Dýisenbi, 29 Sәuir 2024
Janalyqtar 5187 0 pikir 1 Mausym, 2012 saghat 06:25

Kenjebek Qúdysúly. Damu filosofiyasy (jalghasy)

Aqiqatpen (meyli ol absolutty nemese salystyrmaly mәndegi aqiqat bolsyn), obektivti zandylyqtarmen (meyli ol tabighat zandylyqtary nemse qoghamdyq zandylyqtar bolsyn, jalpygha ortaq zandylyqtar bolsyn, jekelegen zandylyqtar bolsyn), qaghidalarmen, ghylymmen, ghylymilyqpen, týrli bilim-ilimmen mazmúny bayytylghan teoriyalyq negizderge sýienbegen (teoriyalyq negizderi myqty qalanbaghan, teoriyalyq fundamenti júqa) kez-kelgen bir qogham - damu jolyn taba almay adasugha beyim túrady. Sondyqtan, bir el (bir qogham, tipti bir kәsip oryn, jeke bir adam bolsyn) shynymen damuda ma, joqpa jәne bolashaq boljamy qalay bolady degen mәselege bagha beru ýshin әueli onyng damudaghy sýiengen dúrys (ghylymi) teoriyalyq negizdemelerine, sýiengen filosofiyasyna qarau kerek.

Avtor

ZATTARDYNG DAMU SEBEBI

I. DAMUDYNG ARGhY TEGI

Aqiqatpen (meyli ol absolutty nemese salystyrmaly mәndegi aqiqat bolsyn), obektivti zandylyqtarmen (meyli ol tabighat zandylyqtary nemse qoghamdyq zandylyqtar bolsyn, jalpygha ortaq zandylyqtar bolsyn, jekelegen zandylyqtar bolsyn), qaghidalarmen, ghylymmen, ghylymilyqpen, týrli bilim-ilimmen mazmúny bayytylghan teoriyalyq negizderge sýienbegen (teoriyalyq negizderi myqty qalanbaghan, teoriyalyq fundamenti júqa) kez-kelgen bir qogham - damu jolyn taba almay adasugha beyim túrady. Sondyqtan, bir el (bir qogham, tipti bir kәsip oryn, jeke bir adam bolsyn) shynymen damuda ma, joqpa jәne bolashaq boljamy qalay bolady degen mәselege bagha beru ýshin әueli onyng damudaghy sýiengen dúrys (ghylymi) teoriyalyq negizdemelerine, sýiengen filosofiyasyna qarau kerek.

Avtor

ZATTARDYNG DAMU SEBEBI

I. DAMUDYNG ARGhY TEGI

Biz barlyghymyz, meyli qarapayym bir jeke azamattar bolsyn, meyli ziyalylar bolsyn, әr salada istep jatqan mamandar bolsyn, memlekettik biylikte jýrgen túlghalar bolsyn, ýlken-kishi, kәri-jasymyz, bәrimiz de birdey damugha qatty mәn berudemiz. «Damu» sózi bizding qoghamda mýmkin minutyna bir ret aitylyp túratyn shyghar desem artyq bolmas. Kórinip túr, qoghamnyng damuy bәrimizge birdey kerek, damu tútas el halqynyng ortaq bir tilegi, ortaq armany. Damu bolsa ómir jaqsarady; kedeylik, qylmys, adamdardyng azghyndauy siyaqty týrli jaghymsyz qoghamdyq qúbylystar azayady t.b. degeney. Olay bolsa damudyng arghy tegi ne?

Álemdi qúraghan zattardyng (zat/materiya, lat. Materia) barlyghy mәngi qozghalysta bolatynyn bilemiz. Al qozghalystar, ózgerister men prosessterding negizgi bir betalys baghyty - damu, yaghny damu prosessi. Kórinip túr, zattarda qozghalys, ózgeris bolmasa damu da bolmaydy. Yaghni, damudyng arghy tegi zattardyng qozghalysynda, ózgerisinde jatyr. Biraq, qozghalys, ózgeristerding bәri de birdey damugha bastay bermeydi (tolyq núsqasyn aldynghy ret jaryq kórgen maqaladan oquynyzgha bolady).

Qozghalys (adam ýshin is-әreket), ózgeris (sandyq shama ózgerisi, sapa ózgerisi) - zattardyng (materiyanyn) ómir sýru (saqtalu) tәsili. Qozghalys - zattargha tәn әuelden bar ózindik qasiyeti. Yaghni, zat degenimiz - mәngi qozghalystaghy zat. Zattar (materiya) qozghaludyng arqasynda ómir sýre alady degen sóz. Adam da әreket jasamasa, tirlik istemese (qozghalys) ashtan óledi nemese ómirining mәni de qalmaydy. Zattar qozghalysynyn, ózgerisining negizgi baghyty damu bolghandyqtan, damu zattardyng dúrys baghyttaghy, aldygha qaray ilgerleytin qozghalysy bolghandyqtan, damu da - zattardyng ómir sýruining (saqtaluynyn) negizgi tәsili degen sóz. Tobyqtay týiin aitqanda, damu - zattardyng ómir sýruining (saqtaluynyn) jalghyz formasy (tәsili). Kerisinshe, damuy bolmasa sol zat toqyraugha úshyraydy, keri ketuge, qúrdymgha bet alady. Tipti qúryp-joyylady. Álemdegi barlyq zattar damudyng arqasynda ghana ómir sýre alady, saqtalady. Bir halyq nemese bir el de odan tysqyry qala almaydy. Adam aqyldy bolmaqty qoyyp, odan zorghy bolsa da zandylyqtan shyghyp eshqayda bara almaydy. Sondyqtan, tek әlemdi qúraghan zattardyng damu zandylyqtaryna (ortaq jәne jekelegen zandylyqtardy óz ishine alady) qúrmet etken, zandylyqtargha sýienip is istegen, tirlik jasaghan halyq ghana kýshti bola alady. Olay bolsa, adam (halyq) әueli ózgening kýshtiliginen emes, ózinen, ózining zandylyqqa sýienbeytindiginen, ghylymisyz tirliginen yaghny ózining әlsiz tústarynan qorqu kerek.

