Júma, 10 Mamyr 2024
Janalyqtar 3222 0 pikir 2 Shilde, 2009 saghat 19:29

Qaydar BAYDEBEKOV. AUDANGhA TORGhAY ATY QAYTARYLSA... NEMESE TUGhAN JER TURALY TOLGhANYS

Tughan jerden alysta, Almatyday júmaqty mekende túrsam da, kindik qanym tamghan Torghay jeri esimnen bir sәt shyqpay, ansarym auady da túrady. Keng dalanyng auasyn, kýn astynda ainaday jarqyraghan sularyn saghynasyn. Qys ótip, kóktem kelgen tústaghy til jetpeytin júpar auasyn, kóktemgi busanghan jer iyisin, kógalyn saghynasyn. Tughan jerge degen adam balasynyng saghynyshy sheksiz. Qasqyr ekesh, qasqyr da ózi meken etken ornyn qorghap, ózine kýsh kórsetken jauynan boy tasalasa da, ainalyp, sol mekenine soqpay ma?! Babadan múra bolghan sol atamekendi ansamaytyn, saghynbaytyn adam búl ómirde kem de kem shyghar-au!

Torghaygha kelgen keybir ontýstikting adamdary kóz toqtamaytyn miday dalany kórgende, “it baylasa túrmaytyn jer eken” dep bas shayqasyp qalady. Al sol “it baylasa túrghysyz...” miday daladan talay-talay ataqty, dana darabozdar men talanttylardyng qalay shyqqanyna tandanyp, taghy da tanday qaghysady. Sol Torghaydyng tarihy túlghalarymen maqtanyp, úrpaghy bolghanyma men de quanamyn. Quana otyryp, sol túlghalardyng әruaghyna kir keltirmeudi, Torghay júrtynyng qasiyetti boryshy ekendigin eske salghym keledi. Qazaq halqynyng ata jauy bolghan qalmaq, jongharlarmen jýzdegen jyldar boyy “tughan jer, atameken ýshin” aiqasqan batyr babalarymyzdyng eren erligin úrpaqtary úmytpaydy! Atadan balagha miras bolghan qút mekenin kózining qarashyghynday saqtary anyq.

Tughan jerden alysta, Almatyday júmaqty mekende túrsam da, kindik qanym tamghan Torghay jeri esimnen bir sәt shyqpay, ansarym auady da túrady. Keng dalanyng auasyn, kýn astynda ainaday jarqyraghan sularyn saghynasyn. Qys ótip, kóktem kelgen tústaghy til jetpeytin júpar auasyn, kóktemgi busanghan jer iyisin, kógalyn saghynasyn. Tughan jerge degen adam balasynyng saghynyshy sheksiz. Qasqyr ekesh, qasqyr da ózi meken etken ornyn qorghap, ózine kýsh kórsetken jauynan boy tasalasa da, ainalyp, sol mekenine soqpay ma?! Babadan múra bolghan sol atamekendi ansamaytyn, saghynbaytyn adam búl ómirde kem de kem shyghar-au!

