Qazaq latyny - qiyndatu nemese jenildetu...

Aghymdaghy jyldyng 28 qantarynda Qazaqstan Respublikasynyng Premier-Ministri Asqar Maminning tóraghalyghymen qazaq alfaviytin latyngha kóshiru jónindegi últtyq komissiyanyng otyrysynda jetildirilgen әlipbiyding jobasy talqylandy, ol Memleket basshysyna odan әri úsynugha bekitilgen. Til bilimi institutynyng diyrektory Anar Fazyljanovanyng aituynsha: «Búl jolghy jetildirilgen latyn әlipbiyin ghalymdar úsyndy. Osy kýnge deyin úsynylghan, sapasy kýmәn tudyratyn ýsh núsqa siyaqty emes. Ol әlipbiylerding avtorlary belgisiz bolghan».

Degenmen búl núsqa da balama núsqalardy eskermey, jabyq formatta ótken siyaqty. Eger osy latyn әlipbiyining janartylghan núsqasyn múqiyat qarasaq, onda U әrpi ghana ózgertilgen әri osy U әrpimen syrtqy kórinisine oralyp, tek Europagha tereze ashyp, ony dúrys jazu ýshin ghana ózgertilgen siyaqty. Bizding filologtardyng pikirinshe, eger búryn bekitilgen alfavit tek bir diakritikalyq belgige negizdelgen bolsa (akutke), jaqsartylghan núsqada qazaq tiline tәn «ә»,  «ó», «ý»,  «i» әripterin jazghanda әr týrli diakritikter qoldanylady: umlaut , brevis (ğ), makron (ū), sedil (ş) (ꞔ). Múnday diakritikter týrik, әzirbayjan, týrikmen, vengr, nemis, shved, fin jәne basqa tilderde keninen qoldanylady.

Osy mәlimdemelerdi qayta qarastyrayyqshy. Eki surettegi әlipbiylerdi salystyrsaq:

akut әripterining ornyna , umlauts, brevis (ğ), macron (ū) әripterimen auystyryldy. Kәdimgi SH jәne CH ornyna jalghyz nәrse sedili (ş) (ꞔ) arqyly úsynyldy. Aytarlyqtay janalyq engizilmegenin kórip túrsyz!

Eger bizding filologtar latyn әlipbiyining barlyq aldynghy núsqalary jogharydan shyqqan degen pikir aitqan bolsa, onda 3-surettegi «28 jastaghy» qaghazgha nazar audarayyq.

Otyz jyldan astam latyn әlipbiyine kóshuge shaqyrghanda, meni kóbi qoldady. Degenmen kompiuterding Windows-XP jýiesi 2005 jyldan bastap, elimizde tarala bastaghanda, latyn kompaniyasy adasu jolyna týsti. Sebebi Unicode kestesinde qazaqtyng toghyz әripi tirkelgen edi, danyshpandar bәri jaqsy boldy dep, mәselening terenine ýnilmedi. Qazir múnyng bәri artta qaldy. Býgingi mәsele - bizge qanday latyn alfaviyti kerek jәne ony tiyimdiligi?
Ayta ketu kerek, 2018 jyldyng 19 aqpanynda Elbasy qol qoyghan latyn әlipbiyining bekitilgen songhy núsqasynda kýtilgen pernetaqta shyqpay ýni joyyldy. Al qazirgi jetildirilgen núsqada pernetaqta osy latyn әlipbiyining lokomotiyvi retinde úsynylyp otyr. (Suret 4) Búl teplovoz ornynan da qozghala almaydy, Qazaqstan halqy relisterdi búzyp, oghan jol bermeydi degen senimmen qoryta aita alamyn.