Bir elding damuy degenimiz - eng aldymen (eng tómengi talap) sol el halqynyng óz-ózin asyrap derbes ómir sýre aluy, dúrys ómir sýre aluy degen sóz. Sonday-aq ózge damyghan, damushy elderge jútylyp ketpeudin, birtindep joyylyp ketpeuding óz shyghar jolyn tabu degen sóz. Olay bolsa filosofiyalyq túrghydan aitatyn bolsaq tәuelsizdikting (egemendiktin) týp tiregi (basty tiregi, fundamenti) - damu (zattyq jәne ruhany baylyqty damytudy óz ishine alady) ekenin aiqyn kóruge bolady. Sondyqtan bir el damy alsa ghana onyng tәuelsizdigin saqtaugha negiz (fundament) qalanady.  Bylaysha aitqanda bastysy damu arqyly ghana tәuelsizdikti saqtap túrugha, nyghaytugha bolady. Yaghni, damu tәuelsizdikti saqtauda sheshushi rol oinaydy degen sóz. Tәuelsizdikti saqtauda, nyghaytuda damudyng sheshushi rol oinauy - damudan basqa sheshushi rol oinaytyn nәrse joq, basqasy manyzdy rol oinaydy degen sóz. 1) Eger halyq ózin-ózi asyray almasa, ózge el halqynyng óndirgen ónimine ghana sýienip kýn kóretin bolsa, yaghni, zattyq baylyqtyng damuy bolmasa, ekonomikasy ózgege tәueldi bolsa, búl halyq qalay sayasy tәuelsizdigin mәngilik saqtap túra alady? 2) Eger ruhany baylyqtyng damuy bolmasa, halyq óz jolyn ózi anyqtay almasa, ózge elding kórsetken jolymen ghana jýretin bolsa, yaghny ózgening (ózge eldin) idiologiyasyna tәueldi bolsa, búl halyq qalay sayasy tәuelsizdigin mәngi saqtap túra alady? Al zattyq baylyq pen ruhany baylyqta ózgege tәueldi bolghan halyq ózining sayasy tәuelsizdigin saqtap túralama? Sondyqtan meninshe tәuelsizdikting fundamenti - damu. Sol tәuelsiz elding damuy. Bastysy onyng zattyq jәne ruhany baylyq óndirisining damuy.

Birlik pen tatulyq asa manyzdy ekenin bәrimizde jaqsy bilemiz әri manyzyn da týsinemiz. Sebebi, memleket qúrushy negizgi últtyng óz ishki birligi men qatar ómir sýrip jatqan týrli últ ókilderi arasyndaghy tatulyq damudyng bir alghy sharty. Damu ýshin sol shart oryndalu qajet. Biraq, birlik damudyng ózi emes. birlik, tatulyq - damu emes. Yaghni, damudyng sinonim sózi birlik, tatulyq emes. Eger olay bolghanda әlemdegi barlyq elder ózge iske basyn qatyrmay birlikti, tatulyqty ghana saqtap gharyshtap damy berushi edi. Alayda, damudyng onday onay is emes ekenin bәrimiz de bilemiz, ózge halyqtar da biledi. Eger damudyng bir alghy sharty (birlik, tatulyq) oryndalghanmen, damu bolmasa, onyng da manyzy men jeter biyigi shamaly bolady. Birlikti saqtaudaghy bir maqsattyng ózi sәtti týrde jedel damugha qol jetkizu. Eger ash bolsan, jalanash bolsang birlikten, tatulyqtan esh ziyan kórmeseng de kóretin shapaghatyng da shamaly bolady. Eger eshbir damu bolmasa kedeylik, qylmys, adamgershilikting azangy, adamdardyng azghyndauy órship, ol óz kezeginde kerisinshe birlikti joghaltyp, qoghamnan tynyshtyq ketip, túraqsyzdyq qalyptastyryp, tәuelelsizdikke qauip әkelui mýmkin. Búdan shyghatyn qortyndy: Birlik pen tatulyq manyzdy, damudyng bir alghy sharty; birlikti, tatulyqty saqtau qajet. Búl elimizde ómir sýrip jatqan barlyq últ ókilderining bәrine birdey kerek. Biraq, birlik, tatulyq - egemendikti (tәuelsizdikti) saqtaudyng týp (negizgi) tiregi, kepili bola almaytynyn úghyndyrady. Sondyqtan, birlikti, tatulyqty saqtau auaday qajet, biraq ol basty maqsatqa ainalmauy kerek. Ýidegi erli-zayyptylardyng basty maqsaty bir-birining betine qarap otyru emes, júmys istep (tirlik jasap) jan baghu, bala-shaghany asyrau, oqytu, el qataryna qosu emespe.

Ár nәrsenin, әr isting óz orny bolady. Paydaly, manyzdy eken dep, onyng atqaratyn rolynyng qanshalyq, qay dengeyde ekenine qaramastan basty oryngha qoyyp jiberuge, negizgi maqsatqa ainaldyryp alugha da bolmaydy. Aytayyn degenim tәuelsizdikti saqtauda birlik, tatulyq manyzdy rol oinaghanymen, sheshushi roldy damu atqarady. Sondyqtan, eng manyzdysy damu (zattyq jәne ruhany baylyqtyng damuyn óz ishine alady) degim keledi.

Damudyng eng manyzdy ekendigin týsingenmen, damu degenimizding ózi ne ekenin, damudyng sebebi ne, onyng qozghaushy kýshi qayda, damuda qanday erekshelik, qanday zandylyq bolatyndyghyn bilmesek, óz elimizding damyp jatqan ne damymay jatqanyn qalay bilemiz, óz elimizding ózge elderden tez ne bayau damyp jatqanyn qalay bilemiz, әr nәrseni baghalaudyng ortaq ólshemi bolady. mysaly myna adamnyng deni sau, ana adamnyng auruy bar dep bagha beru ýshin onyng da ortaq ólshemi bolady. Olay bolsa mynau damu bolyp esepteledi, anau damu emes dep aitudyng qanday bir ortaq ólshemi bar bolu mýmkin, damu ýshin qalay isteudin, nege sýienudi, nege negizdeludi bilmesek, ary qaray damudyng dúrys jolyna qalay qol jetkize alamyz. Al búl saualdardyng barlyghyna kim jauap beredi, әriyne filosofiya. Himiya, fizika t.b. búl saualdargha jauap bere almaydy. Sayasat tanu da, sosiologiya da búghan jauap bere almaydy. Sebebi olar damugha mýdeli bolghanymen, dýniyening damu zandylyghyn zertteu olardyng algha qoyghan mindeti emes. Damyghan elderde, kóptegen damushy elderde sayasat ta, ekonomika da filosofiyalyq dýnie tanymdy negizgi arqau etedi. Áytpegende olar bir mezet adasyp ketui, onbay útyluy, qoghamda damu emes keri ketu oryn aluy da mýmkin.

Ár bir zattyng qozghaluynda, ózgeruinde, damuynda ishki jәne syrtqy sebepteri bolatyny belgili. Olay bolsa, egemendikti saqtaytyn ishki sebepterding ishindegi bastysy (sheshushi rol oinaytyny) - damu. Áriyne, sheshushi rol oinaytyn bir ghana ishki sebep bolghanmen, ishki sebep bireu ghana bolady degen qaghida joq. Ishki sebep bireu ghana emes, birnesheu, tipti kóp te bolady. Biraq, olardyng bireui ghana sheshushi rol oinaydy. Sondyqtan, tәuelsizdikti saqtaudyng ekinshi, ýshinshi dengeyde túratyn ózge de (birlik, tatulyqtan da basqa, mysaly, negizgi últtyng demografiyalyq ósui, memleketting qorghanys kýsh-quaty t.b.) ishki sebepteri bar boluy әpten mýmkin. Qay memleket bolmasyn onyng tәuelsizdigine qauip syrttan jәne ishten, eki jaqtan da kelu mýmkindigi bar. Syrtqy kýshterding ashyq jәne jasyryn soghysyn syrtqy qauipke jatqyzsaq, elimizdegi birlik pen tatulyqty saqtay bilgen jaghdayda (mysaly, elimizde birlik, tatulyq bar), ary qaray ishki qauipti ne tuyndau mýmkin? Meninshe eger damu bolmasa, toqyrau tipti keri ketu beleng alsa sol tuyndaydy. Birlik, tatulyq bolsa, damu bolsa, tәuelsizdikke ishten basqa qanday qauip tónui mýmkin. Jalpy el halqynyng tilegi de, armany da tynyshtyq (birlikting nәtiyjesi) pen jaqsy ómir (damudyng nәtiyjesi) bolghandyqtan, ishten shyghatyn basqa qauip joq dep esepteuge bolady. Al tәuelsizdik pen birtútastyqty (býtindikti) saqtaudaghy syrtqy sebebine toqtalsaq - syrtqy kýshterding ashyq jәne jasyryn soghysyna tótep beru. Basshylar men kadrlardyng sayasi, basqaru (upravleniye) qabiletining joghary boluy, memleket qorghanys kýshining damuy, halyqtyng ruhany immuniytetin kýsheytu osy maqsatta jasalady dep oilaymyn. Qalay bolsa da, qay jaghynan alyp qarasaqta damudyng elimiz ýshin asa manyzdy ekeni týsinikti jayt. Olay bolsa, damudyng qanday sebepteri bolu mýmkin? damudyng sebebin ghylymy túrghyda bilmey túryp damu turaly sóz aitu, damu osylay bolady, mynau damugha jatady, anau damugha jatpaydy dep bagha beru әbestik bolar edi.

