Ótken jyldyng tamyz aiynda jolymyz týsip otbasymyzben Qazaqstangha tuysshylay bardym. Almaty irgesindegi Rayymbek auylynda túratyn baldyzym Amantay auyldas aghartushy aghamyz Kәdirding ýiinde arqa-jarqa әngime dýkenin qúrdyq. Ertesi qújattarymyzdy kóshi-qon polisiyasyna tirkep alghan song endigi júmys Almaty qalasynyng kórikti jerlerin qydyryp, tamashalau boldy.

Jasyl ormanmen kómkerilgen bayyrghy qala Almaty bizdi birden baurap әketti. Kezinde talay aqyndy ózine tamsandyrghan, ghashyq qylghan, jyrlaryna arqau bolghan búl aru qalanyng kórkine biz de tamsanyp, tanday qaghystyq. Týstikte boyyn tik ústaghan, aq basty qart Alatau túr. Qala joldaryndaghy kólikter iyin tiresedi. Óte-móte әleumettik oryndarda adamdardyng sybyrgha jaqyn sóilesui, qoghamdyq kólikterde ýlkenderge jastardyng qarghyp túryp oryn berui, syrttan kelgen bizge birtýrli jyly sezim baghyshtady. Al qalanyng keshki kórnisin aityp-súra ma,  әlem-jәlem, kóshe shyraqtary kózding jauyn alady. Eriksizden aspandaghy qalyng júldyz Almatygha keshki qonaqasygha kelgen be dep qalasyn.

Biz Almaty qalasynda biraz basylymda jurnalist, bólim redaktory bolyp júmys jasaghan, Qytaydyng joghary oqu ornynda bes jyl birge oqyghan sabaqtasym Álimjan Áshimúlynyng bastauynda Kóktóbe, Kókbazar, Respublika alany, Respublika sarayy, QR últtyq múrajayy, Qazaqstan ghalymdar ýii, Qazaqstan Jazushylar odaghy, Áuezov pen Abay atyndaghy teatr, Arbat, SUM, Medeu deysin  be, aty belgili kórikti jerlerding birtalayyna baryp, kózayym  boldyq. Sonynda Qytaydan ansap kelgen bir búiymtayym esime týsip, Álimjangha:

– Áleke, kesheden beri bizge serik bolyp kóp jerdi kórsettin, kórsetip qana qoymay onyng tarihy men ereksheligi turaly qysqasha maghlúmat ta berdin. Men saghan otbasymnyng atynan kóp raqmet aitamyn! Endi saghan aitar bir ótinishim bar, qaytseng de aqyn Jәrken Bódeshke meni jolyqtyr. Elge barghanda aita jýreyin, – dep taghy bir júmystyng shetin býlk etkizip edim,  Álimjan da qarsy bolghan  joq.

– Saghi, sen Almatygha kýnde kelip jatqan joqsyng ghoy, jaraydy. Biraq men ol kisining meken-jayyn bilmeydi ekenmin, onyng ýstine telefon nómiri de mende joq. Sonda da bir mýmkindik qarastyryp kóreyin. Sol ýshin aldymen Jazushylar odaghyna baryp ol kisining meken-jayyn alayyq, – dedi.  Sol kýni kýn jeksenbi bolatyn, sodan alandaghan men degbirsizdenip:

– Áleke, býgin kýn jeksenbi ghoy, Jazushylar odaghyna barghanymyzben ol kisining deregin kimnen súraymyz, – dedim. Maghan qarap kýlgen Álimjan:

– Saghi, sen uayymda ma, Odaqty kýzetetin kýzetshiler de Qazaqstan jazushylarynyng aty-jóni, meken-jayy, kerek deseng ýi, qoltelefony jazylghan kitapsha bolady. Soghan qarap aqyn Jәrken Bódeshting meken-jayyn alamyz, – degeni.

Aytsa-aytqanday kýzetshilerden kitapshany súrap alghan ol kitaptyng betin paraqtap Jәrken aghanyng meken-jayyn tauyp, әpsette qaghazgha jazyp aldy. Sodan song taksy ústap mindik te, «Qúlager» yqsham audany qaydasyng dep, tartyp kettik.

