Júma, 10 Mamyr 2024
Janalyqtar 2487 0 pikir 2 Shilde, 2009 saghat 19:14

Nәziya JOYaMERGENQYZY. “NABUCCO” KIMGE TIYIMDI?

Orystyng gazy men múnayyna tәueldilikten qútylugha jantalasqan kәri qúrlyq iraktyq kýrdterge 8 mlrd. dollar berip, olarmen kelisimge otyrdy. Búghan búlqan-talqan ashulanghan Ankara men Baghdad Euroodaqqa shýilikti. Batys basty maqsat etken “Nabucco” jobasyna qatysugha qazaq, ózbek pen týrkimen әzir tym qúlshynyp otyrghan joq. Esesine, әlemdik sayasy sahnanyng astan-kestenin shygharghan energetikalyq kýres kýn sayyn ushyghyp keledi.

Orystyng gazy men múnayyna tәueldilikten qútylugha jantalasqan kәri qúrlyq iraktyq kýrdterge 8 mlrd. dollar berip, olarmen kelisimge otyrdy. Búghan búlqan-talqan ashulanghan Ankara men Baghdad Euroodaqqa shýilikti. Batys basty maqsat etken “Nabucco” jobasyna qatysugha qazaq, ózbek pen týrkimen әzir tym qúlshynyp otyrghan joq. Esesine, әlemdik sayasy sahnanyng astan-kestenin shygharghan energetikalyq kýres kýn sayyn ushyghyp keledi.

