Dýisenbi, 29 Sәuir 2024
Janalyqtar 3249 0 pikir 29 Mausym, 2012 saghat 12:55

Asadtyng biyligi ýshin jan pida

Asadtyng biyligi ýshin jan pida deytinderding qataryna qazaqtardy da qospaq. Eger, Resey bastaghan ÚQKÚ (ODKB) Siriyagha kirse, soghys bastaluy mýmkin deydi sarapshylar

Batys memleketterining avtoritarly rejimderdi demokratiyalandyrugha baghyttalghan is-әreketteri jalghasyp keledi. Liviya, Egiypet siyaqty diktatorlardyng qolyna shoghyrlandyrylghan memleketterdi azat etkennen keyin, batystyng búl prosesti toqtatpaq niyeti joq. Osydan bir jyldan astam uaqyt búryn Siriyada bastalghan halyq pen preziydent Bashar Asadtyng arasyndaghy teketiresting qyzuy basylar emes. Tipti, Siriya әlem alpauyttarynyng tartysyna týsti de ketti. Damask alandary Batys pen Shyghystyng shiyelenis aimaghyna ainalyp barady. Europanyng órkeniyetti, demokratiyaly elderi әri tartsa, Shyghys Europadan Aziyagha deyingi Resey bastaghan avtoritarly biylikke negizdelgen memleketter kórpeni ózine qaray júlqyp әlek.

Nikolay Borduja: "ÚQKÚ bitimgerlik kýshteri Siriyadaghy shiyelenisti sheshuge qatysuy mýmkin. BÚÚ Qauipsizdik Kenesining mandaty boyynsha qol qoyylghan qaulyda kórsetilgen zandar men kelisimderge sýienip, ÚQKÚ bitimgerleri osy úiym tónireginde jәne onyng syrtynda da júmys istey alady".

Aleksandr Sharaviyn: "Biz joq degende bir óte myqty dayyndalghan diviziya jasaqtay alamyz. Jәne onyng qúramynda tek reseylikter ghana emes, qazaqtar da, bas­qa últtar da bolady".

 

Asadtyng biyligi ýshin jan pida deytinderding qataryna qazaqtardy da qospaq. Eger, Resey bastaghan ÚQKÚ (ODKB) Siriyagha kirse, soghys bastaluy mýmkin deydi sarapshylar

Batys memleketterining avtoritarly rejimderdi demokratiyalandyrugha baghyttalghan is-әreketteri jalghasyp keledi. Liviya, Egiypet siyaqty diktatorlardyng qolyna shoghyrlandyrylghan memleketterdi azat etkennen keyin, batystyng búl prosesti toqtatpaq niyeti joq. Osydan bir jyldan astam uaqyt búryn Siriyada bastalghan halyq pen preziydent Bashar Asadtyng arasyndaghy teketiresting qyzuy basylar emes. Tipti, Siriya әlem alpauyttarynyng tartysyna týsti de ketti. Damask alandary Batys pen Shyghystyng shiyelenis aimaghyna ainalyp barady. Europanyng órkeniyetti, demokratiyaly elderi әri tartsa, Shyghys Europadan Aziyagha deyingi Resey bastaghan avtoritarly biylikke negizdelgen memleketter kórpeni ózine qaray júlqyp әlek.

Nikolay Borduja: "ÚQKÚ bitimgerlik kýshteri Siriyadaghy shiyelenisti sheshuge qatysuy mýmkin. BÚÚ Qauipsizdik Kenesining mandaty boyynsha qol qoyylghan qaulyda kórsetilgen zandar men kelisimderge sýienip, ÚQKÚ bitimgerleri osy úiym tónireginde jәne onyng syrtynda da júmys istey alady".

Aleksandr Sharaviyn: "Biz joq degende bir óte myqty dayyndalghan diviziya jasaqtay alamyz. Jәne onyng qúramynda tek reseylikter ghana emes, qazaqtar da, bas­qa últtar da bolady".