Osy pernetaqtany engizbekshi bolyp otyrghan myrzalar Aziya elderining barlyq pernetaqtalary 26 әripke baylanghanyn jәne últtyq iyeroglifter osy pernelerding jiyntyghymen jýretinin biledi me eken? Sonymen qatar, әldeqayda quatty memleketterde Windows operasiyalyq jýieleri aghylshyn tilinde Ýndistan, Pәkistan, Indoneziya jәne t.b. Gruzin tilimen ne bolyp jatqanyn bilu ýshin men Batumy uniyversiytetine arnayy bardym jәne tanqalghanym, barlyq kompiuterlerde jәne býkil elde 26 aghylshyn әripinen basqa birde-bir әrip kórmedim, degenmen Gruziyanyng býkil elektrondy ýkimeti gruzin jәne aghylshyn tilinde júmys isteydi. Dәl osynday jaghday kórshi Armeniyada da. Qazaqstangha oralsaq, jasyryn týrde me,  Windows jýiesi orys tilinde zannamalyq dengeyde bekitilgen. Osydan keyin pernetaqtany auystyru ambisiyasy turaly oilau kerek pe? Qatty aitsam da, búl naghyz nadandyq is. Sheteldik barlyq baghdarlalar qazirding ózinde eng birinshi Reseylik әdiske auysyp, sosyn Qazaqstangha keledi. Men túrmystyq tehnikadaghy jazular turaly aitqym da kelmeydi, olar internet arqyly basqarylady. Biz zomby boldyq pa, ne әdeyi bayqamaymyz ba? Memlekettik tildi damytu ýshin «Sifrlyq Qazaqstan» baghdarlamasy tek qazaq tilinde isteytin uaqyt jetti. Eger búny bayqamasaq qazaq tili taghdyry osymen bitedi. Sayasatqa aralaspay, latyn әlipbiyine qayta oralayyq. Qazaq tili jaghdayy tikeley aqparattyq tehnologiyalarmen baylanysty bolghandyqtan, eng bastysy, bizge latyn әlipbii óleng jazu ýshin emes, ekonomikamyzdy sóiletetin, ekonomikagha qatysty sózderdi engizetin әlipby kerek ekenin eskeru qajet.

Eger úsynylghan latyn әlipbiyining alghashqy qateligi pernetaqta bolsa, kelesilerdi ret-retimen aitsam:

2. Jaqsartylghan latyn әlipbiyindegi I, Y, I әripteri mәlimetter bazasynda tәrtipsizdikterdi tudyrady, sondyqtan diyversanttardy izdeuding qajeti joq.

3. Jaqsartylghan latyn grafikasyndaghy Ý, Ú, U әripteri mәlimetter bazasynda maghynasyn joghaltyp, taghyda tәrtipsizdik tudyrady.

4. Á, Ó, Ý  әripterin jazu ýshin (latynda )  biz ýsh ret qozghalys jasaymyz, al biz kez-kelgen mәtindi qolmen de jazatynymyzdy әri әdemi jazu jaghyn eskersek, búl qolaysyzdyq tudyrady.

5. NG әrpin ᶇ týrinde jazu úsynylghan, osy dybys aghylshyn tilinde de bar, biraq aghylshyndar búghan mәn bermeydi, biz olargha osylay jazugha kenes bere alamyz ba? Qazaqstannyng әrbir ekinshi azamatynda Samsung (Samsyn) smartfony bar. Eger biz búl sózdi orys tilinde (Samsung) aitsaq, aghylshyn tildi әlem bizdi týsinui ekitalay ekenine senimdimin. Ózderiniz bayqaghanday: qaysysy qazaq tiline jaqynyraq?

6. Sh jәne Ch әripterin sedili (ş) (ꞔ) arqyly jazu úsynylghan. Búl óte orynsyz úsynys. Qazaq tilinde Sh әrpi jii kezdesetinine qaramastan (ş) -pen jazu jas úrpaqqa qayshy keltiredi. Jastar Sh әrpin  SH arqyly jazudy әbden ýirenip alghan әri SH arqyly jazu әlemdik standartqa say. Eger shyghys, shyghys, t.b. + osy sózderden shyqqan familiyalardy elektrondy poshtagha (email), әleumettik jelilerge (instagram, veb-sayt (website), whatsapp jәne t.b)  jazsaq onda «sәbiz» deytin birinshi latyn núsqasy siyaqty tipti kýlkige batamyz.