Aru qala Almatynyng Seyfullin danghylynda jenil kólikpen zymyrap kelemiz. Álimjannyng ne oilap kele jatqanyn bilmedim, biraq mening kónilim astan-kesten. Apyrau, biz barghanda ol kisi qarsy ala qoya ma? Ol kisi men ýshin alghanda tau ghoy, tau bolghanda Alatau emes pe?! Al men ózimdi onyng qasynda tóbeshike te sanamaymyn. Onyng ýstine aldyn ala  telefon shalyp eskertip, kelisim almadyq. Men ólenimdi oqysam, mynauyng óleng emes, senen aqyndyq shyqpaydy, óleng jazyp әure bolma dese qaytemin degen ýrey boyymdy biylep, kóz aldymda qysylghan beynem kes-kesteydi. Osynday alasapyran oidyng jeteginde «Qúlagerge» de jetip ýlgirippiz. Zәulim-zәlim qabat ýilerding arasyn aralap kele jatqanbyz, kenet Álimjan:

– Saghi, kórding be? Áne, Jәrken aghanyng ózi otyr. Joly bolar jigitting jengesi aldynan shyghady degen osy, býgin sening jolyng boldy, – dedi, jenil әzil aralastyryp, esik aldynda otyrghan eki adamdy núsqap. Aytsa-aytqanday, Jәrken agha esikting aldyndaghy oryndyqta bir jigitpen әngimelesip otyr eken. Birden tanyp, kózim ottay janyp, quanghanymnan ayaghym jenildep ketti. Ayaghymdy jyldam basyp bardym da, Álimjanan búryn qolymdy Jәrken aghagha ala jýgirdim.

– Armysyz, agha!

– Qúdaygha shýkir, barmyz!

Jýzderimizden kýlki esti, qúshaghymyz aiqasyp, esendik súrasyp jatyrmyz. Ayqasqan qúshaghymyz jazylyp, oryndyqqa jayghasqan song Álimjan:

– Jәke, agha! Myna jigit mening Qytaydaghy kurstasym, Aty-jóni – Saghy Músaúly. Kýni keshe Qytaydan keldi, sizge arnayy sәlem berem dep bolmaghan son, ertip kelgen jayym bar. Dúrys istedim be? – dedi kýlip.

Jәrken agha Álimjannyng arqasyn alaqanymen jenil qaghyp túryp:

– Óte, dúrys istegensing inim! Meni órden kelgender jii izdep túrady, –  dedi de tereng bir kýrsinip aldy da, maghan qarap sózin qayta sabaqtady: – Sening myna kurstasyng ekeuimiz Dýniyejýzi qazaqtary qauymdastyghynda birge júmys jasadyq. Álimjan elaralyq «Qazaq eli» gazetinde tilshi, bólim redaktory boldy, qalamy qarymdy jurnalist. Mening jaqsy kóretin inilerimning biri. Seni maghan búl ertip kelmegen de, kim ertip keledi deysin. Myna pәterdi jaqynda aldym, Álimjannyng búl ýiding meken-jayyn bilmeytin jóni bar, – dedi kýlip.

Men Jәrken aghamen alghash osylay kezdestim, menen el-júrtty súrady, – Álgi Duman (sazger Duman  Qizatúlyn aitady) aman-esen jýr me?

–  Bәri aman-esen, óziniz kórgendey, – dedim qysqa qayyryp.

Ekeuara tanystyq jasasyp bolghan  son, men ol kisining «Auyl saghynyshy» degen ólenin oqy jóneldim:

Úqsaysyng menimenen bir tughangha,

Úqsaydy minez-qúlqyng túr-túlghang da.

Anamnyng sausaghynyng taby týsken,

Aghatay janqaltanda qúrtyng bar ma?

Saghynghan saghynyshym bar basymda,

Auyldan artyq jannat bar ma sirә?

Óreden irimshik-qúrt ap qashatyn,

Saghyndym kezqúiryghyn, qarghasynda.

Aman ba, auyl-aymaq, júrtym menin,

Aman ba, men biletin bir týp emen?

Bozdaghan boz dalanyng botasy edim,

Janymdy ashylatshy qúrtyng menen?!

Saghyndym saharanyng qyr kóktemin,

Saghyndym Sarghúsynnyng jel ótterin.

Saghyndym sary kýzde qonyraulatyp,

Qaytatyn aqqu-qazdyng tizbekterin.

IYә, sary kýzdi әnge bólep qaytqan aqqu-qazdyng tizbegi qanday ghajap suret. Kezqúiryq, ananyng sausaghynyng taby týsken qúrt, bozdaghan bota qylayaghy óleski men tezekte jýretin qara qargha  bәr-bәri de auylgha degen saghynyshtyng shynayy bolmysy ghoy.

Jәrken Bódesh tolqyp ketti bilem, janarynan quanyshtyng lebi esip, jas parlap ketti. Bir orynda bayyzdap otyra almay qozghalaqtay berdi.

