(Aqyn Úlarbek Baytaylaq shygharmashylyghy haqynda)

Azattyqqa jetu jolynda elin sýigen erjýrek batyrlar qanday qyzmet sinirse, alty auyz sózi alty alashqa jayylghan arqaly aqyn-jyraular da odan kem enbek etken joq. Tarlan tarihtyng terenine sýngisek, kóne dýniyedegi «Kýlteginning kók tasynda» erlik pen eldik, bodandyqqa bas iymeu, búghalyqqa baghynbau syndy mәseleler aldynghy kezekte jyrlanady. Kónening kýmbirindey bolyp býginde aman-esen úrpaghymen qauyshqan «Kýltegin» jazuynda: «Bekterdin, halqynyng týzu emestigi ýshin, tabghash (qytay - Z.K.) halqynyng aldauyna ilanghany ýshin, ótirigine kóngeni ýshin, inili-aghalynyng daulasqanynan, bektin, halyqtyng jaulasqanynan týrki halqy eldiginen aiyryldy. Qaghandyq qaghanynan aiyryldy, tabghash halqyna bek úldary qúl boldy, súlu qyzdary kýng boldy. Týrki halyqtary týrki atyn tastap, tabghash bekterining tabghash atyn ústap, tabghash qaghangha baghyndy. Elu jyl kýsh-jigerin júmsady», - delinse, endi bir túsynda «Kókte kók tәnirisi, týrkining qasiyetti jer, suy bylay depti: «Týrki halqy joyylmasyn», - deydi, «El bolsyn», - deydi», - degen eldikting ózekti sózi aitylady.

«Tórt búryshtyng bәri dúshpan eken,

Sarbazdarymen attanyp,

Tórt búryshtaghy halyqty
Kóp alghan, bәrin beybit etken.
Bastyny enkeytken,
Tizelini býktirgen,
Bilge qaghandar eken,

(Aqyn Úlarbek Baytaylaq shygharmashylyghy haqynda)

Azattyqqa jetu jolynda elin sýigen erjýrek batyrlar qanday qyzmet sinirse, alty auyz sózi alty alashqa jayylghan arqaly aqyn-jyraular da odan kem enbek etken joq. Tarlan tarihtyng terenine sýngisek, kóne dýniyedegi «Kýlteginning kók tasynda» erlik pen eldik, bodandyqqa bas iymeu, búghalyqqa baghynbau syndy mәseleler aldynghy kezekte jyrlanady. Kónening kýmbirindey bolyp býginde aman-esen úrpaghymen qauyshqan «Kýltegin» jazuynda: «Bekterdin, halqynyng týzu emestigi ýshin, tabghash (qytay - Z.K.) halqynyng aldauyna ilanghany ýshin, ótirigine kóngeni ýshin, inili-aghalynyng daulasqanynan, bektin, halyqtyng jaulasqanynan týrki halqy eldiginen aiyryldy. Qaghandyq qaghanynan aiyryldy, tabghash halqyna bek úldary qúl boldy, súlu qyzdary kýng boldy. Týrki halyqtary týrki atyn tastap, tabghash bekterining tabghash atyn ústap, tabghash qaghangha baghyndy. Elu jyl kýsh-jigerin júmsady», - delinse, endi bir túsynda «Kókte kók tәnirisi, týrkining qasiyetti jer, suy bylay depti: «Týrki halqy joyylmasyn», - deydi, «El bolsyn», - deydi», - degen eldikting ózekti sózi aitylady.

«Tórt búryshtyng bәri dúshpan eken,

Sarbazdarymen attanyp,

Tórt búryshtaghy halyqty
Kóp alghan, bәrin beybit etken.
Bastyny enkeytken,
Tizelini býktirgen,
Bilge qaghandar eken,

Alyp qaghandar eken!»

IYә, búl joldardy oqyghanymyzda qay-qaysymyzdyng boyymyzgha maqtanysh sezimin úyalaydy, ruhymyz kóterilip, keudemizdi shattyq kerneydi. Arystan jýrek, bura sandy babalarymyzdyng aldynda kýlli әlem bas iyip túrghanday bolady.

