Elbasy Núrsúltan Ábishúly Nazarbaevtyng «Bolashaqqa baghdar: ruhany janghyru» baghdarlamalyq maqalasynda aitylatyn negizgi oidyng biri -  el men jerdi hәm onyng myng jyldyqtardan beri kele jatqan tarihy mol múrasyn saqtap qana qoymay, ony keleshek úrpaq kәdesine jaratu, sol arqyly býkil әlemge tanytu bolghanyn bilesizder. 

Endeshe sýiinshi aghayyn! Qazaqtyng 500 kýii jaryq kórdi! QR Últtyq kitaphanasynda qazaq kýiler jinaghynyng túsauy kesildi.

Búl enbekke alystaghy aghayynnan (QHR Shynjang ólkesindegi qazaqtardyng 76 dombyra, 24 sybyzghy kýii) 100 kýy endi. Búl quanyp ta, maqtanyp ta aitugha túrarlyq ýlken enbek. Osy jobany jýzege asyrghan Sveta Babaghúl hanymgha jәne jobada qyzmet etken barlyq azamattargha shyn jýrekten tәnir jarylqasyn aitamyn!

Qazaqstan Tәuelsizdigining 30 jyldyghyna oray Últtyq akademiyalyq kitaphanada «Amanat» Qazaq kýileri antologiyasy» / «Antologiya kazahskogo kuya «Amanat» / Amanat Anthology of Kazakh kyui» atty qazaq, orys jәne aghylshyn tilderindegi jinaqtyng túsaukeseri úiymdastyryldy. Jinaqty «Sauap» qoghamdyq qory óz qarajatyna shygharghan. Árbir kitap bayyrghy әri biregey kýiler jazylghan sifrlyq tasyghyshpen jabdyqtalghan.

Belgili kýishilerding muzykalyq sýiemeldeuimen ótken is-sharada jinaqty qúrastyrushylar men avtorlar sóz sóilep, óner kórsetti.

Atap aitqanda, túsaukeserge «Sauap» qoghamdyq qorynyng Qamqorshylyq kenesining tóraghasy, Mәjilis deputaty Baqytbek Smaghúl, kýishi, qobyzshy, QR Ortalyq memlekettik kino-fotoqújattar men dybysjazbalar arhiyvining qyzmetkeri Sayan Aqmolda, kýishi, óner zertteushisi, professor Aytjan Toqtaghan, Qazaq últtyq óner uniyversiytetining professory Janghaly Jýzbay, sybyzghyshy, T.Jýrgenov atyndaghy Qazaq últtyq óner akademiyasynyng dosenti Talghat Múqyshev, kýishi-zertteushi, ónertanu PhD doktory Ardaby Mәuletúly, jobanyng birlesken avtory, zertteushi, PhD Mýslim Hasenov, Design Strategy Group diyrektory Asqar Múhamedjanov, «Indigo Print» baspa ortalyghynyng bas diyrektory Evgeniy Momot, sonday-aq joba avtory, «Sauap» qoghamdyq qorynyng diyrektory Sveta Babaghúl qatysty.

Elbasy «Qazaqstan-2050» Strategiyasynda dәstýr men mәdeniyetti – últtyng genetikalyq kody dep joghary baghalay kele: «Biz ózimizding últtyq mәdeniyetimiz ben dәstýrlerimizdi osy әraluandyghymen jәne úlylyghymen qosyp qorghauymyz kerek, mәdeny iygiligimizdi bólshektep bolsa da jinastyruymyz kerek», – dep atap ótti.

Al Qazaqstan Preziydenti Qasym-Jomart Toqaev biylghy «Tәuelsizdik bәrinen qymbat» atty baghdarlamalyq maqalasynda: «Jana zamannyng jaqsy-jamanyn ekshep, artyqshylyqtaryn boygha sinirumen qatar, tamyrymyzdy berik saqtauymyz qajet! Últtyq bolmysymyzdan, tól mәdeniyetimiz ben salt-dәstýrimizden ajyrap qalmau – barlyq órkeniyetter miday aralasqan alasapyranda jútylyp ketpeuding birden bir kepili», – dep qadap aitty.

Últymyzdyng úly ruhy, tarihy jady halqymyzdyng asa bay muzykalyq jәne poeziyalyq qazynasynda túnyp túrghany sózsiz.

Qazaqtyng muzykalyq múrasyn saqtaudyng últ ýshin ómirlik manyzdy ekenin týsine otyryp, «SAUAP» (SAUAP) qoghamdyq qory keyingi bes jyl boyy tól qarajaty esebinen «Amanat» Qazaqtyng әn-kýiler antologiyasy» / «Antologiya kazahskih kuev y pesen «Amanat» atty Jobalar siklyn jýzege asyruda.