 

II. ZATTARDYNG QOZGhALUY MEN ÓZGERUINDEGI EKI SEBEP

Filosofiyada zattar damuynyng eki sebebi bolatyndyghy aitylady. Bir qarasang dúrys aitylghan. Jalpylama dúrys aitylghanmen, biraq, anyq aitylmaghan, mýmkin anyqtap aitpaghan. Nәtiyjesinde onay shatysasyng әri onbay qatelesesin. Sebebi sol eki sebep әrqashan tek damugha ghana bastay bermeydi. Birtindep keri ketuge, qúryp joyylugha aparyp soghatyn da sol eki sebep. Damudyng sebebi bolyp, keri ketuding sebebi joq bolu mýmkin emes nәrse ghoy. Sebepsiz nәtiyje bolmaydy. Nәtiyje bolsa onyng mindetti týrde sebebi bar degen sóz. Sondyqtan, dúrysyn naqtylap aitar bolsaq, kez-kelgen zattyng (tolyq aitqanda zattar men qúbylystardyng / veshy y yavleniye) qozghaluy men ózgeruinde eki sebep, yaghny ishki sebep jәne syrtqy sebep bolady. Ári osy eki sebep qatar әser etken kezde ghana zattar qozghalysqa, ózgeriske ie bola alady. Qozghalystar men ózgeristerding bәri birdey damu bola bermeytini osynyng aldynda jaryq kórgen alghashqy maqalada aitylghan. Ishki sebep - zattardyng qozghaluy men ózgeruining basty sebebi, sheshushi rol oinaydy. Zattardyng qozghaluy men ózgeruining basty sebebi sol zattyng óz boyynda, óz ishinde jatatyndyqtan ishki sebep dep ataydy.

Syrtqy sebep - zattardyng qozghaluy men ózgeruindegi ekinshi dengeydegi sebebi bolyp, manyzdy rol oinaydy. Ol osy zattyng ózinen tysqary jatady, syrtqy shart-jaghdayy, ómir sýru ortasy nemese qatystylyghy bar ekinshi bir zat boluy mýmkin. Sondyqtan, ony syrtqy sebep dep ataydy. Tәbighat dýniyesindegi zattarda (adamnyng maqsatty, maqsatsyz әreketterining bәri onday bola bermeydi) ishki sebep zattar damuynyng jalpy baghytyn anyqtaydy. Zat negizgi baghytynda damy ma joq basqa baghytqa ózgereme ol syrtqy sebepke de baylanysty bolady. Mysaly, júmyrtqanyng negizgi qozghalys baghyty balapangha ainalu (embrionnyng damuy - damugha jatady). Ol balapangha ainalama, joq basqa baghytqa ózgereme, ol syrtqy sebepting әserine baylanysty. Biraq, qatyp qalghan ishki sebep pen syrtqy sebep joq. Olar belgili shart-jaghday astynda bir-birine ainalyp ketedi. Yaghni, ishki sebep syrtqy sebepke, syrtqy sebep ishki sebepke ainala alady. Sondyqtan, ishki jәne syrtqy sebep bәri de salystyrmaly aitylady. Ishki sebepting sapasy da әr týrli bolady.

 

III. DAMUDYNG EKI SEBEBI

1. Ishki sebebi

Kez-kelgen zattyng qozghalysy men ózgerisining sebepteri  sol zattyng ózi men ‚ sol zatqa qatystylyghy, baylanysy bar ózge zattarda, jasaghan ortasynda, syrtqy shart-jaghdayda bolatyndyqtan, damu qozghalystar men ózgeristerding negizgi baghyty bolghandyqtan damudyng da ishki-syrtqy sebepteri bolady. Ishki sebep - zattardyng qozghaluy men ózgeruining basty sebebi, qozghaushy kýshi bolghandyqtan, zattar damuynyng basty sebebi, qozghaushy kýshi sol zattyng ózinde (óz ishinde) bolady degen cóz. Damudyng qozghaushy kýshin sol zattyng óz ishinen izdeu kerek. Mysaly, qarapayym bir malshy ainaldyrghan 5-10 jyl ishinde ózge malshylargha, auyldaghy ózge otbasylaryna qaraghanda bayyp ketse (óz enbegimen, zandy jolmen ban damudyng bir kórnisi), qay-qay jaghynan da ózge auyldastarynan oq boyy ozyp ketse, onyng basty sebebin kórshisinen, sol auyldan tipti kórshi auyldan izdeu dúrys bolmaydy. Eger osy malshynyng bang sebebi kórshisinen bolsa, onda kórshisi aldymen ózin bayytpay, ózin úmytyp, ózgeni damytqanyma? Eger osy malshynyn  bany osy malshy túrghan auyldyng әserinen bolsa, onda bir auyldyng túghyndary jabylyp bir malshyny ghana bayytqanba? Búl aitylghan syrtqy sebepter mýldem aqylgha simaydy, әri mýnday bolmaydy da. Sondyqtan damudyng basty sebebi (sheshushi sebep) damyghan sol zattyng óz ishinde bolady. Malshy bayysa onyng sebebin sol malshy otbasynyng ózinen izdegen dúrys. Qazaq eli damysa, onyng negizgi sebebin Qazaq qoghamynan izdeu kerek. Qyrghyzstannan, Qytaydan, Rossiyadan, Turkiyadan izdep jatudyng qajeti joq.  Qytay eli qarqyndy damu ýstinde ekenin qazir әlem elderi jaqsy biledi. Sonda olardyng damu sebebi bizding elding (Qazaqstannyn) әserinen nemese Amerikanyng әserinen boldyma? Sonda, biz óz elimizdi damytpay, Qytaydy damyttyqpa. Sondyqtan, kez-kelgen zattyng damuynyng basty sebebi sol zattyng óz ón boyynda bolady. Damudyng basty sebebi tabylmady degen sóz, damudyng qaynar kózi, qozghaushy kýshi tabylmady degen sóz. Damyghymyz kelse de dúrys, túraqty damu jolyna týse almay adasyp qalamyz degen sóz.