Torghaygha kelgen keybir ontýstikting adamdary kóz toqtamaytyn miday dalany kórgende, “it baylasa túrmaytyn jer eken” dep bas shayqasyp qalady. Al sol “it baylasa túrghysyz...” miday daladan talay-talay ataqty, dana darabozdar men talanttylardyng qalay shyqqanyna tandanyp, taghy da tanday qaghysady. Sol Torghaydyng tarihy túlghalarymen maqtanyp, úrpaghy bolghanyma men de quanamyn. Quana otyryp, sol túlghalardyng әruaghyna kir keltirmeudi, Torghay júrtynyng qasiyetti boryshy ekendigin eske salghym keledi. Qazaq halqynyng ata jauy bolghan qalmaq, jongharlarmen jýzdegen jyldar boyy “tughan jer, atameken ýshin” aiqasqan batyr babalarymyzdyng eren erligin úrpaqtary úmytpaydy! Atadan balagha miras bolghan qút mekenin kózining qarashyghynday saqtary anyq.
HÝIII ghasyrda qazaq halqyn bastaghan Abylay hannyng aqylshy-serigi, jongharlargha qarsy kýreste qol bastaghan batyry, qazaq halqynan shyqqan túnghysh tarhan — felidmarshaly Qoshqarúly Shaqshaq Jәnibek, HIH ghasyrdaghy úly aghartushy Ybyray Altynsariyn, qazaq últynyng ar-ojdany, ruhany kósemi Ahmet Baytúrsynúly, Alash ardageri Mirjaqyp Dulatov, halyq batyry Amangeldi Imanov, revolusioner Áliby Jangeldindey tarihy túlghalar shyqty emes pe! Olardyng aldyndaghy jәne keyingi darabozdarymyz ben talanttarymyz qanshama! Osynday úldaryn zamana auanyna qaray birde qaralap, keyin es kirip, etek japqan tústa úlyqtaghan el edik qoy. Al býgin óz aldymyzgha jeke el bolyp, egemendik alghan tústa sol Arqa jeri — Torghay eli nege “adamzat balasynyng túrmysyn týzeuge jasalyp jatqan, barlyq jaghdaylardan shettetilip” nazardan tys qaldyryluda. Osy bir mәsele júrt kónilin jaralap, ensesin basuda.
Torghay elining negizgi kәsibi — mal sharuashylyghy. Qazir el ishinde mal da qalghan joq. Ol maldy ústaytyn elding hali de, shóbi de joq. Erterekte mal sharuashylyghyna qolayly bolu ýshin, el-júrt jayylymgha shashyray qonystanatyn. Jәne býkil el bolyp, jazda shóp shauyp, qysqy mal azyghyn dayyndaytyn. Odaq kezinde sol el, zamana aghymyna qaray, bir jerge shoghyrlanyp, otyryqshylyqqa ainalghannan keyin, búl kýnde auyl manayy taqyrgha ainalyp, ayaq jeter jerde shóp te qalmaghan. Auyl adamdarynyng kópshiligi qolyndaghy az malyna jem-shóp taba almaghandyqtan, mal ústaudan qalghan. Enbek etip jalaqy alatyn tabys kózi bolmaghandyqtan, sharuashylyqpen ainalysyp, tipti shóp satyp alugha qarajattary joq. El ishining ahualynyng tómendegeni sonshalyq, eki qolgha júmys tappay sendelude.
Naryq zamanynda “tas jol, asfalitty jol” degender Torghay júrtynyng oryndalmas, qol jetkizbes armanyna ainalghan. Soltýstik elinde sar dalanyng kendigi sonday, auyl men auyl arasy alshaq ornalasqan. Aralary jýzdegen shaqyrymgha jetip, keyde odan da asady. Kenester Odaghy túsynda taptalyp, tegistelgen kóterme jol salynyp, jol qatynasyn edәuir jenildetken bolatyn. Jәne el bir-birimen әue joly arqyly úshaqpen qatynasyp túrghan. Gýrildegen jýgeri úshaqtary men daryldaghan tikúshaqtar qoghamdyq kólik retinde elding qajetine jaraghan. Tipti, alystaghy mal otaryna úshaqpen baryp, әue jolymen malshylardyng keregin jetkizip túrghan kezder bolghan. Ol kýnderdi kórgen Torghay adamdary búl kýni el aghasyna ainalyp, tisi sarghayghan kempir men shal boldy. Olar búl turaly “jyrday ghyp” aitqanda, býgingi jastar óz qúlaqtaryna ózderi senbeydi.
Odaq kezindegi salynghan sol kóterme joldar búl kýnde shúryq tesik bolyp, oidym-oydym jyralargha, qazan shúnqyrlargha ainalyp, kólik jýre almaytyn halge jetken. Kenes ýkimetining túsynda auyl aralyq kólikke ainalghan úshaqtar “odaqpen” birge kelmeske ketken.
Ontýstik ónirde halyq bir-birine jaqyn ornalasyp, aralasyp jatady. Búl aimaqta asfalitty jol da, temir jol da jaqsy damyghan. Sonyng arqasynda sauda-sattyq jaghy jolgha qoyylyp, auyl adamdarynyng júmys tauyp aluyna, tamaq asyrauyna mýmkinshilikteri barshylyq.