Búl әn mәtindegi «saghynghan saghynyshym» emes, «sarghayghan saghynyshym», «qyr kóktem» emes, «qyz kóktem», «saghyndym Sarghúsynnyng jel ótterin» emes, «saghyndym salqyn samal túzdy ópkenin» ekenin avtordyng óz auzynan estidim. Búl ózgeristerge engen óleng joldaryna aqyn qarsy bolghan joq, deytúrghanmen týpnúsqa qalpynda aitylghany aqyngha degen qúrmet dep esepteymin óz basym.

Avtordyng aituyna qaraghanda búl mәtinning shyghu tarihy da qyzyq eken. Qazaqstannyng búrynghy Taldyqorghan obylysynda (Qazirgi Almaty oblysynyng ortalyghy) túratyn Shәken degen kisi 1990 jyly Tarbaghataydyng Toly audanyna tuysshylap keledi. Tolyda eki-ýsh ay jýrgen әlgi kisi arada kýishi Ghizat Seytqazyúlymen tanysyp qalady. Shәken agha eline qaytar kezinde Ghizat agha ol kisini Qorghas ótkeline deyin shygharyp salady. Sonda ol: «Myna sәlemdemeni Jәrken Bódeshke tabys et!» dep auzy tigilgen shaghyn qaltany berip jiberedi. Sәlemdeme Jәrken aqyngha aman-esen jetedi. Ol qaltanyng auzyn ashqanda onyng kózine bir týiir arsha men bir uys qúrt ottay basylady. Apyl-qúpyl ekeuin qolyna alghan Jәrken aqyn qalta tolghan basqa sәlemdemeni әieline syra salyp, arshany qúshyrlana iyiskeydi, bir tal qúrtty auzyna salyp alyp úrtyn búltyndatyp sorady. Aragha kýn salyp kóniljyqpas jerlesterin ýiine shaqyryp, kishigirim dastarqan jayyp olargha: «Mening tughan jerimnen dәm keldi!» dep qúrtty úsaqtap bólip, al arshany tis shúqyghysh qyp taratyp beredi. Kóp uaqyt ótpey aqyn tughan jerge degen saghynyshy men tolqyghan kónil kýiin, jogharydaghy «Auyl saghynyshy» atty ólenge  sidyryp jazady. Búl ólendi aqynnyng ózi teledidarda oqidy.

«Qúlannyng qasuyna myltyqtyn  basuy degendey» arghy bette teledidar  (ol kede shekaragha jaqyn aimaqtarda Qazaqstannyng «Alatau» telearnasy búldyrlap bolsada kórinetin) kórip otyrghan kýishi Qizat Seytqazyúly ólendi ýntaspagha jazyp, balasy Dumangha tyndatady. Búl óleng ónerli otbasynda dýniyege kelip, jastayynan muzikamen susyndaghan Duman Qizatqa birden únay ketedi. Ol kóp oilanbastan: «Áke, osy ólenge әn jazsam qaytedi?» degen oiyn birden aityp salady. Qizat agha da búl ólenning әnge súarnyp túrghanyn aityp, әnge layyq shumaqtaryn  tandap beredi. Sonymen «Auyl saghynyshy» degen әn osylaysha ómirge  kelgen eken. Aragha talay jyl salyp Jәrken Bódesh Qytaygha kelgende Tolydaghy jerlesteri aqynnyng aldynan shyghyp qarsy alghanda osy әndi shyrqaydy. Al kýishi Qizat Seytqazy zamandasy Jәrken aqyngha arnap jazghan «Sarqasqanyng saryny» degen kýiin kýmbirletip tógedi. Ólenning mәn-maghanasyn týsinip ony әnge bólegen Dumangha aqyn aghasy Jәrken rizashyldyghyn bildirip alghys-batasyn jaudyrady. Atalghan әnning mәtini Jәrken Bódeshten osylaysha tusa, al Dumannan qonyr dauysty әn lapyldaydy.  Ánshilerde búl әndi múratyna jetkizip oryndaydy. Mine sonan beri shyrqalyp júrt jýrginen tereng oryn alghan búl әn ótken jyldary «Dos» tobynyng oryndauynda, Almaty qalasynda jýldege ie bolypty.

Men óleng jayly Jәrken aghadan kenes súrghanym da: «Óleng kiyeli óner, bayqamasang kiyesi atady. Ol ýshin kóbirek izdenu kerek, oghan qosa ónerge, әsirese poezyagha adaldyq kerek» dedi.

Jylqy minez halyqpyz,

Ósken attyng jalynda.

Qara taugha kóshkemiz,

Oranyp aq saghymgha.

Jylqy dese elendep,

Tip-tik basyp túyaqty.