Talay dәuirding tasasynda qalmay, kýni býginge anyq, saf taza qalpynda jetken «Alpamys», «Qobylandy», «Qambar batyr», «Er Targhyn» syndy әigili  batyrlar jyrynyng negizgi arqauy - erlik, erkindik, azattyq siyaqty asyl úghymdar bolatyn. «Jalanash baryp jaugha ti, Tәniri ózi biledi, ajalymyz qaydan-dýr» degen asqaq úrandy keshegi jyraular múrasy qazirgi tanda últty eldikke úiystyru, jas úrpaqty erlikke shaqyru maqsatynda manyzdy ról atqaryp, úmytylmay keledi. Qazaq júrtyna qútty meken - Jerúiyq izdegen Asan Qayghydan bastap marqasqa Mahambet pen dauylpaz Dulattargha deyingi aralyqtaghy danqtylar poeziyasynyng mәngilik saryny azattyqqa kelip tireletini zandylyq.

Búnyng bәri - keshegi. Al býgin she?! Qazaq eli 1991 jyldyng jeltoqsanynda anyq azattyqqa qol jetkizgende quanbaghan, quanyshtan kózine jas almaghan adam kemde-kem. Sondaghy ystyq sezimdi, shattyqty quanyshty auyzy dúghaly aqyndardan artyq jyrlaghan eshkim de joq. Dәl býgingi kýn - ertengi tarih ekenin eskersek, tәuelsizdikting alghashqy jyldarynan beri alty alashqa tanymal, mәshhýr aqyndardan bastap jas talapqa deyingi qalam ústaghan barsha qauym osynau qol jetken azattyqty jyrlauda, onyng mәrtebesin asqaqtatyp, qadirin úghyndyruda erekshe kórinip keledi. Kommunistik kezendegi әdebiyetke ólsheusiz ýles qosqan agha buyndy aitpaghanda qazaq poeziyasynyng jas órenining qanaty qatayyp, býginde el men jerge ýlken enbek etude ekenin basa aitamyz. Endi óremiz jetkenshe, oiymyz tolghansha osy jas aqyndardyng biri emes, biregeyi sanalatyn Úlarbek Dәleyúlynyng shygharmashylyghy turaly sóz qozghamaqpyz.

Úlarbek Baytaylaq - aqyn degen kiyeli atty ardaqtay ústap jýrgen qalam iyesi. Óne boyy últtyq dilmenen suarylghan, qazaq dese qasqayyp túryp, kerek dese janyn beretin jalyndy jas. Satqyndyqty keshirmeytin, ekijýzdilikti jek kóretin, әdiletsizdikke tózbeytin kýresker. Óz basym osy jigitti ejelgi shyghystyng jeti shayyry men keshegi Mahambetting sarqytynday kóremin. Sebebi Jaratqan Ie oghan sonday qasiyet bergen, daryn syilaghan. Bauyrjan atamyz «Aldymen qazaq bol, sosyn adam bol!» dep ósiyet etipti, sol aitqanday Úlarbek aqyn, eng aldymen - qazaq! Kýlli dýniyedegi eng aqyn halyqtyn, sóz qasiyetin úghyp, qasterlegen halyqtyng ókili!

Úlarbek aqynnyng «Qanymdaghy qasqyr iyisi» degen alghashqy jyr jinaghy 2010 jyly «Jalyn» baspasynan jaryq kórdi. Túnghysh kitaptyng bas atauyn iyelengen ólende («Qanymdaghy qasqyr iyisi») aqyn qasqyr-adam obrazyn beyneley otyryp, qazaq ýshin kiyeli sanalghan ang tóresi - qasqyr úghymyna terenirek ýniluge, qyry men syryn jaqsy biluge úmtyldyrady.

Qanymdaghy qasqyr iyisi -

Qazdar asqan taudan-dýr,

Qan josyltqan jaudan-dýr.

Saghynyshtar órtegen,

Sazgha basam bauyrymdy ertemen.