Al, Torghay elinde eng jaqyn ornalasqan temir jol beketi tórt jýz shaqyrymdaghy Arqalyq qalasynda. Osy ónirding oblys ortalyghy Qostanay qalasy men Torghay eldi mekenining arasy jeti jýz shaqyrymgha jetedi. Adam balasynyng әleumettik tirligine qajetti bir ghana anyqtamalyq qújatty alu ýshin oblys ortalyghyna baru kerektigi, onyng ózindik qiynshylyqtary әr aimaqtyng qazaghynyng basynan ótken shyghar. Osynshama qashyqtyqqa qansha myqty, dýldýl bolsang da, qoghamdyq kóliksiz jete almasyng belgili. Qoghamdyq kólik degeniniz Torghay elining óni týgil, týsine de kirmeydi. Osyndayda “yapyrma-ay, auyl halqy qalay kýn kórip, tirshilik jasap otyr” dep, eriksiz tang qalasyn.
Torghay halqynyng tózimdiligi, kóngishtigi sonday, olar ózge ónirdegi júrttar siyaqty ýkimetke “bizding ahualymyzdan nege habar almaysyzdar nemese jaghdayymyzdy oilap, túrmysymyzdy nege týzemeysizder” dep zar jylap, kómek te súramaydy. Ózderimen ózderi bir shette búiyghyp jatqan, bas búzarlyghy joq juas el. Elding býgingi halin oilasan, jýreging eziledi. “Juas týieni jýndeuge jaqsy” deydi. Qansha momyn bolsa da, osylay qarapayym halyqty qorlaugha bola ma?
Torghaydyng sozylghan dalasynyng bir sheti Qyzylordamen shektesedi. Qyzylordadaghy aty әlemge tanylghan — Bayqonyrdan úshqan zymyrandardyng zәri auagha jayylyp, Torghaydyng da tamyryna dert salghan. Osylaysha býkil qazaq jeri ulanuda. Búghan kórshi alpauyt elding degeninen shygha almay otyrghan biylik bayqaghysy kelmey, salghyrttyq tanytuda. Qarapayym halyqtyng qolynan ne kelsin, synaq ótken sayyn aspannan tonnalap temir-tersek jauyp, beyshara halyq sorlauda, ulanuda. Reseyge jalgha berilgen Bayqonyrdyng paydasynan, zardaby shash etekten bolyp, aitugha til jetpeydi... Múnyng arty, tipti qazaq halqynyng túqymyn ulap, qúrtyp tyna ma dep te qorqasyn.
Baylyqqa mas bolghan ýkimet basyndaghylar, keleshek úrpaghyna qaldyrar jerining sau-tamtyghy qalmaghanyn nege kórmeydi eken? Bәrimizding negizimiz, shyqqan tegimiz — auyl ghoy. Auyl men qala arasynda alshaqtyq joq, bәri de jer ýstinde otyr. Aua da ortaq. Tek qalanyng adamdary qaladaghy tas-beton ýiler siyaqty bәrin “qoldan jasaugha bolady” degendey bezbýirekteu de, auyl adamdary әli de “tabighat ananyng bererin Tәnirim kóp kórmesin” dep shýkirshilikpen jýr. Endeshe, sol auyldyng “shýkirshiligine” “kýpirshilik” jasamay, nege býgingi auyl adamdarynyng zaryna qúlaq salyp, tabighat anany ayalamaymyz. Nege halyqty úiymdastyryp, basshylyq jasamaymyz. “Adamgha tabyn jer endi” dep úrandaghannan ne taptyq?! Tek, jerimizdi toz-toz qylyp, útylghanymyz bolmasa... Adamnyng toz-toz bolghan jýregine em tabylar-au, al jer anany tozdyryp alsaq, ózimiz de qúrdymgha ketpeymiz be? “Nege biz osy...” dep ah úrghansha, “sudyng da súrauy bar” degen dala filosofiyasyn dәleldegen danalarymyzdyng qaghidasyn nege ústanbaymyz?
Qúnarly, shúrayly jerler, jalpy qazaq jeri saudagha týsip, kim kóringenge, aqshaly kelimsekterge satylyp ketkeni jii aitylyp jýr. Kim-kóringenge satylyp ketken qazaq jerin, onyng qazba baylyghyn, qazirgi biylik halqyna qaytaruy kerek. Ata-babadan miras bolyp kele jatqan, osy qazaq jeri, tek qazaqtyng últtyq múrasy. Búl tek qazyna iygiligi, yaghny qazynalyq degenimiz memleketting qorghauynda bolu degen sóz. Al, memleketting mýddesi sol qazynaly jerin kózining qarashyghynday saqtap, úrpaqtan úrpaqqa atamúra jolymen miras etu. Áytpese, keler úrpaq, býgingi biylik basyndaghylargha laghynet aitpasyna kim kepil?!
Auyl adamdary týgel qalagha bosyp ketti degen bos sóz. Tughan jerin eshkim de tastamaydy. “At ainalyp, qazyghyn tabady” demekshi, әiteuir soghan oralarymyz haq. Qazirgi adamdar qu tirlikting sonynda salpandap, janbaghystyn, ólmesting qamyn jasauda. Meyli, tughan elden shalghay ómir sýrseng de, sol “tughan jerim ne boldy eken?” dep, kóniling ata-baba mekenin ansap, saghynumen ótedi. Dәm búiyryp jatsa, tughan jerge jýregindi qolyna ústap, alyp-úshyp jetesin...