Sezgirlikti sezimtal,

Jylqy bizge syilapty.

Shu asaudy qúlaqtap,

Jasymyzda-kәrimiz.

Hangha sәlem bermedik,

Saldyq qúryq bәrimiz – dep «At mynau» degen ólenimdi oqyp bergenimde, Jәrken aqyn:

– Saghi, inim, sen menen de myqty ekesin! – dep jýzi jayrandap, eki kózi jaynay berdi.  Sonda men ózimdi ynghaysyz sezinip:

– Agha, mynauyz әdiletsizdik bolar, mende siz aitqanday myqtylyq ta, tym talant ta joq, siz qazaqtyng birtuar arqaly aqynysyz, sizdey janpoz aqynnan maghan mysqalday óner darysa eken, júqsa eken dep әdeyi yrymdap kelip edim, – dedim.

Osydan keyin Jәrken agha ózining «Tughan jer» degen ólenin oqi  jóneldi:

Tughan jerding qar-múzy,

Ayazynmen juyndyr.

Tughan jerding bal qyzy,

Búrymynmen buyndyr.

Tughan jerding búlaghy,

Tolqynynmen at meni.

Tughan jerding jylany,

Shyryldatyp shaq meni.

Tughan jerding shengeli,

Tyrna ayamay betimdi.

Tughan jerding jelderi,

Auzyma qúy ótimdi.

Tughan jerding donyzy,

Qan josa qyp jaryp ket.

Tughan jerding qonyzy,

Domalatyp alyp ket.

Tughan jerding qasqyry,

Kemir aqyn súigin.

Tughan jerding tas, qúmy,

Seni solay sýiemin.

Tughan jerinen eriksiz alystap ketken, ortasyn temir tiken bólip túrghan aqyn Jәrken búl ólenin jerine jetkizip jazady. Aytynyzshy, býginge deyin tughan jerge degen mahabatty osydan artyq qaysy aqyn aita aldy?! IYsi qazaq balasy búl ólendi tebirenbey, emirenbey oquy mýnkin be? Tughan jer qúdyreti óz perzentin eriksiz tartu kýshining qúdireti osy shyghar. Jәrken aqynnyng óz sózimen aitqanda «súmdyq ólen» jazdyrghan. Mine búl shumaq termeshiler ýshin taptyrmaytyn tolghau bolsa kerek.

Aqyn agha «Jayyr» degen ólenin oqyghanda dauysy dabyldap shyghyp túrdy. Men ózimdi Jayyrda jýrgendey kúy keshtim, sebebi Jayyrgha birneshe ret barghanmyn. Onyng ýstine «Jayyr» degen at maghan bala kezden tanys edi. Radioda Qizat aghanyng «Kórkem Jayyr» degen kýiin bala kezimnen kóp estiytinmin. Bizdin  sherushi ruy Toly audanynda  auyl-auyl bolyp otyrady eken. Mening әkemning әkesi Qamza degen osy Jayyrda tuylypty. Jynghyldaghy sherushilerding key balalarynyng aty Jayyrbay, Jayyrbek bolyp keletin. Ýlkenderden «Búl qalay?» dep súraghanymda olar: «Jayyrdaghy tuysymyzdyng qolynda  birneshe jyl jýrip kelgesin, osy jerdegilerding qoyyp alghan laqam aty ghoy» desetin. Jayyrdyng shóbi qysqa, keneuli, malgha júghymdy, topyrghy qúnarly degendi kóp estiymin. Adam tughan topyraghyna tartyp tuady deydi eken. Jәrkendey aqyndy dýniyege әkelgen  dalamda bir qasiyet bar-au dep oilay beremin.

Biz aqyn aghanyng ýiinde dastarqan basynda әngime dýkenning kórigin qyzdyrghan sayyn qyzdyra týstik. Men aqyn atasynan bata alu ýshin janyma úlym – Shattyqty ertip alghanmyn. Shattyq Jәrken atasyna Qazaqstangha kelgenen keyin ózining әserin hanzu jәne qazaq tilinde әngimelep berdi. Sonda Jәrken aqyn:

– Balam, hanzu tili men qazaq tilin jaqsy sóileydi ekensin, orys tilinde ýiren. Óner-bilim kóptik etpeydi, zor azamat bol! – dep batasyn berdi.

«Aqyn bolu ýshin aldymen tereng oi, tebirenetin jýrek bolu kerek» degen eken Bauyrjan Momyshúly.