Barlyq zattyng qozghaushy kýshi, qaynar kózi sol zattardyng óz ishterinde bolghanymen, әr bir naqty zat damuynyng basty sebebi, qozghaushy kýshi әr týrli bolady. Ár zattyng (mysaly, malshynyn, kәsip orynnyn, jazushynyng t.b.) damuynyng ózine ghana tәn basty sebebi, qozghaushy kýshi bolady. Bәrin bir formulagha salugha kelmeydi. Bir malshynyng bangy men bir ghalymnyng ghylymda janalyq ashuy, bәri de damugha jatady. Olardyng damuynda ishki sebep sheshushi rol oinaydy. Biraq, olardyng damuynyng naqty ishki sebebi, qozghaushy ýshi bir-birine úqsamaydy.

 

2. Malshy bayynyng ishki jәne syrtqy sebebi

1)       Bayyghan malshynyng (otbasyndaghy barlyq mýshelerdi qamtidy) óz aqyl-parasaty, bilimi, ómirden týigeni jәne kәsibi jónindegi tәjiriybe-sabaghy, iskerligi t.b.

2)       Materiyaldyq jaghdayyn jaqsartugha, baygha degen yntalylyqtyng joghary boluy, enbekqorlyghy.

3)       Búrynnan ózinde biraz qordyng yaghny zattyq negizding (maly, enbek kýshi, qora jayy, jayylym jeri t.b.) boluy.

Bir sózben týiindep aitqanda, malshyda óz kәsibin tolyqqandy jýrgize alugha qajetti ruhany baylyq jәne zattyq baylyq negizining boluy. Ruhany baylyghyna - ómirden týigeni, kәsiby tәjiriybesi (opyty), óz aqyl-parasaty, bilimi, enbekqorlyghy, otbasy mýshelerining úiymshyldyghy t.b. jatady. Zattyq baylyghyna - búrynnan qolynda bar maly, qora-jayy, enbek kýshi, jeke menshik jaylymdyq jәne shabyndyq jerining boluy t.b. jatady. Al osylardan basqasynyng barlyghy syrtqy sebepke jatady. Memleketting ekonomikalyq sayasaty, malshylargha qarjylay, zattay jәne informasiya jaqtardan qoldau kórsetui, maldyng jәne maldan shyghatyn sýt, jýn, teri siyaqty ónimderding naryqta qúndy boluy, maldәrigerlik isining jýiege týsui (maldaghy týrli indetterdin, auru-syrqaudyng aldyn alu), ýidegi teledidar, telefon siyaqty aqparat jәne baylanys qúraldary, kólik-qatynas qúraldary, jol, osy auyldaghy jәne kórshi auyldaghy úry-qarylar, sol aumaqtyng dalasynda ómir sýretin qasqyrlar t.b. syrtqy sebepke jatady.

 

IV. IShKI SEBEP PEN SYRTQY SEBEPTI AYYRA TANU

Ishki sebep - mәngi ishki sebep bolyp túratyn, syrtqy sebep - mәngi syrtqy sebep bolyp qalatyn qatyp qalghan nәrse emes. Birisining ishki sebep boluy, ózgesining syrtqy sebep boluy salystyrmaly bolady. Shart-jaghday, orta ózgerse bir-birine auysyp, bir-birine ainalyp ketedi. Syrtqy sebep ishki sebepke, ishki sebep syrtqy sebepke ainalady, auysady. Sondyqtan ishki sebep, syrtqy sebep bәri de salystyrmaly aitylady. Mysaly, júmyrtqanyng balapangha ainaluynda ishki sebep júmyrtqanyng óz ishinde, júmyrtqada bolady. Al ony basatyn (tiri) tauyq syrtqy sebep. Biraq, sol júmyrtqa balapangha ainalyp, ósip jetilgennen keyin eresek tauyqqa, ol ózi júmyrtqa tuady da óz júmyrtqasynyng syrtqy sebebine ainalady. Otbasy (әke-sheshesi, ýlken agha-apaylary, ýidegi televizor, kompiuter t.b.) osy janúyadaghy balalardyng bilimdi, bilikti jaqsy azamat boluyndaghy (damuyndaghy) syrtqy sebepterding birine jatady. Biraq, osy otbasy ýshin ózge otbasylary, qoghamdyq orta, qorshaghan tәbighy orta jәne ortanyng jәi-kýii, shart-jaghdayy syrtqy sebebi bolyp, al búl jaghdayda osy otbasynyng ózi ishki sebep bolady (naqtap aitqanda: ishki sebep osy otbasynyng ózinde bolady). Ár bir otbasynyng shanyraghy shayqalmay, ýlgili otbasy bolyp túruy men damuynda (zattyq jәne ruhany mәdeniyet jaqtan) osy otbasynyng ózi sheshushi rol oinaydy. Eger syrtqy sebep (tuys-tughandary, ózge otbasylary; qoghamdyq ortanyng jәi-kýii, qoghamdyq qarym-qatynas, zan, sayasat; ekonomikalyq jaghdayy; tәbighy orta jәne ózge de shart-jaghdaylar t.b.) ishki sebepting talabyna ýilespese, qayshy bolsa shanyraqtyng shayqaluyna, damy almauyna ýlken sebep bolady. Sol siyaqty әlemdik qauymdastyqtyng ishinde elimizding damuynda ishki sebep elimizding ózinde bolady (yaghni, ishki sebep óz elimiz), ishki sebep sheshushi rol atqarady. Al ózge memleketter bizding el ýshin syrtqy sebepting rolyn atqarady. Sondyqtan, elimizding damuy bastysy elimizding óz kýshine sýienuge tura keledi. Syrtqy sebep, ishki sebep qatar әser etpese zatta damu bolmaytyndyqtan, ózge memlekettermen (syrtqy sebeptermen) baylanys, qarym-qatynas jasamasa taghy da bolmaydy. Biraq, ózge memleketter әr dayym bizding elding damu talabyna say keletin nәrselerdi (bizder ýshin) istey bermeydi, әri oghan mýdeli de emes. Eger әrqashan da mýdeli bolady dep eseptesek qanday bir sebeptermen mýdeli bolu mýmkin. Kerisinshe, keyde bizding damu talabymyzgha qighash keletin (maqsatty jәne maqsatsyz týrde) teris әser etui de ghajap emes. (Búghan qatysty keybir nәrselerdi jaryq kórgen «ÚLT IMMUNIYTETI» atty maqalada sóz etken bolatynmyn.)