Bir ókinishtisi sol, Aqkól búl kýnde adamzat balasynyng qoldan jasaghan qiyanattarynan zardap shegude. Sonyng saldarynan, keyingi kezde Aqkólding suy tartylyp, balyqtary qyryla bastady. Oghan basty sebepterding biri — Aqkólge qúyatyn jalghyz Jylanshyq ózenin, kólge qúyatyn saghasynan bóget salyp, ózen men kóldi bólip tastauy. Sol bógetting salynghanyna da jarty ghasyrgha jaqyndapty. Osynshama jyl, boy bermegen Aqkól, endi qayraty qaytyp, suynan aiyryla bastady. Búl bógetting auyl aralyq qatynasty jaqyndatqanymen, ziyany kól-kósir. Úlytaudan bastau alatyn Jylanshyq ózeni kóktemde tasyp, arnasy tolyp aghyp keledi de, Aqkólge jetpey, bógetke tirelip, suy lyqsyp keyin sheginedi de, ózen arnasynan shyghyp, jaghalaudaghy oipang jazyqqa jayylyp, aidyn shalqar paydasyz kólge ainalady. Sol su tartylyp, jer qúrghaghansha, el audan ortalyghyna jetuding tauqymetin tartady. Keyin qúrghaghan jer tilimdenip jarylyp, mal jayylatyn shóp te shyqpaydy.
Bógetting salynghanyna qanshama jyl uaqyt ótse de, bir kezde jiberilgen qatelikti jóndep, ózenge kópir salu, әli kýnge qolgha alynbay otyr. Tez arada bógetti búzyp, kópir salmasa, Jylanshyq ózeninen de, Aqkólden de aiyrylyp qaluymyz mýmkin. Ýkimet búghan jetkizbes dep ýmit etemin. Óitkeni, kópir salugha qomaqty qarajattyng keregi shamaly. Tek qana is basynda jýrgenderding yqylasy bolyp, niyet etse, az-maz qarjynyng óz-ózinen tabylary anyq.
Elimiz tәuelsizdik alghannan beri, qala men dalanyn, jer men sudyng attary, búrynghy tarihy kóne ataularyna qaytarylyp jatyr. Keshegi Kenes kezinde osynday tarihy ataular, zaman aghymyna qaray ózgertilip, jeke adam attaryna telingeni belgili. Solardyng arasynda qazaq halqynyng tarihynan, shejiresinen ajyratyp bólip alyp, ózgertuge bolmaytyndary da kezdesedi. Mәselen, solardyng biri – Jambyl qalasynyng aty, “Jibek joly” múraghattyq shejirege sәikes, búrynghy tarihy kóne atauyna qaytarylyp, “Taraz” bolyp ózgertildi. Búdan Jambyl atamyzdyng ataghyna, abyroyyna núqsan kelmegeni, tómendep qalmaghany belgili. Jambyl atamyzdyng aty halqyna asa qadirli bolsa da, el adamdary, úrpaqtary týsinistikpen qabyldady.
Sondyqtan keshegi Torghay audanynyng tarihy kóne atyn ózine qaytarsaq, Áliby atamyzdyng atyna, ruhyna núqsan kelmeytini әri búl úsynys audannyng jergilikti túrghyndarynan qoldau tabady dep oilaymyn.
Qazan tónkerisi kezinde, jer jýzi enbekshilerining kósemi Leninnen mandat alghan Áliby Jangeldiyn, óz eline attanghanda, basqa jaqqa toqtamay, atamekeni Torghaygha kelip, sol tughan jerin qyzghyshtay qorghaghany barsha júrtqa ayan. Ózi ayalaghan tughan jerine tarihy kóne Torghay atauy qaytarylyp jatsa, Áliby atamyzdyng ruhy, abyroy-ataghy tómendemeytini anyq. Búl әri tarihy әdilettilik bolar edi.
Óitkeni, ejelgi Torghaydyng tarihy atauy, sol elden shyqqan daraboz úldaryn asqaqtap, barsha júrtqa mәlim bolsa, al sol Torghaydan shyqqan tarihy túlghalardyng erekshe qasiyetke ie bolyp, daralanuy, sol kóne Torghaydyng topyraghynyng kiyesi bolsa kerek! Osynshama talanttar men alyptardy shygharghan, ejelden kele jatqan kóne tarihy ataudy bir esimning shenberinde qaldyru tarih shejiresine qiyanat. Tarihy kóne ataugha qiyanat jasamayyq. Sondyqtan da aldaghy uaqytta osy qasiyetti jerdin, kiyeli qonystyng tarihy kóne Torghay atauyn ózine qaytarayyq.

 

 

Qaydar BAYDEBEKOV
«Týrkistan» gazeti» 2 shilde 2009 jyl

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1871
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 1919
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1611
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1476