Beysenbi, 9 Mamyr 2024
Ertegi 6555 5 pikir 26 Mausym, 2021 saghat 14:00

Gorilla – adam

Ertegi

Jýz jylda bir ótetin Úly jiyngha Ang bitkenning asyl úrpaqtary týgel jinalyp, tabighattyng әdiletsizdigine óz narazylyqtaryn bildirdi. «Adam maymyldan jaralghan» degen tújyrymynyng oryndalmay jatqanyna senimsizdik tanytyp, endigi tәjiriybeni ózderi jýrgizuge bel budy.

-Bizding adamnan qay jaghymyz kem, -dedi alyp Gorilla tósin sabalay.

-Sening artyq jaqtaryng kóp. Tepseng temir ýzesin. Aqylyng da ózine say.  

-Qazirgi zamanda ol qasiyet negizgi kemistik emes. Bәrin elektronika basqaryp, robottar atqarady, -dedi maymyldyng balasy sheshesining tósin bir soryp, bannandy bir tistep.

-Onda tәjiriybeni bizden bastayyq. «Orman adamy» atanyp jýrgenimiz teginnen tegin emes, -dedi Orangutang shәnkildey, maqtanyshy qoynyna syimay.

-Joq, jo-oq! -dep ora týregeldi Shimpanzeler. –Adamnyn  DNK-syna alty-aq payyz jetpegenimiz bolmasa, jol bizdiki. Djungly zany qayda?

Aghash-bútagha shybyn-shirkeydey jarmasqan Shimpanzelerden jer qayysady. Ayqay-shuynan orman kýnirenip ketti.

-Ne degen kóp edinder! –dedi Gorilla qasyndaghy ýiirlesterine sybyrlap. –Biz sapa quyp, shalqiya ómir keship jýrgenimizde, qúmyrsqaday kóbeyip alypty ghoy...

-Tynshtalyndar! Bәrimizding týpki ata-tegimiz bir – maymyldarmyz. Biraq biz – agha balasymyz. Jol – bizdiki. Onyng ýstine, keshe ghana dýnie esigin ashqan kishkentay nәrestemiz de bar. Tura adam balasynan aumaydy. Appaq qarday, -dep nasyrgha shauyp bara jatqan daudyng aldyn alghan Gorilla.

Maymyl bitken shulasyp, bet tyrnasugha deyin bardy. Djungliydegi jayma-shuaq tirshilik qazan boludyng aldynda túrdy.

-«Sabyr týbi sary altyn» - degen. Ghasyr tәjiriybesin biz bastaymyz, -dedi Gorilla әri ýlkendigin, maymyl tektilerding ishindegi «arystanday» aibaty barlyghyn paydalanyp.

-Onda, ketemiz! Enshimizdi bermey-aq qoyyndar. Sendersiz de kýn kórermiz, -dedi Shimpanze ashugha basyp. Tósterin dauylpazday sabalap, ainalany kýnirentip jiberdi.

-Al, olay bolsa, bizding enshimizdi berinder, -dedi Orangutang bulyghyp, tilin shaynay jazdap. –Ketemiz, kóz kórmeytin, qúlaq estimeytin jerge. Býitip tuysqan bolghandaryna!..

-Toqtandar! Sabyr, sabyr etinder, -dedi Gorilla ornynan túryp, adam sýisinetindey ýsh qúlash boyyn maqtana kórsetkendey.

-Alyndar enshilerindi. Qalaghandarynsha. Biring Aziyagha, qalghanyng Amerikagha ketinder. Al, biz adamzattyng atamekeni – Afrikada qalamyz!

Alty kýnge jalghasqan talas toqtady. Bir-birin renjitse de, at qúiryghyn kesuge qyimaytyn aghayyndar osylay tarasty. Alda keshe ghana dýniyege kelgen kishkentay Gorillany kәitkende de adam etip tәrbiyeleu mindet-tәjiriybesi túrdy.

Qart Gorilla nemeresin bauyryna basyp, qúlaghyna sybyrlady. «Sen Djungly men Savannanyng ghana emes, býkil Jer sharynyng әmirshisi bolasyn. An-qús sening qúzyrynda. Ghasyrlar boyy saqtalyp kele jatqan qúpiya-baylyq endi sening bolashaghyna júmsalady. Asyl armanymyzdyng oryndalu jolynda eshteneden ayanbaymyz. Bir ghana tilek: Aman bol! Adam bol! Sonynnan ergen pendelerine qamqor bol! Úmytpa, endi sening esiming – Gor-Bi, Gor-Bi, Gor-Bi!  Áumiyn!..»

Adamdar balasyn túzdy sugha shomyldyryp, besik jyryn aitsa, olar bal qosylghan kakos janghaghynyng sýtine shomyldyrdy.  Djungly anyzdaryn ýiretumen boldy. Kósem Gorilla qaramaghyndaghylardyng bәrine arnayy, sonymen qatar óte qúpiya tapsyrma berdi. Ol – ghasyrlar boyy qalyptasqan an-qústyng ómir sýru qaghidasy, qiynshylyqty jenu sabaqtary edi. Qasqyr qaysarlyqtyn, Arystan aibattylyqtyn, Qabylan eptiliktin,Týlki aldampazdyqtyn, Pil tózimdiliktin, Kerik alysqa qarap, bolashaqqa baghdar jasaudyng sheberlikterin ýiretetin boldy. Mine, osylaysha, orman mektebi ghasyr tәjiriybesin jasaugha batyl kirisip ketti...

