken syi-siyapattar kórdi. Kenes Odaghynyng halyq artiysi, eki dýrkin Memlekettik syilyq­tardyng lauretty atandy. Professor, Halyq qaharmany. Osynyng bar­lyghy ol kisining jan-jaqtylyghyn, ónerge sinir­gen en­begin aishyqtaytyn bedeli dep eseptey­min.
Biyl 80 jyldyghy, óner tarlany­nyng enbegi eshuaqytta óshpeydi. Ústaz retinde kóptegen shәkirt tәrbiyeledi. Núrqanat Jaqypbaev, Bolat Atabaev, Sәulebek Asylhanovtar Ázekenning rejisserlik mektebinen tәlim alghan jigitter. Demek, Mәmbetov taghylymy jalghasa beredi degen sóz.

Roza Áshirbekova, Qazaqstannyng halyq artiysi: Sýiikti ústazym menin...

- Áz-aghandy eng alghash ret búrynghy M.Áue­zov atyndaghy, qazirgi Q.Qoja­myarov atyndaghy memlekettik úighyr muzykalyq teatrynyng ghimaratynda kórdim. 1958 jyly «KazPIY-din» birin­shi kursyn bitirip, búrynghy Kókshetau oblysy, En­bekshilder audany, Kazgoro­dok auylynda jazghy demalysqa kelgen kezim. Birde gazet oqyp otyryp «Ázir­bayjan Mәmbetov drama artisterin dayyndaytyn studiya ashqaly jatyr» degen habarlamagha kózim týsti. Eshua­qytta artist bolamyn degen oy mende joq edi. Nege ekenin, jýregim al­qy­nyp qoya berdi. Basqasha kýy keshtim. Alla jol kórsetti ghoy deymin, shaba­danymdy arqalap, «Almaty qaydasyn?» dep, eshkimge aitpay, auyldan tayyp túr­dym. Poyyzdan týse sala, Áuezov teat­ryna keldim. Diyrektordyng bólmesine kirsem, Qaliybek Quanyshbaev, Hadisha Bókeeva, sosyn kishkentay boyly, ký­lim­kóz bir jas jigit ózara әngimelesip, birdenege mәz bolyp otyr. Keyinnen bildim, ýshinshi kisi Áz-aghang eken. «Siz kimge keldiniz?» dedi, janaghy kózinen ot úshqyndap túrghan jas jigit. Ózi orys­sha sóileydi eken, birtýrli ses­kenip qaldym. «Studiyagha oqugha týspek oiym bar. Aktrisa bolghym keledi» dedim aqyryn ghana. Denem qalshyldap, dir-dir etip, dauysym ózgerip, ýnim shyq­pay qalghan siyaqty boldy. Óitkeni teatr sahna­synan kórgen Qalekeng men Hadisha apaydy betpe-bet kórgende, kózim búldyrap, qatty tolqydym.
«Siz keshigip keldiniz. Oqugha qabyl­dan­ghan qyz-jigitter bayaghyda kartoshka teruge ketken» degende, tóbemnen jay týskendey qalshiyp, túrghan ornymnan qozghala almay qaldym. Otyr­ghandar da ýnsiz. Sol ýnsizdikti Áz-aghang búz­­dy. Mening basqa jerde student ekenimdi ishtey sezgen sekil­di. «Qayda oqisyz?» dedi bayyppen. «Kaz­PIY-de» dep edim, «Múghalimdik - jaqsy mamandyq. Oquyn­dy ary qaray jalghas­tyra ber» dedi. Ayaghym jerge jelimdenip qalghanday, qoz­ghala alar emespin. Artynsha ýsheui­ning kózderimen sóilesip, úghysqanyn bayqap qaldym. Áz-aghang «Oquyndy tasta­ma, teatrda sheberlik synyby ótip túrady. Qolyng bosta, soghan qatys. Qyr­kýiekte oqu bastalady» dedi. Osy­lay «KazPI» jayyna qaldy. Áz-aghannyng bolashaq artiysi bolu man­dayyma jazylypty. «Osy qyzdan drama artiysi shyghady-au» dep tesile qaraghan kózqarasy әli kýnge kóz aldym­da. Naghyz bolashaq artiske degen re­jiys­serlik týisigining qyraghy­ly­ghyn kórdim. Ne degen talant iyesi de­senizshi. Áz-aghannyng sol studiyasyn Qazaq­stan­nyng halyq artiysi Ánuar Moldabekov, enbek sinirgen artist Esbolghan Jay­sanbaev, әri artist, әri rejisser Ja­qyp Omarov, Qazaqstan halyq artiysi Shәmil Jýnisov jәne men bitirip shyq­tyq. Ol bizdi tap basyp tany bildi, biz de ústazymyzdyng senimin aqta­dyq.
Alayda ol kisi tәlim-tәrbie berip, tea­tr­da, kinoda atyn shygharyp, tany­mal etken shәkirt­terining barlyghy bir­dey jaq­sylyghyn týsine alghan joq. Tizesin batyr­ghandar da boldy, onyng nesin jasyramyz. Astanada ótken 75 jyldyq mereytoyyna barugha jarama­ghandar bar. Áz-aghang sol toyynda sahna­da sóiley almay, kemsendep otyrghanyn kórgende, kóz jasymdy tiya almay, eni­rep túryp jyladym. Otyz jyl teatr­dyng danqyn dýniyejýzine tanytqan rejisserdi osynday kýige týsirgender býginde ortamyzda jýr...
Esime bir oqigha erekshe týsip túr. Mening 60 jyldyq mereytoyyma kelip, arnayy qút­tyqtap, gýl úsyndy. «Meni satpaghan aktrisam osy Rozam» dep halyqtyng aldynda qolymnan sýiip, mandayymnan iyiskep edi.
Ol kisining 80 jyldyghy jaqyndaghan sayyn osynyng bәri eske týsip, «Sizding enbeginiz qa­zaq tarihynda altyn әrip­pen mәngilik jazy­lyp qalady, sýiik­ti ústazym menin» dep, óz-ózimnen ishtey kýbirlep jýrmin...