Jinaqtap týiinin aitqanda, ishki sebep - damu subektisining (subject) óz ónboyynda jatady. Kim damu kerek, ne damu damu kerek bolsa, yaghny damu subektisi kim, ne bolsa ishki sebep sonyng óz boyynda bolady. Salystyrmaly týrde onyng ózinen basqalary, syrtqy (tәbighy jәne qoghamdyq) orta, tәbighy jәne qoghamdyq shart-jaghday, qatystylyghy bar ózge zattar men qúbylystar t.b. (barlyq obektiler) - syrtqy sebep bolady (syrtqy sebep osylarda bolady). Joghary da aitylghan malshy tipti bayy týsu ýshin onyng damu talabyna ýilesetin syrtqy sebepting әserin kýsheytu, damu talabyna qighash, kedergi bolatyn syrtqy sebepting keri әserin azaytugha, joygha tyrysu kerek. Sonda ghana ol ary qaray jalghasty bayy alatyn bolady. Yaghni, osy salanyng ekonomikalyq damuy bolady. Áriyne búl arada malshynyng ózinde bayysam degen niyeti, oghan say qúlshynystyn, enbekqorlyqtyng boluy; bal baghu, ósiru tәjiriybesi men bilimining boluy, zattyq negizding boluy (bәri de ishki sebepke jatady) alghy shart bolyp tabylady. Shart-jaghday qansha jaqsy jasalghanmen malshynyng ózinde belsendilik, enbek sýigishtik bolmasa ol bәri bir bayy almady. Kerisinshe malshy qansha bayyghysy kelse de, kýndiz-týni enbektense de, zattyq negizi bolsa da syrtqy sebepter onyng bangyna tiyimsiz bolsa (qasqyr malyn qyryp ketip túrsa, úrylar úrlap túrsa, mal jayylatyn jeri joq bolsa, malshygha qoyylatyn orynsyz talaptar kóbeyip ketse, ýkimetten qoldau bolmasa, salyq joghary bolsa t.b. /bәri de mysal retinde aitylyp otyr) bәri bir bayy almady. Sondyqtan, kez-kelgen bir zattyng damuda ishki, syrtqy sebepter qatar әser etedi. Damu ýshin eki sebepting bireui kem boluyna bolmaydy.

 

V. IShKI SEBEPTING (DAMU SUBEKTISININ) DAMU TALABYNA SYRTQY SEBEPTING ÝILESU ZANY

(Damudyng baghyty osy zandylyq arqyly anyqtalady)

Filosofiyadan ishki sebepting sheshushi rol oinaytynyn, syrtqy sebep ishki sebep arqy әser etetinin әri ishki jәne syrtqy sebepter qatar әser etken kezde ghana zatta qozghalys, ózgeris bolatynyn bilemiz. Búl filosofiyada anyqtalghan mәsele. Biraq, syrtqy sebepting qanday әseri nemese ishki sebepke qalay әser etui, ishki sebepting qanday әserde boluy (qanday qozghalys, ózgeriske ie bluy) damugha alyp keletini belgisiz әngime bolatyn. Mýmkin belgili bolsa da ashyq aita bermeytin de shyghar. Neshe týrli qústyng (mysaly, qazdyn, ýirekting jәne tauyqtyn) júmyrtqasyn tauyqqa bastyrtsang onyng barlyghy tauyqtyng balapany bolyp shyqpaydy. Qazdyng júmyrtqasy qaz, ýirekting júmyrtqasy ýirek, tauyqtyng júmyrtqasy tauyq balapany bolyp shyghady. Sebebi ishki sebep «júmyrtqa»da, «tauyq» syrtqy sebep. Ishki sebep sheshushi rol oinaytyndyqtan, bәrin basqan tauyq bolghanymen qazdyng júmyrtqasynan qaz balapany, tauyqtyng júmyrtqasynan tauyq balapany shyghady. Sondyqtan da filosofiyada ishki sebep sheshushi rol oinaydy dep esepteydi. Eger syrtqy sebep sheshushi rol oinaghanda qaz, ýirekting júmyrtqasy da tauyqtyng balapanyna ainalyp keter edi. Ishki sebep sheshushi rol atqarghanymen eger osy júmyrtqalardy tauyq (qaz nemese ýirek) baspasa olar qaz, ýirek, tauyq balapanyna ainalmaydy. Sol júmyrtqa qalpynda qala beredi (syrtqy sebepting әseri joq). Uaqyt óte kele júmyrtqalar búzylady, shiriydi (sapasy ózgeredi). Yaghni, zat damyghandy bylay qoyyp, keri ketuge bet alady. Sondyqtan, sheshushi rol oinamaghanymen syrtqy sebepte asa manyzdy ekenin bayqaymyz. Syrtqy sebep әser etpese ishki sebepte ózgerissiz qalady. Tek ghana syrtqy jәne ishki sebep qatar (bir-birine) әser etken kezde, yaghni, syrtqy sebep ishki sebepke әser eken kezde ghana qozghalys, ózgeris bolady. Týsinikti bolu ýshin bir ghylymy tәjiriybe jasayyq: Eger júmyrtqany qaynap túrghan sugha (joghary temperatura: syrtqy sebep) salsang ol eshqashan balapangha ainala almaydy. Pisken júmyrtqagha ainalady. Júmyrtqa basqa baghytqa ózgerdi. Sol siyaqty shiyki júmyrtqany múzdatqyshqa (tómen temperatura: syrtqy sebep) salsang ol tastay qatty "múz júmyrtqa"gha ainalady. Júmyrtqa taghy da balapangha ainala almady. Basqa bir baghytqa ózgerdi. Nemese júmyrtqany ólgen tauyqtyng (tiri tauyq ghana syrtqy sebepting rolyn atqara alatyndyqtan, ólgen tauyq júmyrtqagha tiri tauyqtyng beretin әserin bere almaydy, syrtqy sebep joq bolghanmen ten) bauyryna ýsh apta basyp qoysang da ol balapangha ailanmaydy (ishki sebep ózgerissiz qaldy). Ne ýshin? Sebebi, júmyrtqa (ishki sebep júmyrtqada) balapangha ainalu (embrionnyng damuy) ýshin tiri tauyqtan (syrtqy sebep tauyqta) kýtetin damu talaby (inkubasiya) bar. Sol talap (inkubasiya: temperatura 37.8, ylghaldylyq jәne júmyrtqany ainaldyryp túru)oryndalghan joq. Syrtqy sebep ishki sebepting osy damu (embrionnyng damu) talabyn orynday alghanda ghana embrionda damu bolyp balapangha ainalady. Eger syrtqy sebepting әseri ishki sebepting osy damu talabyna ýilespegende damu bolmaydy (júmyrtqa balapangha ainalmaydy). Yaghniy,  zattyng qozghalysy men ózgerisi (mysaly, júmyrtqa) basqa baghytqa qaray ózgeredi (mysaly, jogharyda pisken júmyrtqagha, múz júmyrtqagha ainaldy). Sondyqtan, damu ýshin syrtqy sebepting әseri ishki sebepting damu talabyna ýilesui kerek. Syrtqy sebepting әseri ishki sebepting damu talabyn qanaghattandyruy kerek. Sonda ghana damu bolady. Búl zandylyq. Syrtqy sebep ishki sebepting damu talabyna ýilesu zany dep ataghan jón. Syrtqy sebepting әseri ishki sebepting damu talabyna ýilespese, ishki sebepting kýtken damu talabyn qanaghattandyrmasa zat keri ketuge, qúryp-joyylugha bet alady. Onyng naqty әri qarapayym, týsinkiti bir mysalyn jogharyda jasalghan ghylymy tәjiriybeden (mysaly, pisken júmyrtqa, múz júmyrtqa jәne ólgen tauyq) kóre aldyq.