Ruhymdy jeti kókten tappas búl,

Bergen maghan, ana qasqyr,

Aq qasqyr!

- dep bastalatyn aqyn jyrynda qasqyr úghymynyng kóneden jetkenin, aspannan alynghan, yaky tegin dýnie emestigin anghartady. Endi bir sәtte qasqyr beynesi aqyngha auysyp, aqyn-qasqyr obrazy somdalyp shyghady. Kókjaldardyng tau basynda ormangha qarap úlityny siyaqty aqyn jyry tap-taza tabighat ayasyn janghyrtyp, úlan kenistikke jayylyp jatady.

Kýngir-kýngir orman jyryn oqiyn,

Ýngir-ýngir shoqylarda shoqiyp.

Qanym tasyp,

Qanymdaghy jyr tasyp,

Aymen birge kettim úzaq qyrqa asyp.

Aqyn búl jyrynda obrazdardy oinatumen qatar, qasqyr ataulynyng qasiyetterin de jyrgha qosa ketedi. Aytalyq, qasqyrlardyng qarysqan moyny basqa jaqqa búrylmaytynyn, qaqpan qapqan tirsegin tisimen qiyp jýre beretin qaysarlyghyn jazu arqyly jyr mazmúnyn odan sayyn bayyta týsedi, odan sayyn әrlendire týsedi. Sóitip aqynnyng qasqyrgha nemese qasqyrdyng aqyngha ainalu qúbylysy jyr tilinde marjanday әsem órnekteledi. Búl ólenning týiini de biz kýtkendegidey bolmay shyghady, oqiyq:

...Sary ala kýz, sary ala kýz,

Sary ala!

Oralghanda qúlazyghan dalagha.

Qughynshynyng qany júqqan tisimmen

Qaqpanymdy sýirep kirem molagha...

IYә, qasqyrda qaqpangha týstim eken dep, qughynshygha onay tútylatyn minez joq. Aqynnyng osy jyrynyng sәtti shyghuy - barlyghymyz atyn estip, týsin týstegenimizben, ol hayuannyng ishki minez-qúlqyn, qaysybir kózge týse bermes qasiyetterin, januar bitkennen aishyqtap, daralap túratyn ózgeshe bolmys, ózgeshe jaratylys qalpyn qapysyz tanyp, tereng mengeruinde. Qoyyna shapqan týz taghysyn qarghap-sileuding ornynan airyqsha yntyzarlyqpen, erekshe sýisinispen qaraytyn qazaqtyng psihologiyasyna jetiktiginde.

«Itting iyesi bolsa, bórining Tәnirisi bar» degendi shygharghan qazekeng qasqyrdy qasqyr atamay, ózgeshe ataular berip otyrghany barshamyzgha mәlim. «Kók bóri», «arlan», «kókjal», «iyt-qús», «úlyma» dep atap, kóp hayuannan artyq qadir tútqan.

Kókbóri - azattyq simvoly, erkindik beynesi. Sirk ónerin shygharghan adamzat balasynyng qolyna ýirenbegen jalghyz ang da osy bóri. Demek, bórini basty totemi etip bilgen kóne týrkinin, býgingi qazaqtyng erkindikke degen qúshtarlyghy, ansary osydan-aq bayqalmay ma. Qazaq pen kókbórini salystyra aitu mysalyna ataqty qazaq jazushysy Múhtar Maghauin «Kesik bas, tiri túlyp» hikayatynda sonau bir qanqúily kezenning suretin jaza otyryp, bas keyipker Ja-Lamanyng bir qazaqty tiridey soyyp, terisin sypyru sәtinde onyng (qazaqtyn) qasqyrgha úqsaytynyn aityp, sýisinetinin keltiruge bolar.

Bórili bayraq kóterip, shang aralas qandy joryqtar jasap, jauynyng tizesin býktirgen babalar múratynyng eng asyly - azattyq. Al azattyqty qasqyr beynesimen birge qarastyryp, ózgeshe ýniluimizding de ózindik sebebi bar.

Bórili bayraq astynda,

Bógelip kórgen jan emen.