Gor-By kýn sanap ósti. Aqyl-oyy saghat sanap tolyqsydy. Sýikimdi bala boz-bala keypine de jetti. Ata Gorilla nemeresin jetektep, manaydaghy auyl ómirimen tanystyrugha kiristi. Balagha adamdardyng ómiri óte qyzyq kórindi.

-Sen de osy adamdar siyaqty tirshilik keshetin bolasyn, -dedi atasy.

-Qashan, men erterek adam bolghym keledi, -dedi nemeresi.

-Shyda, jaqsy ómirge asyqqanmen aptyqpay jetu kerek. Búl da óner.

Auyl balalary Gor-Biydi kórip, qatarlaryna shaqyrdy. Dop qudy, asyr salyp oinady. Ol sharshau degendi bilmedi. Jana balanyng bolmysyna riza bolghan jetkinshekter ony erteng taghy da keluin súrady. Biraq...

-Joq, balam, múnday oiyn oinaugha saghan әli erte. Qansha zerttesem de, adamdardyng bolmysyn týsinbey-aq kelemin. Olar maqtap otyryp, maqtamen bauyzday salady. Bir atar qulyghy ishinde býguli túrady. Tilderi ashy, kózderi ótkir. Sony bayqamay qalyppyn.

-Ol ne? –dedi bala Gorillo.

-Qalay týsindirsem eken. Bәdikting sózi, súghanaqtang kózi ótip ketpese eken dep qorqamyn.

Ata Gorillanyng kýdiktengeni ras bolyp shyqty.  Sol týni balanyng qyzuy kóterilip, sandyraqtaumen boldy. Ana sýtimen keletin, gorillalardyng bәri biletin, on alty dybys-sóz Gor-Biyding tiline endi ghana orala bastady.

-A-aa, u-uu!..

-Sen adamnyng perzentisin, ol sózderdi esine alushy bolma, -dedi atasy.

-Bilem, biraq qalaysha aityp qoyghanymdy bilmey qaldym. Auzymnan shyghyp ketti.

-Sabyr saqta, әrbir sózindi oilanyp, bayyppen ait.  Eshkimning aldyn orghytpa. Sening bar mýmkindiginde basqa adamdar bilmeytin bolsyn. «Asyqpaghan arbamen qoyangha jetipti» degen halyq danalyghy. Mening nemerem әli-aq әlemdi tang qaldyrady. Qazirshe shyda, shyda balaqay!

Aragha ay salyp, ata men bala auylgha taghy keldi. Búl joly basketboldan ýlken jarys ótip jatyr eken.

-Gor-Bi, Gor-Bi! Biz útylyp jatyrmyz.

- Kórshi auyldyng komandasy kileng eresek balalar. Sharshadyq. Kómektes?

Gor-By tóreshiden rúqsat súrap, alangha shyqqany sol edi, oiyn órnegi ózgerip sala berdi. Eki-ýsh úpaylyq doptar kóbeye týsti. Qarsy jaqtyng oiynshylary aldyn keskestep, tirsekten teuip, shalumen boldy. Gor-Biyding denesinde sau jeri qalghan joq. Kók-ala qoyday. Biraq namysqa tyrysyp, birilmedi. Jeydesi malmanday su boldy, jap-jana krossovkasy jyrtyla bastady.

-Ah, -dedi atasy. –Balamysyng degen, aityp edim ghoy. Daralanba dep.

Biraq bәri de kesh edi. Endi sheginetin Goriy-Bo emes. Qaysarlyghy atasyna tartqan. Ólispey berispeydi.

Jelke jaghynan pysylday jaqyndaghan bireu shalyp qúlatpasy bar ma? Kim boldy eken dep qarap edi, ózining komandalasy. Qasqiyp, miyghynan kýlip túr.

-Biz de oinayyq ta?

Týsinse búiyrmasyn, jenis ortaq emes pe?

Osy bir tynyshtyqty paydalanghan qarsylas jaq dopty alyp, korzinagha laqtyrmasy bar ma? Mine, mine, dop korzinagha týsip bara jatty. Dop týsse útylady. Ony kórgen Gor-By yshqyna jýgirip, kirip bara jatqan dopty ilip aldy da, qarsy baghanagha qaray bar kýshimen laqtyrdy. Bes qarghyp, dopty joldan ilip aldy da, korzinanyng tóbesinen shegeley kirgizdi. Oiyngha qyzyp ketkeni sol, baghana taqtaydyng ýstine qarghyp minip, demin basty. Kórermender riza. Odan keyin alanda ne bolghanyn týsinse búiyrmasyn. «Qyryq kisi bir jaq, qynyr kisi bir jaqtyn» keypi. Alandaghy bar bala Gor-Biyge qarsy oinap jýrgendey. IYteredi, endi bireui shalyp qúlatady. Túrghyzbady. Itshe tepkilep tastady. Kórermenderding ishinen bir-ekeui kelip, týigishtep ótti.