Bir qogham ýshin alghanda halyqtyng memlekettik biylikten kýter negizgi bir talaby: zattyq jәne ruhany baylyq óndirisining órkendeui (ishki sebep: óndirushilerding ózinde bolady), ónim óndiruge ontayly jaghdaydyng boluy nemese jasaluy (syrtqy sebepke jatady). Osy arqyly jalpy halyqtyng ómir sýruine mindetti týrde kerek degen negizgi qajettilikter (tamaq jeu, kiyim kii, jýrip túru, bala-shaghasyn oqytu, ómirge kerek týrli ruhany azyq qabyldau t.b.) qanaghattandyryla alady. Ary qaray dengeyi odan da biyik túratyn jana qajettilikter tuyndaydy. Endi osy qajettilikterdi qanaghattandyrylu ýshin óndiristi odan ary damytugha tura kelip otyrady. Sondyqtan óndiristi (zattyq jәne ruhany baylyq óndirudi) damytu arqyly týrli qajettilikterge qol jetip otyrady. Ýkimet jәne basqa da syrtqy sebepter óndiristing damu talabyna say әreket etui damugha bastaydy.

Balanyng ósip-jetiluinde, balagha bilim beru men tәrbie kórsetu isinde ishki sebep - balanyng ózinde bolady. Túqym qualau jolymen kelgen balanyng týr-týsi, bet әlpeti, dene bitimi jәne keybir minezdemelik ereksheligi negizinen túraqty bolady. Sondyqtan, túqym qualau jolymen kelgen bir bólim erekshelikteri balanyng óz boyynda negizinen túraqty saqtalady. Biraq, túqym qualaumen kelgen bir bólim qasiyetting bir ózi balany bilimdi, qabiletti, isker ete almaydy. Ol negizinen әr balanyng ekinshi bir balagha úqsamaytyn, ózine tәn erekshelikke (ózine tәn týr-týsi, minezi t.b.) ie boluyna mýmkindik beredi. Bilim beru, tәrbie kórsetu t.b. siyaqty balanyng syrtqy dýniyeden qabyldaytyn nәrseleri bolady, búlar syrtqy sebepke jatady. Mysaly, es kire bastaghan әr jas balanyng kónili pәk, taza, aq qaghazday bolady. Sondyqtan olar tez qabyldaugha beyim keledi. Deni sau әr bir jas bala ózinen basqa, ainalasyndaghy zattar men qúbylystargha asa qyzyghushylyqpen qaraydy, bәrin de bilgisi kelip túrady. Sol ýshin de olarda «ne ýshin?» degen saual kóp tuyndaydy. Deni sau әr jas bala eliktegish keledi, ózgelerge ózinshe úqsap baghady. Sondyqtan, ózgelerding әreketin, qylyghyn qaytalau olarda jii kezdesedi. Mine búlar balagha tәn, balanyng óz ónboyynda bolatyn ishki sebepter. Al balagha ýnemi әser etumen bolatyn әke-sheshesi, ýlken agha-apaylary, tuysqandary, mektep, múghalim, ýidegi televizor, internet, qogham, balanyng dos-jarany t.b. búlardyng bәri de (bala ýshin) syrtqy sebepke jatady. Búl syrtqy sebepter әr dayym balagha әser etumen bolady. Eger syrtqy sebep ishki sebepke (balagha) ong әser etpese yaghny dúrys tәrbie kórsetilmese, bala jaqsy ónege almasa, elikteytin jaghymdy keyipkerler bolmasa, qoghamda «mәdeniyetti, adamgershiligi mol, bilimdi, otanshyl (patriot) jastardyng ghana aiy onynan tuady /mysal retinde aitylyp otyr» deytin kózqaras qalyptaspayynsha balanyng jaqsy azamat bolyp ósuine kepildik bolmaydy. Al eger balanyng sanasyna «jogharyda tamyr-tanysyn, tireging bolmasa, qansha jaqsy oqysang da odan týk shyqpaydy» deytin iydeany sinirsek, onyng ýirenuge qalay yntasy bolady? Sondyqtan, balanyng jaqsy azamat bolyp shyghuy ýshin mindetti standarttalghan bilim berudi bylay qoyghanda, әke-sheshesinin, mekteptin, ýidegi teledidar jәn qoghamnyng kórsetken tәrbiyesi, informasiyasy asa manyzdy. Bala neni kóp kórse, neni kóp estise sony qabyldaydy. Ák-sheshenin, qoghamnyng pikirimen de әr dayym sanasyp otyrady. Sondyqtan da «qús úyadan neni kórse, úshqanda sony alady» dep beker aitylmaghan. Yaghni, balagha bilim berudi bylay qoyghanda, tu bastan, jastayynan maqsatty әri jýieli týrde jan-jaqtan dúrys tәrbie beru, jaqsy ónege kórsetu balany aqyldy, bilimdi, isker azamat etip qalyptastyryp qoymay adamgershiligi mol, meyrimdi, patriod azamat bolyp shyghuyna da negiz qalaydy. Sonda ghana syrtqy sebepting әseri (mysaly, bilim beru; tәrbiye, jaqsy ónege kórsetu t.b) ishki sebepting (balanyn) damu talabyna (balanyng adam siyaqty adam boluyna; ózine de, ózgege de paydaly boluyna, aqyldy, bilimdi boluyna, t.b. armanyna) ýilesetin bolady. Sol kezde ghana óz basyna da, otbasyna da, halqyna, eline paydaly azamat ósip shyghyp, býgingi kýnde qoghamda oryn alyp jatqan әr týrli jan týrshigerlik oqighalar men qylmystardyn, azghyndaulardyng kórnekti týrde azangyna ýlken bir mýmkindik tuylady. Jalpy aitqanda, tәbighat dýniyesinde barlyq zattardyng damuy osy zandylyqqa da (kóp zandylyqtyng biri), yaghny syrtqy sebepting әseri ishki sebepting damu talabyna ýilesu zanyna da baghynady. Búl filosofiyadaghy barlyq zattardyng damuyna tәn ózgermeytin obektivti ortaq zandylyq. Al adam (adamdardyng qabileti әr elde әr týrli, әr halyqtyng da sapasy әr týrli, әr halyqty qúraghan azamattardyng qabileti t.b. әr týrli) tanymnyng shektemeligine (dýniyeni tanu qabiletining shekti ekendigine) baylanysty, maqsattyng әr týrli bolatyndyghyna baylanysty jәne basqa da sebepterge baylanysty әr dayym zandylyqty tanyp jete almaydy. Tanyghan kýnde de qúrmet ete bermeydi. Qúrmet etken kýnning ózinde, ony jýzege asyru da op-onay is emes. Áriyne zandylyq boyynsha is istemeudin, zandylyqqa sýiene otyryp is-isteuge tyryspaudyng sony sәtsizdikpen ayaqtalghanyn nemese ayaqtalatynyn bilse de belgili bir kezendegi naqty ómirding bar mýmkindigi men jaghdayyna uaqytsha kónuge mәjbýr bolamyz. Biraq, ol mәngilik emes. Sebebi adam algha ilgerleu ýshin ýzdiksiz ýirenumen, enbektenumen, kýresumen bolady. Uaqyt óte adamdar (basshylardyn, mamandardyn, ziyaly qauymnyn, tútas halyqtyn) qabiletining birtindep jogharlauyna, damudyn, obektivti zandylyqtardyng atqaratyn  róli men manyzyn týsine bastauyna baylanysty zandylyqqa qúrmet etuge mýdeli bolady. Enbekqor, ózgelerding artyqshylyghyn ýirengish Qytay halqy (QHR) da jarty ghasyrdan astam uaqytta baryp damu ýshin zandylyqqa sýienu kerek ekenin tolyq týsine aldy. Ásirese reformator Dyn Siaupinnyng teoriyasynan keyin tez qarqyn aldy. Dәlel retinde «zì lì gēng shēng» -dy aitsaq, maghynasy: bastysy óz kýshimizge sýienip ómir sýru, eshkimge (ózge elge) qol jayyp otyrmau, ózgelerge iyek sýiemeu degen maghynada. Osy sayasy úrannyng filosofiyalyq negizi - zattardyng damuynda әr qashan «ishki sebep sheshushi rol atqarady» degen zandylyqqa sýiengen. Sonday-aq, «Qytay qoghamnyng basty qayshylyghy - halyqtyng kýn sayyn úlghayyp bara jatqan zattyq mәdeniyetke (tovargha, tútynatyn ónimderge) degen qajettiligi (súranystyng artuy) men mesheu óndiris (úsynystyng jetispeushiligi) arasyndaghy qayshylyq. / 12.1978j.» búl qayshylyqtyng anyqtaluy filosofiyada aitylatyn zattardyng damuyndaghy «qarama-qarsylyqtyng birligi men kýres zany»-na negizdelgen t.b. Mening bir salystyryp bayqauymsha bizding halyq Qytay halqynan da miy ótkir, qiyaly úshqyr desem esh artyq aitqanym emes. Qytay biyligi men halqynyng ózge el, ózge últtardyng osal tústarynan óz mýdesine útymdy paydalana biluge sheberliginen saqtana biludi bylay qoyghanda, biz de Qytaylar siyaqty ýirenuden jalyqpaytyn, ýirengenin bes sausaghynday anyq bilmeyinshe jany tynysh tappaytyn, ózgelerding artyqshylyghyn, paydaly jaghyn ghana ýirenuge beyim túratyn, bir nәrseni ghylymy týrde oilaugha jany qúmar, isting eng tiyimdi sheshu jolyn tabugha tyrysatyn, әr dayym әr zattyng óz ereksheligine, zandylyghyna sýienip is jýrgizuge qúlshynatyn jaqsy qasiyetterinen (osy jaqsy qasiyetterding bir bólimi ózderinde búrynnan bar, bir bólimin ózge el, ózge últtardan qabyldaghan) ýirene bilsek artyq bolmas dep oilaymyn. Eger solay istey alsaq biz qytaydan da ozyp keter edik.