Bóridey jortyp ketkende,

Bólinip qalghan jan emen.

Bórili nayza ústasa,

Týiremey ketken jan emen.

Bórili bayraq qúlasa,

Kýiremey ketken jan emen...

Bóri basy - úranym,

Bórili mening bayraghym.

Bórili bayraq kóterse,

Qozyp keter qaydaghym,

- dep jyrlaghan Sýiinbay baba jyry da mәngilik úran, mәngilik saryn. Osy bir úly múrat jolyna at izin salyp, jana jyrlaryn tuyndatqan Úlar aqyn shygharmashylyghynyng ózektiligi de óz manyzyn joghalta qoymaytyny anyq.

«Qanymdaghy qasqyr iyisi» kitabynyng andatpasynda: «Jas aqyn - Úlarbek Dәleyúly Baytaylaqtyng búl alghashqy jyr jinaghynan adamzat órkeniyetining besigi bolghan en dalany, Úly Dalany meken etken ejelgi shyghys halyqtary - Ghún, Saq taypalarynyng aibyndy joryqtary men qandy maydandarynyng dabyl dauysy estilgendey bolady. Shyghystyng danqty jeti júldyzynyng jauhar jyr ýlgilerin ózimizding kәdimgi jyraulyq sarynmen birlestire otyryp, qazaqy boyaumen tamasha órnekteydi», - dep jazylghan.

Desek te, Úlarbek ejelgi shyghys poeziyasy men dalalyq babalar jyry salghan soqpaqqa týsip alyp, sodan qalghan sarynda kete bermeydi. Arnasy ken, auqymy zor osy eki poeziya ýlgilerin jetik mengeruining arqasynda qazirgi zamanghy jyr tudyru aqyn maqsatyna ainalghaly qashan. Parsy, Iran, ejelgi shyghys jyrlarynyng ereksheligin iygergen aqyn shygharmashylyghynyng ekinshi qanaty, ol jyraular poeziyasy desek qatelespespiz. Shyn jýirikting (pyraqtyn) qoltyghynda kishkentay qos qanat bitken bolsa, Úlar aqynnyng jalpy shygharmashylyghy eki qanatty boluymen daralanady. Eger sol qanattardyng biri bolmaghan kýnde synar qanatpen úsha almaghan qús balasyn kórgendey bolar edik, shyngha shyghar shygharmashylyqtyng bir qaynauy ishinde qalghanyn bilgendey bolar edik. Aqynnyng shygharmashylyq stiyli ózgeden erekshelenip túratyny sondyqtan.

«Aqyndyq aldymen mida, odan keyin oida, jýrekte. Úiqasqa qúl bolghandar aqyn emes. Aqyn bolu ýshin aldymen tereng oy kerek, tebirenetin jýrek kerek», - dep jazypty últymyzdyng danqty batyrlarynyng biri Bauyrjan Momyshúly. Úlarbek aqynda kóp aqyndarda kezdese bermeytin bir nәrse bar. Ol - jýrek. Jýrek bolghanda barlyq adamgha tәn, etten jaralghan, qyzyl qany sorghalap, tamyry adyrayyp dýrsildete soghyp túratyn jýrek emes, shyghystaghy Hingan taularynan bastap kýnbatystaghy Alipining qyrly shyndaryna deyingi keshegi kók týrikting Úly Dalasyn qapysyz sýie alatyn; qara jerding astynan jogharydaghy jeti qat kókke deyingi aralyqty týsine, týisine alatyn hәm keudesine syimay atoylap túratyn ýlken Jýrek bar. Jýrekke ýlken degen anyqtauysh qoy arqyly biz jýrekting kólemi, yaky mólsherin aityp otyrghan joqpyz, aq qaghaz - ary, qara siya - qany bolghan aqyn balasynyng eng jandy jerining ereksheligin basa aitpaqpyz. IYә, búl jýrek - basqa jýrekten ózgeshe. Keshegi danqty babalarymyzdyng dala sýigen, týbinde bir qyl saqtalghan úly jýrekterin ashyp kórgen eshkim joq, Úlar aqynnyng da jýregi sonday ma dep eriksiz tandanasyz. Ómirde kóp nәrsening jýrekke tikeley baylanysty ekeni әmbege ayan. Osynday, qazirgi kýngi aqyn degen aghayyndardan tabyla bermes erekshe jýrekpen Úlardyng tandayyna jyr qonghan aqyn bolmauy, aqyndyq minezge say batyr bolmauy mýmkin emes. Býgingining oqymystylary ataqty ghalym Saharovtyng miynyng qarapayym adamdardikinen ýlken bolghanyn aitady. Úlardyng jýregi asyp bara jatqan ýlken bolmauy mýmkin, biraq sol et-jýrekting jalghyz ghana serti - Aspantauda kýn astynda tuyp, týnde jortyp, keshegi bórili bayraq kóterip, joryqqa attanghan týrik júrtynyn, býgingi qazaq últynyng azattyghy ýshin shyghargha jany bólek.