«Úshady,

Qonady,

Kileng aq úlpa balapan,

Ýlbirep bala tәn,

Sýisinip erip ketedi,

Tossanyz yp-ystyq alaqan,

Ayaz qarysa sarshúnaq,

Boran úlysa qarsylap

Yp-ystyq qoyyngha tyghylyp,

Qarda jauraydy qaltyrap» deydi.

«Qar da jauraydy» degen óleninde aqyn tabighatqa jan bitirip jibergen. Mende poezya degen kiyeli ónerding ayazyna jaurap sonau alystan bir tuar aqynnan jylylyq izdep kelgen joqpyn ba?! deymin ózime-ózim súrau tastap.

Jәrken agha «Jayyrdyng jalghyzy» degen romanynynda jambasyn jerge tiygizgen óz auyzynan estip qaldyq.

Biz barghanda esik aldynda Jәrken aghamen birge otyrghan jigit temirden týiin týietin (ózi aghayyndy eki jigit eken) ústa eken. Ári Jәrken aghanyng kórshisi eken. Ol Jәrken aqynnyng 70 jyldyq merey toyynda bir aibalta úsynypty. Aqyn agha odan búryn oghan arnap «Balgha men tós» degen poemasyn jazypty. Osydan bir jyl búryn ótken «Arghy taugha asumyn. Bergi taugha belespin» degen osy  shygharmashylyq  keshting jaqsy ótkenin Álimjan Áshimúly sóz arasynda aityp qaldy.

Aqynnyng balalyq shaghyndaghy bir oqighadan oy alyp jazghan óleni tipti qyzyq. Aqyn bala kezinde qozy-laq baghyp jýrip janbyrdyng astynda qalady. Abaysyzda janbyrdan ayaghy tayyp, syrghanap otyryp jar qabaghyna barghanda qúday ondap qoly bir týp shengelge ilinedi. Sol shengelding arqasynda bala aman qalady. Sonda bala aqyn:

«Aqylymmen kenesem,

Maqsatyma jeterdey.

Ómir degen ne desem,

Bir týp shengel eken ghoy» dep ólen  jazghan eken. Al men osy ólenning әserinen Jәrken Bódeshke arnap «Bir týp shengel» degen poema jazdym.

Osy orayda bir qyzyqty jaytty aita ketkim kelip túr. Bir jurnaldan Jauharbek Shayqyúlynyng «Tughan jer» degen ólenin oqydym. «Jәrken Bódeshúlynyng izimen» degen eskertui de bar eken.

«Tughan jerding arasy,

Shyryldatyp shaq meni.

Tughan jerding motosy,

May jolyna at meni.

Tughan jerding qyzdary,

Búrymynmen buyndyr.

Tughan jerding úldary,

Isheyikshi býgin bir».

Qysqasy aqyn aghanyng shygharmashylyghy bir mektep. Ol kisining qay shygharmasyn oqysanyz ruhynyzgha serpin berip, janyndy jelpy týsedi.  Syrshyldyq pen synshyldyq, saghynysh pen móldir sezim, asqaq fapos bәr-bәri Jәrken aqyn jyrlarynda bar. Óner men mәdeniyette shekara joq degen osy shyghar. Qolyna qalam ústap, talpynghan jastardyng kóbi Jәrken aghasyn tónirektese, Jәrken agha da olardan aghalyq aqylyn ayamay berip jýredi. Almatyda birneshe jyl túrghan aqyn Bilisbek te Jәrken aghadan az dәris almaghan kórinedi.  Búl da bolsa Jәrken aqynnyng bolam degen balanyng basynan sipaghan, elge siymdy adam ekennin dәleldese kerek.

Osylaysha biz Qazqstan Jazushylar odaghynyng mýshesi, «Kókshe qúraq», «Qos qanat», «Aspan dauysy», «Júldyzgha ornyn ay bermes» qatarly 20 neshe kitaptyng avtory, Halqaralyq әdeby «Alash» syilyghynyng jәne týrki elderi poezyasy festivalining laureaty, qazaq poezyasynyng qúbylysy, kesek talant iyesi Jәrken Bódeshting kisiliginen, kópshildiginen, daladay jomarttyghynan shúrayly әngimelerinen janymyzgha shuaq qúiyp  qimastyqpen qosh aityp attandyq. Qoshtasarda ol kisi «Júldyzgha ornyn ay bermes» atty jyr kitabyna:

«Saghy aqyngha!

Shyn aqyndyq tilekpen, shabyt – teniz».

Qúrmetpen, aghang Jәrken Bódeshúly 7 tamyz 2015 jyl Almaty. degen qoltanba jazyp qolyma ústatty.

Saghiy Músaúly, 

Álimjan Áshimúly

Abai.kz