 

DIKTATORLAR MEN DEMOKRATTARDYNG TARTYSY

Siriyadaghy jaghday kýnnen-kýnge shiyelenise týsude. Oppozisiya men diktatordyng bir-birine degen óshpendiligi myndaghan adamnyng mert boluyna әkep soghuda. Kóterilis bastalghaly Siriyada 15 myngha juyq adam qangha bógip, kóz júmsa, 30 myng adam tútqyngha alynghan. Onyng ishinde on mynday beybit halyq ta bar. Memlekettik biylikke taqymdap jarmasyp, bar kýshti qolyna alghan Asadtyng onayshylyqpen ketkisi joq. Oppoziy­siyany barynsha basyp-janyshtap, alangha shyqqandardy qoyday qyrugha belsene kirisken. 2011 jyldyng jeltoqsan aiynda ABC News arnasyna súhbat bergen Bashar Asad beybit halyqqa oq atylmaytynyn aityp aghynan jarylghan. Sonymen qatar "tek aqyl-esinen aiyrylghan, aqymaq adam ghana óz otandastaryn atugha búiryq be­redi" dep mәlimdegen. Biraq ait­qanynyng bәri qúr sandyraq bolyp shyqty. Kýni keshe ghana kóte­ri­lis­shi­lerding qolyna tútqyngha týs­ken últtyq armiyanyng әskery qyzmet­keri jurnalisterge Siriya biyli­gining әskery qyzmetkerler men polisiyalargha belgili bir auyldar men eldimekenderding kýlin kókke úshyryp, halqyna oq atugha búiryq bergendigin jayyp saldy. Osylaysha oppozisiya men biylikting arasyndaghy qyrghiy-qabaqtyq el ishin talqan etti. Endi tek sayasy ghana emes, diny shiyelenister de kýrt kóbeydi, týrli aghymdaghy dinshilder býlikti óz mýddesine paydalanudy kózdegeni bayqalady.

Al halyqaralyq qauymdastyqtyng Siriyadaghy jaghdaygha kózqarasy әrtýrli. Tútas Batys Europa men AQSh Asadtyng rejiymin qúlatamyz, demokratiya ornatamyz dep әlek. Al Resey, QHR, Korey Halyqtyq demokratiyalyq respublikasy Asadtyng biyligin saqtap qaludyng qamyn oilap, batysty bopsalaugha kóshken. Demek, shyghystyng pozisiyasy aiqyn. Búl túrghyda Europa memleket­terining birqatary Siriyagha qatys­ty birneshe mәrte sanksiya jariya­laghan bolatyn. Mausymnyng 26-sy kýni Asad rejiymin qatang aiyptau men ony qoldaushylardyng Europadaghy esepshottaryn jabugha baylanysty Euroodaq 16-sanksiyasyn qabyldady. Alayda búghan selt etken Siriya basshylyghy joq. Al Resey bolsa, Europa qabyldaghan sanksiyalargha qarsy әreketterimen belsendilik tanytyp otyr.

RESEYDING DIKTATORDY QOLDAU SEBEPTERI

Ótken júma kýni Siriyanyng әue shabuylyna qarsy qorghanys qaruy Týrkiyanyng úshaghyn atyp týsirip, nәtiyjesinde eki úshqysh iz-týzsiz joghalyp ketti. Týrik basshylyghy úshaqtyng eshqanday qaruy bolmaghanyn, onyng tek barlaushy úshaq ekenin dәlel­dedi. NATO-nyng bas hatshysy Fog Rasmussen Siriyanyng búl әreketin halyqaralyq qauymdastyqty, beybitshilikti jәne adam qúqyqtary men qauipsizdigin syilamau dep baghalady. Al Týrkiya basshylyghy avtoritarly biylik­pen kýresip jatqan siriyalyqtargha Asadtyng qúlaghanynsha kó­mek­tesetinin aitty. "Siriya halqy - bizding bauyrymyz, - deydi týrik premier-ministri Rejep Erdoghan. - Qandyqol diktatordyng oiyna kelgenin isteuin dogharmayynsha, halyqty ezgilegenin toqtatpayynsha Týrkiya Siriya hal­qyn qoldaytyn bolady".

Osynday mәlimdemelermen Europanyng birqatar memleket­teri Asadty әshkerelep jatsa, Reseyding kózqarasynyng ózge­retin týri joq. Osy uaqytqa deyin Resey Siriyagha әrtýrli mate­rial­dyq jәrdem berip, Asadtyng biyligin nyghaytyp keldi. AQSh memlekettik hatshysy Hillary Klinton birneshe mәrte Mәskeudi "Siriya biyligine tikúshaqtar berdi" dep qatang týrde aiyptaghan. Al AQSh-tyng BÚÚ-daghy ókili Siuzan Rayts bylay deydi: "Resey men Qytaydyn, Tayau Shyghys halqymen, Siriya halqymen birge bolmay, ajaly taqaghan diktator­gha bolysyp jatqany óte jiyir­kenishti. Búl - masqara! Osy memleketterding әreketin keshir­meytin Siriya demokratiyasy ornaghanda, olar óz isterine ókinetin bolady". Yaghni, olargha salsa, Reseydi jәne basqa da Asadty qoldaghan memleketerdi siriyalyqtargha oq jaudyrugha atsalysty dep aiyptap jiberuge bar.