VI. IShKI SEBEPTING ÁSERI - BELSENDILIGINING QOZGhALUYNDA

Damu ýshin ishki jәne syrtqy sebepter bir-birine ong әser etu qajet ekendigin, ózara yqpaldastyqta bolu qajet ekendigin bildik. Syrtqy sebep ishki sebepke әser etkende, әri syrtqy sebep ishki sebepting damu talabyna say әser etse, әrekettikte bolsa ghana damu bolatyndyghyn da bildik. Olay bolsa syrtqy sebep ishki sebepke ong әser etken kezde, ishki sebep qanday әserde bolu kerek, yaghny ishki sebepte qanday ózgeris tuylady? Ishki sebep syrtqy sebepke qanday әser etedi, qanday reaksiyada bolady?

Bir-birine ong әser etui, ózara yqpaldastyghy kýsheng ýshin әrbir jaq ekinshi bir jaqtyng belsendiligin qozghalta bilu kerek. Belsendiligi qozghalmady degen sóz - qozghaushy kýshin joghaltyp aldy, mashina motorynan airyldy degen sóz. Motory joq mashina qalay aldygha qozghala alady, jýre alady. Týsinkti bolu ýshin qarapayym mysal keltire keteyin: 100 bas qoyy bar bir shopan bar delik, eger oghan qoyynnyng sanyn 100 den asyrmaysyn, ekologiyagha ziyan keltiredi degen qauly nemese zang bolsa (mysal retinde aitylyp otyr); oghan malyndy shóbi jýigin jaylym jerlerge jaymaysyn, ondaghy siyrek kezdesetin ósimdikterdi qúrtasyng dese nemese malshynyng qoyyn jayatyn óz jeri joq bolsa; malshygha malynnyng ishinen qalaghynyndy satyp aqshagha ainaldyrugha rúqsat joq, ol ýshin saudagerlikpen ainalysugha berilgen  kuәliging bolu kerek, kuәlik aluyng ýshin aldymen qatysty sala boyynsha oqyp, diplom aluyng kerek dese; malynda ózgelerding malyna júghatyn qauipti indet bar (is jýzinde indet joq bolsa), qalagha aparyp maldәrigerlik tekseruden ótkizesing nemese malyndy qyryp tasta dese nemese úrylar malyn úrlap toqtatpasa, qasqyr qyrghanyn toqtatpasa, bireu bir malyn súrap alsa, endi bireu ekinshi bir bas malyn qorqytyp alsa t.b. desek onyng ary qaray malmen shúghyldanugha belsendiligi bolama?

Bir malshynyng kәsip túrghysyndaghy arman-tilegi (damu talaby): malyn kóbeytu, semirtu; maldarynyng túqymyn asyldandyru; malynyng indetke shaldyqpauyna, qasqyr qyryp ketpeuine, úrylar úrlap ketpeuine mýdeli bolu; onyng syrtynda maldarynyng eti men sýti, terisi men jýni jәn mýiizi tәp-tәuir aqsha túrsa, maly jayylatyn órisi, ishetin suy bolsa t.b. ol ary qaray malyn ósiruge mýdeli bolyp otyrady. Onyng belsendiligi artady. Osy siyaqty adamdardyng (meyli ol malshy bolsyn, student bolsyn, әr salanyng mamany bolsyn, kәsipker bolsyn t.b.) belsendiligin qozghalta bilgende olarda damu bolady. Jas balany da qajet kezde maqtap otyrsan, belsendiligi artady. Ýirenuge, jaqsy, paydaly is isteuge qúlshynady.