Búl Joba – qazaq halqynyng bayyrghy bay muzykalyq jәne shygharmashylyq múrasyn qayta jandandyrugha, qazaqtyng myndaghan ghasyrlyq muzyka mәdeniyetining inju-marjandaryn keler úrpaqqa tabystaugha, últymyzdyng ruhany asyl qazynasyn elimizde ghana emes, shet memleketterde de nasihattaugha, azamattardyng estetikalyq jәne mәdeny qajettilikterin qanaghattandyrugha baghyttalghan.

«Amanat» – últtyq muzyka óneri salasyndaghy tendesi joq, memlekettik emes iri joba sanalady! Búl túrghydan alghanda, ony kezinde Elbasynyng bastamasymen qolgha alynghan «Mәdeny múra» baghdarlamasynyng ózindik bir jalghasy dep sanaugha bolady. Bir ereksheligi, «Amanat» jobasyn «Sauap» qory budjettik emes, óz qarajatyna jýzege asyruda.

Jobanyng birinshi bólimi bolyp esepteletin «Amanat» Qazaq kýileri antologiyasy» / «Antologiya kazahskogo kuya «Amanat» / Amanat Anthology of Kazakh kyui» jinaghynyng taghy bir ereksheligi men qúndylyghy – onda bayyrghy kýishiler turaly mәlimetter, sonday-aq kýilerding shyghu tarihtary men anyz-әngimeleri de ýsh tilde berilgen.

Jinaqty shygharu barysynda «Sauap» qory búghan deyin jaryq kórgen jinaqtargha kirmegen jәne esh jerde jariyalanbaghan, tipti últymyzdyng qazirgi úrpaghynyng ózi estimegen qazaqtyng dәstýrli muzykasynyng bayyrghy ýlgilerin jinaudy, óndeudi, restavrasiyalaudy, autentti oryndaudy jәne sifrlandyrudy jýzege asyrdy.

«Sauaptyn» «Amanat» jobasyn jýzege asyru nәtiyjesinde búryn Úly dala ýnine ainalghan, endi otandyq jәne sheteldik, memlekettik jәne jeke arhivter men qorlarda shang basyp jatqan qazaqtyng 500-den astam biregey, kóne kýileri qalpyna keltirildi, sonday-aq zamanauy audiotasyghyshtargha kóshirildi.

Antologiya tek Qazaqstan ónirlerimen ghana shektelip qalmady. Sonyng arqasynda sheteldegi qazaqtardyng kýy múrasy da ortamyzgha oralyp, ruhany múramyzdyn, altyn qorymyzdyng qataryna qosylyp otyr. Múny el tarihyndaghy eleuli oqighalardyng biri dep aitugha bolady.

Osy antologiyada belgili kýishi-zertteushi Ardaby Mәuletúlynyng jeke múraghatynan alynghan Shynjandaghy Altay-Tarbaghatay, Ile qazaqtarynyng sybyzghy jәne dombyra kýileri ata-júrtqa jetken asyl múra bolmaq. Ghanibat Sarqytúly, Mansúr Bórekeúly, Beyilhan Qaliaqparúly, Qúttybay Sydyqúly siyaqty sybyzghyshylardyng oryndauyndaghy kýiler sony janashyldyq, tyng tuyndy ekeni dausyz. Zúpar Kәbenúlynyng oryndauyndaghy Qoshanay Elikbayúlynyng «Bozingen», «Buryl attyng jýrisi», «Jetim qyzdyng zary» siyaqty kýiler osy jinaqta túnghysh ret jariyalandy.

Aytyken Beyisbayúly, Sarqyt IYisqanúly, Sayrash Jarmúhamedúly, Boranbek Shýkirәnúly, Núrymbay Sýleymenúly, Ghalym Sydyqúly, Ómirbek Sadyrbayúly sekildi dәulesker dombyrashylardyng oryndauyndaghy shetelden jetken dombyra kýilerining saryndary últymyzdyng úmytyla jazdaghan ýni, dәstýrli oryndaushylyqtyng taptyrmas ýlgileri sanalady.

Jetisu kýishilik mektebining kórnekti ókili Qojeke Nazarúlynyng kýilerin onyng nemeresi Túrsynghazy Raqyshúly oryndady. Túmsa kýiin saqtaghan búl dәstýrli oryndau ýlgisi – osy jinaqtaghy óte qúndy dýniyelerding biri. Sol siyaqty aqyn, әnshi kompozitor Shaltabay Alparúlynyng «Arman» atty kýii Túrsynghazy Raqyshúlynyng oryndauynda qalyng tyndarman qauymgha alghash ret úsynylmaq.

Antologiyagha Ortalyq memlekettik kino-fotoqújattar men dybysjazbalar arhiyvinen tabylghan shyghysqazaqstandyq әigili sybyzghyshy Shanaq Aughanbaevtyng oryndauyndaghy 20 kýy endi. Búl qazaq muzyka ónerindegi ýlken janashyldyq, bagha jetpes asyl múra. Ásirese, «Músanyng kýii», «Shәujinning kýii» siyaqty avtorlyq shygharmalargha ghalymdar «sybyzghy dәstýrindegi tyng tuyndy» dep bagha berdi.