Áriyne, Reseyding batys mem­leketterine bolysyp, Asadty tezirek ornynan taydyryp ji­bermeuining óz sebepteri jet­kilikti. Ekeui de avtoritarly biylik ekenin aitpaghanda, sayasi, ekonomikalyq túrghyda baylanysy jaqsy. Eger Asadtyng biyligi qúlaytyn bolsa, Resey ondaghy múnay jәne basqa da salalardaghy óz ýlesin joghaltyp, investisiya kólemi qysqaruy mýmkin. Sonday-aq Tartus qalasyndaghy Reseyding shalghay aimaqtaghy jal­ghyz әskery kemeler punktin joghaltyp aluy da yqtimal. Búl - birinshiden. Ekinshiden, Asad rejiymi qúlaghan jaghdayda Resey Siriyagha batys elderi aityp jýrgendey demokratiyalyq biylik emes, diny negizdegi biylikting keluinen qauiptenedi. Yaghni, eks­tremisterding tóndirer qaupi zor. Olardyng oiynsha, biylik basyna sýnnittik baghyttaghy adamdar kelip, tek qana Europagha ghana qarsy emes, Reseyge de qarsy sayasat jýrgizui әbden mýmkin. Ýshinshiden, orystar "auzy kýigen ýrlep ishedi" degen qaghidany ústanghan. Yaghni, Liviyadaghy jaghdaydyng qaytalanuynan qatty seskenedi. Tórtinshiden, Mәskeu Saud Arabiyasynyng uahabbittik baghytty qoldaytynyn jәne ony taratatynyn jaqsy biledi. Onyng ýstine Er-Riyad ta Asadtyng biylikten tayghanyn jan-tәnimen qalaydy. Onyng tezirek ketkenin kýtip jýr. Demek, orystardyng ýreyi Saud Arabiyasynyng qoldauymen Siriya basshylyghyna uahabbshylar kelip alady degenge sayady. Bizdinshe, múnyng taghy bir sebebi mynada. Avtoritarly, diktatorlyq rejimder shetinen qúlap, halyqtyng qarghysyna qaluda. Bir adamnyng qolyna, qas-qabaghyna negizdelgen barlyq memleketterde demokratiya ornap, ýlken reformalar oryn alyp jatyr. Búl ýrdis Afrikadan bastalyp, endi Tayau Shyghysqa taqady. Demek, Tayau Shyghystaghy "demokratiyalandyru" prosesi ayaqtalsa, aqyryndap odan әri shyghysqa qaray jәne soltýstikke qaray oiy­sa týsetini anyq. Yaghni, Siriyadan keyingi kezek Reseyge de kelip qalar dep orystar týn úiqysyn tórt bólui mýmkin. Osylay Siriyadaghy jaghdaydy sozyp, óz kýshin jinap alugha bel baylaghan siyaqty reseylikter. Demek, búl Putinning "diktatorlyq ailasy" - Asadtan da asyp, oiy men týpki maqsaty әride jatyr degen sóz.

 

QAZAQTAR SIRIYaGhA BARUY MÝMKIN...

Osy aidyng basynda qúramyna 9 memleketti qamtyghan Újymdyq qauipsizdik kelisimi úiymynyng (ÚQKÚ) bas hatshysy Nikolay Borduja atalghan úiymnyng Siriyadaghy qantógiske aralasuy mýmkin ekenin aityp, bylay degen: "ÚQKÚ bitimgerlik kýshteri Siriyadaghy shiyelenisti sheshuge qatysuy mýmkin. BÚÚ Qauipsizdik Kenesining mandaty boyynsha qol qoyylghan qaulyda kórsetilgen zandar men kelisimderge sýienip, ÚQKÚ bitim­gerleri osy úiym tónireginde jәne onyng syrtynda da júmys istey alady". Sonday-aq ol osy túrghyda әriptesterimen kelisetin­digin de aitty. Alayda Bordujanyng auzynan osy sózder shyqqaly beri Qazaqstan biyligi bylq etken joq. Resmy týrde búl soghysqa qatysamyz dep te, qatyspaymyz, beytarap qalamyz dep te aitpady. Biylikting múnday ýndemestigi edәuir ýlken kýmәn tudyrady. Dey túrghanmen, Qazaqstan búl úiymnyng eng belsendi mýshelerining biri. Sondyqtan resmy Aqorda óz abyroyy ýshin Bordujanyng aitqanyn qostap, әsker jiberu jóninde kelise ketui әbden mýmkin.