7. Aytpaqshy, úsynylghan pernetaqtada Ch әrip joq, oghan oryn taba almady ma nemese ony úmytyp ketti me? Joq әripti (ꞔ) dep tanbalau óte ýlken sauatsyzdyq! Álemdik standartqa bet búrghymyz kelse, SH  tanbasy dayyn emes pe!

8 ……

Pernetaqtagha qaytadan oralsaq, biz әlemdik AQSh klaviaturasyna beyimdeluimiz kerek! Áytpese, latyn әlippesining jaghdayy óte mýshkil bolady. Eng qauiptisi, elimizde kóterip otyrghan Sifrlyq Qazaqstan deytin programma qazaq tilin armangha ainaldyryp, aidalada qaldyratyny sózsiz. Mening aitarym: Latyn әlippesine kóshkende qazaq latyn әlippesi qosymsha til bolyp qosylmay, engliysh, orys tilderindey pernetaqtanyng tórinde otyruy tiyis Sebebi, english tili - jýiening tili,  ony biz alyp tastay almaymyz. Orys tili - 30 jyldyng ishinde ekomikamyzdyng tili boldy. Tórtinshi tildi aitpaghanda, ýsh tilde bir uaqytta kompiutermen júmys isteu ýnemi ynghaysyzdyq tudyryp jýrgenin әr qazaqqa belgili.

Sol sebepten biz International keyboard US pernetaqtasyna beyimdelgenimiz jón. Jogharydaghy kórsetilgen pernetaqtany ornatu jenil jәne qoldanu óte qolayly. Qazaq әripterdi  basu ýshin sosyn kez kelgen әripti basu kerek. Ýlken әripterdi jazghylarynyz kelse, onda sosyn - pen birge kez kelgen әripti basasyz.  Al eger dәrejelerdi, ne bolmasa ýstingi qatardaghy kók týsti simvoldardy  2², 4³, €,¼, ..  jazghylarynyz kelse, onda -pen birge  kez kelgen simvoldy basu kerek.

3-suretke  nazar audarsaq, Tәuelsizdikting alghashqy jyldarynda Elbasymyz Keybord-26 pernetaqtasyna nazar audarghan bolsa kerek, al bizding qazirgi Preziydentimiz әlipbiydi auystyru kezinde qarjylyq shyghyndardy eskeru kerektigin tikeley kórsetti. Búl shyghyndardy latyngha kóshu komissiyasy eskerdi me eken? Eger kimde-kim ABCnet latyn әlipbiyine kýmәndansa, onda búl әlipbiyding mektepter men uniyversiytetter qabyrghasynda qoldanu tәjiriybesi bar ekenin eskertemin jәne zandy týrde. Búghan Tasmaghambetov, Kósherbaev myrzalar senator Júmaghúlov, 30 jyldyng ishinde bilim ghylym ministrleri bәri kuә. 1-10 synyptardan bastap orys synyptarynda olar ony ýsh saghatta ýirendi. Qazaq mektebining oqu ýlgerimi jaqsy oqushylar ony 15 minuttyng ishinde iygerip aldy.

ABCnet latyn әlipbii joba retinde úsynylghanyn birden habarlaghym keledi. Búl joba dayyn jәne birden iske kirisetin programmasy bar. Latyn әlipbiyine kóshiretin konvertor 11 jyl búryn jasalghan jәne barlyq iri qazaq tildi sayttar men portaldargha, sonyng ishinde Qazaqstan RTRK-ne úsynylghan. Býginde búl silteme www.abai.kz saytynda júmys isteydi. Búl әlipbiyding artyqshylyqtaryn bir sózben aitu qiyndau, sebebi elimizde internet sauatsyzdyghy qazaq tilinde eshqashan dúrys kóterilgen emes, biz ony tek oryssha týsindik. Búl maqalanyng jalghasy bolady dep senemin.

A4 formatty qaghazdyng jarty betine syyatyn ABCnet latyn alfaviyti osy.

Janat Aymaghanov 

Abai.kz