Juyrda Avstriya, Vengriya, Birikken Arab Ámirlikterining gaz kompaniyalarynan qúrylghan konsorsiumnyng iraktyq kýrdtermen seriktestik qatynas ornatuy әlemdik sayasy sahnadaghy janjalgha týrtki boldy. Óitkeni, iraktyq kýrdtermen 8 mlrd. dollarlyq kelisimge otyrghan konsorsium mýsheleri Irakta óndiriletin ta-bighy gazdy Týrkiya jeri arqyly óz elderine jetkizudi qalaydy. Atalghan kelisimdi energetikalyq tәueldilikten qútyludyng bir joly retinde qarastyrghan olar “Nabucco” aldynda túrghan kedergilerdi osylay joygha tyrysqan. Áriyne, 20 jyldan astam uaqyttan beri Iraktyng ontýstigine bekingen kýrdtermen, anyghynda, Kýrd júmysshylar partiyasynyng mýshelerimen qyrqysyp kele jatqan Ankaragha búl qadamnyng әste únamaghany belgili. Týrikterding Euroodaqqa shýiligip, kelisimnen bas tartudy talap etui sondyqtan. Ankara “Nabucco” qúbyryna qajetti energoqordy Irakqa iyek artpay-aq, әzirbayjandar jerinen alugha kenes berude. Kýrdterding Europalyq Odaqpen yntymaqtastyq ornatugha degen belsendiligi Baghdadty da alandatpay qoymady. Óitkeni, iraktyqtar Kýrdistannyng tәuelsizdigi ýshin kýresip jýrgen KJP ókilderi kómirsutegilerden týsken paydany sayasy maqsatyn jýzege asyrugha júmsaydy, qarjylyq túrghyda kýsh jinap alghan kýrdter Baghdatqa da baghynbay ketedi dep qorqady. Mausym aiynyng basynda kýrdterding aimaqtyq biyligine energetikalyq kelisim-sharttardy derbes qabyldaugha qúqyq berilmegenin, múnday qadamnyng Irak Konstitusiyasyna qayshy keletinin eskertip, konsorsiummen arada jasalghan qújatty joqqa shygharghan Baghdad Batysqa baghyttalatyn “kógildir otyndy” 2014 jylgha qaray kýrdter shoghyrlanghan jerden aulaqta ornalasqan ken ornynan tasymaldaugha úsynys jasady.
Ýstimizdegi jyldyng 24-25 sәuirinde Sofiyada ótken Europalyq Odaqtyng “Europagha arnalghan tabighy gaz: qauipsizdik pen seriktestik” taqyrybyndaghy sammiytinde EO-nyng strategiyalyq jobasy – “Nabucco” gaz qúbyrynyng qúrylysyn tez arada jýzege asyru turaly mәsele jan-jaqty talqygha salynghan edi. Al 8 mamyr kýngi EO-nyng pragalyq sammiytinde (“Ontýstik jol – jana Jibek joly”) qúbyr qúrylysyna qatysty mәselelerdi qauzay kele, ortaq mәmilege kelgen Ázirbayjan, Gruziya, Týrkiya men Egiypet arnayy memorandumgha qol qoydy. Al Qazaqstan, Ózbekstan men Týrkimenstan (Irandy qospaghanda) atalghan qújatty qabyldaudan bas tartty.
Keyingi kezderi energoqorynyng baghasy men qadirin arttyrugha kýsh salyp jýrgen týrkimenderding ózi jyly qabaq tanytqan “Nabucco” orystar tarapynan ýzildi-kesildi qarsylyqqa tap boldy. Óitkeni, Ortalyq Aziyadan jyl sayyn kәri qúrlyqqa 80 mlrd. tekshe metr “kógildir otyn” tasymaldaugha qauqarly “Nabucco” Reseydi ainalyp ótui tiyis. Qazaq, әzirbayjan, ózbek pen týrkimenning gazy halyqaralyq naryqqa Resey jeri arqyly jetkiziledi. Anyghynda, Ortalyq Aziyadan energetikalyq qorlardy arzan baghagha satyp alatyn Resey kórshiles elderi men Euroodaqqa birneshe ese qymbatqa qayta satady. Orystardyng ishki tútynushylyq súranysty tómen baghamen qanaghattandyryp otyruy da qúny arzangha týsetin ortalyqaziyalyq múnay men gazdyng arqasynda. Kezinde kәri qúrlyqtyng Baku-Tbilisiy-Jeyhan múnay qúbyry arqyly Reseydi ainalyp ótui Kremliding kóniline jaqpaghany anyq. Euroodaqqa ese jiberip alghandaryna ashulanghan orys sayasatkerleri Kremliden kómirsutegilerdi Batysqa tasymaldaudy tek orys jeri arqyly ótkizudi talap etude. Álemdik sayasatqa energoqorlar arqyly yqpal etu tiyimdi ekenin biletin Reseyding Euroodaqtyng múnay men gazgha qatysty kez kelgen jobasyn joqqa shygharugha jantalasuy sondyqtan. Mәskeu men Tbilisiyding teketiresi, orystardyng BTJ men Ontýstik Kavkaz gaz qúbyryna tisin qayrauy, Ontýstik Osetiyadaghy qaruly qaqtyghys, tәuelsizdigin әlem moyyndamaghan Abhaziya men Ontýstik Osetiyany Kremliding egemen el retinde tanuy siyaqty basqa da әreketterding astarynda sayasy saryn jatyr. 2011 jylgha qaray “Gazprom” aghylshyndardyng gaz naryghynan 10 payyzdyq ýlesti iyemdenudi josparlap otyr. Ýgit-nasihat sharalaryn qoldana otyryp, jýzege asyramyz dep qúlshynghan kompaniya basshysy Millerding bastamasyna kýmәn keltiretinder kóp. Óitkeni, energetikalyq qauipsizdik mәselesin kýn tәrtibine shygharghan kәri qúrlyq orys gazyna degen tәueldilikten qútyludyng joldaryn qarastyruda. Mysaly, osydan 20 jyl uaqyt búryn Europagha syrttan tasymaldanatyn “kógildir otynnyn” 33 payyzy reseylikterding enshisinde bolatyn. Tútynushylyq súranys dengeyi býginde 25 payyzgha deyin tómendegen. Biraq Europalyq Odaq jýzege asyrudy kózdep otyrghan “Nabucco” gaz qúbyrynyng qúrylysy әli bastalghan joq. Oghan jobagha qatysushy taraptardyng kelissózderde pikir qayshylyghyna úrynuy kedergi. Jyl sayyn 63 mlrd. tekshe metr gaz óndiruge qauqarly “Soltýstik aghyn” men “Ontýstik aghyn” qúbyrlaryn iske qosugha qúlshynghan “Gazprom” keybir sarapshylardyng synyna úshyrady. Óitkeni, jyldan jylgha óndiru qarqynyn kýsheyte týskenmen, tútynushylyq súranystyng dengeyi sәikes kelmeui mýmkin. Týrkiyagha qaray taghy bir tarmaq – “Kógildir aghyn” qúbyryn tartu turaly bastamasyn da qúptaushylardan góri synaushylar basym.
“Nabucco” gaz qúbyryna kedergi keltiruding san ailasyn qarastyrudan bir jalyqpaytyn kremlidik monopolist kompaniya – “Gazprom” TMD aumaghyna, әsirese, tabighy resurstargha bay ortalyqaziyalyq aimaqqa yqpalyn kýsheytuge mýddeli. 2008 jyly “Gazprom” Ázirbayjannyng qoryndaghy barlyq tabighy gazyn kóterme sauda boyynsha satyp alugha úsynys jasaghan. Baku bas tartty, әriyne, búl úsynystan. Ishki naryqty qamtamasyz ete otyryp, halyqaralyq naryqqa tasymaldaytyn energoqor kólemi tym azdyq etkendikten, әzirbayjandar kýni keshege deyin “kógildir otyndy” orystardan satyp alatyn. Biraq Shah-Deniz ken orny iske qosylysymen, Baku “Gazpromnyn” basty bәsekelesterining birine ainaldy. Dýisenbi kýni ÁR preziydenti Ilham Áliyevpen kezdesken RF basshysy Dmitriy Medvedev әzirbayjan gazynyng kólemin úlghaytugha mýmkindik aldy. Resmy derekter әli jariyalanbasa da, baspasóz mәslihatyn ótkizgen Medvedev kelissózge kónili tolatyndyghyn jetkizdi.
Sarapshylar pikirinshe, Irannyng “Nabucco” jobasyna qatysuy qúbyrdyng tezarada iske qosyluyna yqpal etedi. Biraq yadrolyq baghdarlamasynyng kesirinen Tegerannyng halyqaralyq qauymdastyqtyng qyryna iligui, AQSh pen Iran arasyndaghy daudyng ushyghuy, kýni keshegi irandyq preziydenttik saylaugha qatysty narazylyqtardyng kýshengi irandyqtardy “Nabucco” jobasyna qatysu qúqyghynan aiyrdy. Bastapqyda kәri qúrlyq ishtartqan Irak ta kóp úzamay, yaghni, 2005 jylghy eldegi azamattyq kóterilisten keyin tizimnen syzylyp tastalghan. Alayda, biylik basynan Bushtyng ketui, preziydenttikke demokrat Obamanyng saylanuy gaz qúrylysyna qatysugha rúhsat etiluine múryndyq boldy.

 

 

Nәziya JOYaMERGENQYZY
«Týrkistan» gazeti» 2 shilde 2009 jyl

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1909
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2004
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1677
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1513