Sayasy jәne әskery saraptamalar institutynyng diyrektory Aleksandr Sharavin býy deydi: "Biz joq degende bir óte myqty dayyndalghan diviziya jasaqtay alamyz. Jәne onyng qúramynda tek reseylikter ghana emes, qazaqtar da, basqa últtar da bolady". Búl әriyne, óte qauipti. Qazaqstannyng Siriyagha kirui mýldem dúrys emes. Jәne ol jaqta siriya halqy jaghynda emes, tek diktator Asadtyng mýddesine "soghysamyz". Yaghni, Bashar Asad ýshin tipti, oppozisiya men qarapayym halyqqa, sonday-aq europalyqtargha qarsy túramyz. NATO men ÚQKÚ dәrejesi bir-birimen mýldem sәikes kelmeydi. Qúramy jaghynan da, sapasy jóninen de. Qazaqstandyqtardyng aidaladaghy Siriyanyng ishki qaqtyghysyna bola janyn bere saluy ekitalay. Sarapshylar eger ÚQKÚ Siriyagha kirse, alapat soghys bolady dep topshylap, boljap jýr. Oghan dәlel, dәiekter de jetip artylady. Sondyqtan joq jerden jau tauyp, Resey soghysady eken dep, bizding de qystyrylghanymyz bolmas. ÚQKÚ jarghysynda tek syrtqy agressiyalargha toytarys beru men olardan qorghanu kerek­tigi jazylghan. Al bireuding ishki jaghdayyna aralasu qisynsyz. Álde byltyrghy Belarusi preziydenti­ning aitqany jýre bastady ma? Ol ÚQKÚ-nyng Qazaqstandaghy sam­miytinde: "Áriyne, bizge soghys ashyp, eshkim ashyq qarsy kele qoymaydy. Biraq Konstitusiyalyq tónkeris jasap, biylikti basyp alugha talpynyp, qúshtarlanyp otyrghandar bastan asady. Sol sebepti, biz ÚQKÚ elderining túraqtylyghyn qamtamasyz etuimiz kerek" dep úiymdy avtoritarly biylikti nyghaytu ýshin qoldanu kerektigin ymdaghan edi. Mýmkin, osy jeleumen "qol bastaghaly" otyr­ghan shyghar "túraqtylyqty saqtaghyshtar".

"Zamanauy damu institutynyn" (INSOR) diyrektory Igori Yurgens býy deydi: "Siriyagha ÚQKÚ әskerin jiberu bastamasyn kótereyik. Olar jaqsy dayyndyqtan ótken, tәjiriybeli, jaraqtanghan 20 myng adam bolady. Jәne әskerdi K.Annangha bizding esebimizden kómek retinde jibereyik". Búl әriyne, ýlken qiyndyqtar tughyzady. Sebebi Qazaqstan qoghamy shu shygharatyny aiqyn. ÚQKÚ jarghysynda mynaday bap bar: "Úiym óz qyzmetinde Úiymnyng mýsheleri bolyp tabylmaytyn memlekettermen yntymaqtastyq jasaydy, qauip­sizdik salasynda әreket etetin halyqaralyq ýkimetaralyq úiymdarmen qarym-qatynas ornatady. Úiym halyqaralyq qúqyqtyng jalpygha tanylghan prinsipterine negizdelgen әdil demokratiyalyq beybitshilik tәrtipti qalyptastyrugha kómek kórsetedi". Áriyne, halyqaralyq sharttardy oryndaghan dúrys. Biraq bizde odan bas tartu qúqyghymyz da bar. Kenes zamanynda Aughanstangha eriksiz soghysqa kirgen siyaqty búl joly Siriyagha da erkimizden tys aralasyp jýrmesek bolghany.

dumka_k.o@mail.ru

Duman ÝSENHAN

«Jas Alash» gazeti

0 pikir