Jetisu kýishilik mektebining negizin qalaushy túlghalardyng biri Bayserke Qúlyshúlynyng «Kósh toqtatqan» tuyndysy ataqty Kenen Ázirbaevtyng oryndauynda osy jinaq arqyly túnghysh ret elge taraghaly túr.

Belgili jurnalist Jaulybay Imanaliyevting jeke qorynan alynghan manghystaulyq әigili kýishi Qaraghúl Qonarshiyevting oryndauyndaghy Qúlshar kýileri, qarataulyq kýishiler – Seyithan Álimbekov, Qaly Barhiyev, Orazbek Sәrsenov, General Asqarov, Fayzolla Ýrmizov, Ergentay Borsabaev, Samar Sýiindikúlynyng sheber oryndaushylyq daryndary eriksiz tandantady, tәnti etedi.

Sonymen qatar Qaratau júrtynyng әigili kýishisi Sýgir Áliyúlynyng «Kaufman», «Amangeldi batyr», «Bazarbay Tәshen» sekildi tuyndylary búryn esh jerde jaryq kórmegeni anyqtaldy.

Antologiyagha engen tarbaghataylyq tarlanboz kýishi Baghanaly Sayatólekovtyng oryndauyndaghy kýiler – shertpe kýy tartu mektebining óz túsynda talaydy tamsandyrghan jarqyn ýlgilerining biri. Sol siyaqty Tólegen Qarajanov, Ábdiqadyr Ábdihalyqov, Jalghasbay Aralbaev, Erbolat Mústafaevtardyng oryndauyndaghy syr ónirining kýileri erekshe oryndau naqyshymen, airyqsha mәnerimen erekshelenedi.

Kýishi-kompozitor, diriyjer Núrghisa Tilendiyevting «Kónildi biykesh», «Ata tolghauy» siyaqty kýilerining avtordyng ózi, tól dombyrasymen sýiemeldey otyryp oryndaghan, arhivte shang basyp jatqan núsqalary – tyndarman ýshin tyng tartugha, keleshek jas dombyrashylar ýshin taptyrmas jәdigerge ainalmaq.

Sol siyaqty Qarshygha Ahmediyarov, Ábiken Hasenov, Ghylman Áljanov, Rýstembek Omarov, Aysa Shәripov, Uәly Bekenov, Maghauiya Hamziyn, Baqyt Qarabalina, Shәmil Ábiltay, Aytjan Toqtaghan, Qoshqarbek Tasbergenov jәne basqa da talantty dombyrashylardyng oryndauyndaghy kýy núsqalary Antologiyadan layyqty oryn aldy.

Boranqúl Kóshmaghambetov, Ábdimomyn Jeldibaev, Samigholla Andarbaev, Qazen Ábughazyúly, Sәduaqas Balmaghambetov, Múrat Sydyqov, Aman Maldybaev, Múqash Tanghyt, Ómirghaly Ertughan jәne ózge de kýishilerding tól tuyndylary avtorlardyng óz oryndauynda alghash el nazaryna úsynyluda.

Asylbek Kenegesov, Núrken Áshirov, Aytolqyn Toqtaghan, Azamat Shynarov, Ásen Smayyl tәrizdi qazirgi zaman, jas buyn kýishilerining oryndauyndaghy erekshe kýiler de osy jinaqqa kirgizildi.

Halyq bar jerde – qazyna bar. Zertteushi ghalymdardyng payymdauynsha, qazaqta kem degende 7 myngha tarta kýy bolghan. Býginde olardyng birazy qayta qalpyna kelmestey, týpkilikti joghaldy. Al endi ýlken bir bóligi otandyq jәne sheteldik arhivterde shang basyp, tozyp jatyr. Eski jazba materialdardyn, taspalardyng jәne basqa tasyghyshtardyng kónerui saldarynan olargha da joghalu qaupi tónude.

Endeshe «Sauap» qoghamdyq qorynyng «Amanat» Qazaqtyng әn-kýiler antologiyasy» atty ýsh tildi jobalar sikly ayasynda bolashaqta atqarylatyn júmystar әli de qyruar.

Joba múnymen ayaqtalmaydy: «Sauap» qory «Amanat» siklynyng II-shi bóligin – «Qazaqtyng jyr-dastan, terme-tolghaulary» jobasyn jýzege asyrugha kiristi. «Amanat» jobasynyng III-shi bóligi – «Qazaq ólenderi» bolady.

Olardyng shyghynyn da «Sauap» qory ózi kóterude.

Últ mirasynyng saqtalyp, úrpaqqa jetuin jәne shetelde nasihattaluyn manyzdy sanaytyn janashyr azamattar men demeushiler bolsa, «Sauap» qoghamdyq qoryna jýginudi súraymyz!

Bolashaq úrpaqqa arhivte tozghan jazba-taspalar jetpeydi. Endeshe onyng bәrin sifrlandyrylghan, dayyn kýide miras etip qaldyruymyz kerek.

Ardaby Maulet

Abai.kz