Tóreshining zarly ysqyryghy shalynyp, oiyn toqtatylmaghanda  jabylys jalghasa berer me edi?

-Oyyn tәrtibin búzdyndar. Barlyghyng bir balagha jabylyp. Al, sen de balaqay, kәsipqoy oiynshylar siyaqty oinaydy ekensin.

Jarys uaqtynan búryn toqtatylyp, Gor-By oiynnan alastatyldy.

Atasy «shashylyp» qalghan, shala jansar nemeresin arqalap, ormangha qaytty.  Manaydy bastaryna kóterip, ang bitken shulasa, qústar qiqugha basyp, aldarynan shyqty.

-Biz búlay qaldyrmaymyz!

-Soghys jariyalaymyz, basynghandary ghoy!

-Ózenge ayaq bastyrmaymyn, balyq aulaudy úmyttyram. Sugha shomylyp kórsin, -dedi qaz-qatar tizilgen Qoltyrauyndar tisterin qayrap.

-Týnde baryp, egistik alqaptaryn taptaymyn, -dedi Pil ashugha basyp,  aqyra.

-Jer sharyn meken etken trillion qara qarghalardy shaqyryp, ýsterinen qara búlt shýiliktirem. Kýn tútylyp, Aydy kóruge zar bolady, -dedi kәri Qargha.  -Jynymdy keltire berse, zәr-qoqyspen kómip tastaymyn. Jýrsin túnshyghyp, sasyq atanyp.

-Joq! -dedi kósem Gorilla. Ómirden kórgeni de, kónilge týigeni de moldyghyn paydalanyp. –Adamdarmen eregisuge bolmaydy. Zúlymdyqtyng kókesi solardan shyghady. Olar ayamaydy. Al, bizding týpki maqsatymyz bólek. Ony bәring jaqsy bilesinder. «Sabyr týbi – sary altyn» degen.

Bala Gorilla: «Qargha – Qarghanyng kózin shúqymaydy», «Qasqyr da bóltirigin jolda tastamaydy» dep ýirettinizder. Búl Djungly zany, meyli. Al, adamdardyng da óz zany bar emes pe? Izgilik pen tәrtipke baghyshtalghan. Men mynany týsinbeymin, adamdar ózderine ózderi kiyanat jasaydy. Ókpelerin týtinmen ulaydy. Sәt sayyn. Tanerteng úiqysynan oyana, aman-saulyq joq, temekisin tartudan bastaydy. U qosylghan tentek su ishedi. Búl qylyqtaryn maqtan tútady. Múny da keshirem em, olar – adamdar ótirik aitady eken. Sol ótirikterine ózderi senedi. Aldaydy, arbaydy. Joldasyn jolda tastap ketuge de bar. Adam balasy ýshin búdan asqan qatygezdik bar ma? Búnyng bәri Djungly zanyna da, Dala zanyna da qarsy. Sonda maghan qanday zanmen jýr deysizder? Olarmen qalay dos bolamyn. Oghan arym da, bala namysym da jibermeydi. Jeter, endi!..

Bala Gorilla adam bola bastaghaly beri dәl býgingidey ashulanyp, jan balasyna renjigen joq-ty.

Ol bar kýshin jinap, ómirinde birinshi ret úmyt qalghan óz ana tilinde, maymyl dausymen aiqaylady. Jan týrshigerlik janayqayy orman-dalany, eldi mekenderdi múng qúshaghyna baurap aldy. Tylsym tabighat bir súmdyqtyng bolatynyn sezgendey edi...

Sol týni ang bitken kóz ilgen joq...

Bolghan oqighany tamashalamay qalghan auyl tentekteri ormannyng shetine ot qoyyp, әbigerge salmasy bar ma? Ang balasy tilsiz jaumen alysugha, qúrt-qúmyrsqa bas saughalap, qashugha kiristi. Qús bitken qanatymen su tasumen boldy.

-Eh-h, adamdar, ainalayyn adamdar! –dedi kósem Gorilla. –Biz bәrimiz Tabighat-Ananyng perzenti emespiz be? Ah-h!..

-Joq, mening adam bolghym kelmeydi! –dedi nemeresi Gor-By atasynyng janayqayyn shegeley.

-Boldy endi, dýnie tónkerilip ketse de. Djungliydi topan su basyp, Savannanyng bәri órtenip bitse de alghan betimnen qaytpaymyn! Adam bolghym kelmeydi, adam bolghym!..

***

Tanerteng úyaly telefon ústaghandardyng bәrine: «Jan balasy ayaq baspaghan jerlerding birinde Orangutangtar qúpiya tәjiriybe bastapty» degen  SMS týsti...

Beysenbay Sýleymenov,

jazushy 

Abai.kz

5 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1826
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 1847
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1551
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1433