Belsendiligin qozghay biludi - malshy, eginshining júmys isteuine, kәsipkerding kәsippen shúghyldanuyna, týrli mamandardyng shygharmashylyqpen ailanysuyna erkindik, qúqyq berilu ghana eken dep týsinu jetkiliksiz. Ár adamnyng ishki dýniyesinde zattyq baylyqqa jәne ruhany baylyqqa qol jetkizuge degen úmtylys, izdenis bolady. Sebebi ekeuide adamnyng qajettiligin qúraydy. Adamnyng osy siyaqty týrli qajettilikterine qol jetkizuge ontayly shart-jaghdaydyng boluy (nemese jasaluy), qoldau kórsetilui, orynsyz kedergilerding minimalidy az bolu kerek degen sóz. Sol kezde adamdardyng belsendiligi qozghalady. Eger adam óz qajettiligine, algha qoyghan maqsatyna dúrys, zandy jolmen qol jetkize almasa, kedergi óte kóp bolsa nemese qol jetkizgendi bylay qoyyp kerisinshe ziyan kóretin jaghdayda bolsa, qoghamda ontayly shart-jaghday, tiyimdi mýmkindikter bolmasa ol osy joldan orta jolda bas tartyp, kólenkeli, qaranghy jolmen sheshuge úmtylatyn bolady. Ádette aqparat qúraldarynda «kәsipkerlerdi qoldau», «sharualardy qoldau» degen týsinikterdi filosofiyalyq tilmen aitqanda syrtqy sebepterding yaghny shart-jaghdaydyng (nemese qatystylyghy bar ekinshi bir zattyn) ishki sebepting damu talabyna say keluge tyrysuy, syrtqy sebepting ishki sebepting damu talabyna ýilese bastauy dep aitugha bolady. Meyli «kәsipker», «sharua» bolsyn, meyli «jazushy», «ghalym», «oqushy, student» bolsyn, olardyng barlyghy damu subektisi bolghandyqtan ishki sebep solardyng óz ónboyynda jatady. Olardyng damuynda olardyng ózi (ishki sebep) sheshushi rol atqarghanmen syrtqy sebepterding yaghny shart-jaghdaydyng әserinsiz eshqanday damu bolmaydy. Ári syrtqy sebep ishki sebepting damu talabyna ýilesken jaghdayda ghana ishki sebepke ie bolyp túrghan damu subektisining belsendiligi qozghalady. Ári solay bolu tiyis. Damu subektisining belsendiligin qozghay alghan kezde nemese damu subektisining belsendiligi qozghalghan kezde damu bolady. Mysaly, jaqsy, paydaly әreket istep túrghan kishkentay jas balany sol kezde maqtasan, ol tipti de sol siyaqty paydaly әreket jasaugha úmtylady. Ishki sebep syrtqy sebepting damu talabyna ýilesu zany «damudaghy alu-beruding tepe-tendik zanyna» qayshy kelmeydi. Tәbighat dýniyesindegi zattardyng damu zandylyqtary bir-birine qayshy kelmeydi. Bir-birimen ýilesip, ýndesip jatady.

(Tәbighat dýniyesindegi zattardyng damuyn emes; qoghamnyng damuy ýshin aitqanda) ishki sebepke ie bolyp túrghan damu subektisining belsendiligi qozghalu ýshin әueli ózi nening dúrys, nening búrys, nening damu, nening keri ketu t.b. ekenin aiyra tanuy, ajyrata bilui qajet. Sonda ghana syrtqy sebep onyng damu talabyna say keletin, ýilesetin әreket jasaghan keze nemese әser etken kezde ishki sebepke ie damu subektisining belsendiligi qozghalatyn bolady. Mysaly, erjetip kele jatqan jas balalarda ótirik aitu, әleumettik ortaq mýlikterdi (mysaly, partany syndyru, kóshedegi shyraqty taspen úryp shaghu) qiratu, úrlyq jasau - qylmysqa jatady. Al oqudy jaqsy oqu, bilimdi, tәrbiyeli bolu, ózgelerge paydaly is isteu, ýlkenderdi qúrmetteu, kishilerdi ayalau - danyqty is degen týsinik qalyptasqan jaghdayda syrtqy sebepterding balalardyng damu talabyna ýilesui, olardyng belsendiligin qozghay alady. Sol siyaqty, jenil jýrispen ainalysu - qinalmay aqsha tabudyn, jan baghudyng tiyimdi bir joly dep keri týsingen arsyz jezókshege syrtqy sebepterding ong әseri, onyng týzelip dúrys adam bolu jolyndaghy belsendiligin onaymen qozghay almauy mýmkin. Degenmen syrtqy sebepterding ong әseri onyng ruhany azghyndauynan azat bolyp, dúrys jolgha týsuine ýlken yqpaly bolady.

Bay - damu emes, damu - baydyng sinonim sózi emes. biraq, óz enbegimen, dúrys, zandy jolmen ban (mysaly, mәlim bir kәsipkerding adamdar kýndelikti tútynatyn ónimderi óndirip, ony halyqqa úsynu arqyly bangy t.b.) - damudyng bir kórnisi, damudyng bir nәtiyjesi, әri sol ýshin damugha jatady. Damudaghy alu-beruding tepe-tendik zanyna da ýilesedi. Al basqa jolmen, búrys jolmen, zansyz jolmen ban - damudyng belgisi emes, damugha jatpaydy. Sondyqtan, baydyng barlyghy damugha jatady eken dep týsinip qalmau kerek. Dúrys, zandy jolmen banda alu men beru prosessi qatar jýriledi («damudaghy alu-beruding tepe-tendik zany»na qaranyz). Al zansyz (mysaly, tartyp alu, úrlap qymqyryp alu, qorqytyp alu, súrap alu t.b. qúitúrqy әdistermen alu) baida alu bar, beru joq. Sondyqtan zansyz ban zandylyqqa qayshy, eshqashan damugha jatpaydy.

Eger azghantay adam ghana zandy nemese zansyz jolmen qatty bayyp, basym kóp sandy jalpy halyq kedeylikte kýn keshude bolsa (mysal retinde aitylyp otyr), ony da bir el halqynyng zattyq túrmysynyng jaqsaruy, jalpy qogham damuynyng bir kórnisi nemese kórsetkishi dep qaraugha kelmeydi. Sebebi, bir elding damuy sol eldi qúrap túrghan basym kóp sandy adamdar túrmysynyng jaqsaruyna damuyna qarap aitylady. Endi bir jaghynan damyghan jәne damushy elderde bir bólim adamdar aldymen bayyp (zandy jolmen) shyghady (zandy qúbylys). Biraq, prosess onymen de toqtap qalmaydy, ary qaray da bayyp shyghatyndar da tabylyp otyrady. Jalpy óndiru isining birtindep qarqyn aluyna, baylardyn, orta taptardyng (ortasha tabystylardyn) kóbenine baylanysty, úsynystyng súranysty qanghattandyruyna, baghanyng túraqtanuyna tipti baghanyng týse bastauyna, aqshanyng qúndana bastauyna t.b. baylanysty jalpy halyqtyng da jaghdayy birtindep kóterilip otyrady. Kóktem bir-eki aghashqa nemese bir-eki tóbege (mysaly, kóktóbege) ghana kelmeydi. Kóktem barlyq jerge birdey keledi. Jalpy qoghamnyng damy bastauy men kóktemning kelui birdey (bir-birine úqsaytyn, úqsas) qúbylys. Sondyqtan, bay maqsat bolmaghanymen,  damudyng nәtiyjesinde adamdardyng bangy da, basym kópsandy adamdardyng (bәrining emes) túrmys jaghdayynyng jaqsaruy tәbighy týrde jýzege asatyn bolady. Sondyqtan qoghamnyng jan-jaqtyly damuy ýshin әueli damudyng qyr-syryn dúrys týsinuge asyghu qajet dep oilaymyn.

(jalghasy bar)

«Abay-aqparat»

0 pikir