Shýbәsiz, riyasyz senuge aqyn ólenderin oqu, otty jyrlaryn týsine bilu kóz jetkizedi. Endigi kezekte Úlarbek Dәley balasynyng tenizdi kótergen dauylpazday jyryna, jusanday saghynysh iyisi búrqyraghan jyrlarynyng oy iyirimderine, asqardyng basynan aghylghan sarqyramaday sóz saptauyna ýnileyik.

Tebingisin ter basqan,

Búqaday moyynyn alty qarys shel basqan,

Jolbarystay shúbardyng

Aq tangha belin taldyryp,

Tóskeydegi ordaly jylan tobynyn,

Irgesinde alang úiqysyn qandyryp.

Aq shatyrdan aibaltasyn ala úshqan

Ata jauynyng tilersegin qidyryp,

Aydaryn kesip,

Ay túmsyq kón etigin sýidirip.

Búl - aqynnyng «Tebingisin ter basqan...» degen óleninen ýzindi. Jalpy aqyn jyrlarynyng taqyryp aumaghy belgili - kóne babalar ghúmyry, joryqty joldarynyng shejiresi, birneshe buyn, әldeneshe dәuir auysqannan keyingi kezeng sipaty. Basqasha sózben aqynnyng ózi aitqanday, «Jazatyn taqyrybym, әriyne, Ejelgi Saq, Týrikter dәuiri. Sol zamannyng quanyshy, qayghysy. Búl - osy dәuirden jazatyn taqyryp taba almaghandyghymnan emes, sonymnan ergen bir oqyrman bolsa soghan oshaqtan ary attasan-aq qúshaq ashatyn dalalyq minezdin, Bóri tektin, adamdyq ardyng súlbasyn bolsa da jýreginde beynelep beru. Soghan talpyndyru». Eng bastysy, aqyn ózining ne jazyp otyrghanyn, ne aitqysy kelgenin jaqsy biledi, jaqsy sezinedi. Sol jaqsy bilip, sezingendikten ghoy, oqyrmandy qinamay, miyna shym-shytyryq, eles kórinisterdi tyqpalay bermey, anyq ta qanyq jazady. Ol ómirdi, ol ortany óz kózimizben kórmesek te, sózden súlu beyne jasaydy. Beynesi kәdimgidey qozghalyp, sezimdi týrtip, qandy oinatyp, boyynyzgha bir belgi berip әser etse - aqyn maqsatynyng oryndalghany.

Aqyn jyrlary HHI ghasyrda jazyldy demeseniz, dәl sol orta ghasyrlardaghy qazaq poeziyasynyng jauharynday dýniye. Boyynyzda baghzy týrkilik, bergi qazaqtyq bir tamshy qan bolsa, dýr silkinbeuiniz, ruhtanbauynyz mýmkin emes. Ruhty da otty óleng jazyp, babalar ýnimen býgingi úrpaqty jalghastyra alghany ýshin Úlarbek aqyndy qazirgi qazaq әdebiyetindegi biregey talant iyesi deytinimiz sondyqtan.

«Abay-aqparat»