Nýketay MYShBAEVA, halyq artiysi: Bizdi elge qadirli etti

- Biz 1969 jyly oqu bitirip, teatrgha keldik. Sonda Ázirbay­jan re­jisser bolyp júmys is­teytin. Jap-jas, keremet ta­lant­ty jigit bolatyn. Asanәli Áshimov, Farida Shәripova siyaq­ty on-on bes kon­ser­vatoriyany bitirgen jastar qyz­metke alyn­dyq. Bizge «Beu, qyz­dar-ay» spek­­­taklinde alghash ról berildi. Key­in­nen qoyylghan «Ana - Jer-Ana», «Qan men ter» siyaq­ty kóp­tegen qoyy­lymdar ba­ghy­myzdy ashty. Bizdi ósirdi, ón­dir­­di, elge qadirli etti. Tanymaldylyq shyny­na shyghardy. Kórermenmen qauyshtyrdy.
«Ár elding telisi men tentegi bo­la­dy» degendey, ýlken újym bol­ghan­nan keyin aramyzda әr­týrli se­bep­pen tәrtip búzyp qoya­tyndar kezdesetin. Ondayda aldymyzdaghy agha buyn ókilderi sózderin sóilep, «tәrtip búzghany bolmasa, jalpy, jaqsy jigit. Ónerli. Bireuding ba­syn jaryp, kózin shygharatynday tentektik jasaghan joq. Bir erkeli­gin ke­shire salynyz» dese, ýlken­der­ding aitqanyn tynday­tyn. Jú­mys­tan shygharyp túrghan je­rinen qayta qaldyratyn. Agha-apay­lary­myzdyng kónilderine qarap, sózin jerge tastamaytyn. Sóit­ken abzal azamatymyz o dýniyege ketip qaldy. Qatty qinaldyq, jy­ladyq, joqta­dyq. Endigi jer­de jany jannat­ta bolsa eken dep tileymiz.

Súltan SRAYYLOV, Ontýstik Qazaqstan sirkining bas diyrektory: jastardyng bolashaghyn oilady

- 2001 jyly Elbasy Ázekendi bos jatqan jerinen Astanagha shaqyryp aldy. Men Qaliybek Quanyshbaev atyndaghy teatrda akter bolyp júmys istep jýrgen bolatynmyn. Eki spek­taklidi qoyyp, kelesisimen júmys istep jatqan uaqytym. Bir kýni Ábekennen bólmesine kelsin degen habar aldym. Esikten engenim sol edi, «Áyeling qalay, dúrys adam ba?» dedi. «Jaman emes, shýkir» dep jauap berdim. «Ayaghyndy jua­dy ma?» deydi, men týsinbey túryp qaldym. Sóitsem, «Sening kýtimindi jasay ma, Almatygha eki jyl oqugha jibersem, seni jibere me?» dedi. «Oqyp qaytem, onsyz da spektaklider qoyyp jýrmin emes pe?» dep qynyraydym. Sóitip, shy­ghyp kettim de әri qaray júmysymdy jalghas­tyra berdim. Eki-ýsh kýn ótkennen keyin úmytyp ketetin shyghar dep oilaghanmyn. Joq, olay bolmay shyqty. Qayta shaqyryp alyp: «Sony­men, ne sheshtin, oilandyng ba?» dep tesile qara­dy. «Ázeke, balaly-shaghalymyn. Otbasymdy qaytemin. Olar myna jaqta, men ana jaqta. Oqu oqyp, bilim quyp jýrsem, ýi-ishimdi kim asyray­dy?» dep shúbyrta jóneldim. Sonda «Áy, aqy­maq. Sen qazir men osynda otyrghanda spektakli qoyyp jýrsin, erteng men ketkende sen de ketesin. Saghan kim qoyghyzady? Diplomsyz re­jiys­serdi eshkim erkeletip otyrmaydy. Ja­laqyndy ay sayyn alyp túrasyn, nemenege tartynshaqtaysyn. Bar degende baru kerek» dedi. Sol sózi maghan qamshy bolyp, jolgha jiy­nal­dym.
Qazir Ázekenning kóregendiligine qatty qua­namyn. Óner jolynda qandayda bir jetistikke jetsem, sol kisining arqasy dep sanaymyn. Ózin ghana emes, ózinen keyingi jastardyng bolashaghyn oila­ghanyna, qamqorlyq tanytqanyna tәube deymin. Qoyylyp jatqan qoyylymdar bolsyn, jýrip jatqan basqa da júmystargha sol kisining aituymen alghan diplomymnyng ýlken kómegi tiyip jýr.

Betti dayyndaghan - Qanshayym Baydәulet

«Ayqyn» gazeti