Júma, 17 Mamyr 2024
Janalyqtar 3939 0 pikir 14 Aqpan, 2012 saghat 19:21

«Men qazaqpyn, jaratylysym da, janym da – qazaqy…». Q.IY.Sәtbaevtyng T.A.Koshkinagha hattary,1925-1929 j.j.

Arnayy sóz bolyp otyrghan búl hattardyng alghashqysyn Qanysh Sәtbaev 1925 jyly 29 mausymda Semeyden jazyp, Taisiya Koshkinagha joldaghan. Hat joldaushy Qanysh Sәtbaev 26 jasta, Tom tehnologiya institutynyng 4-kursyn tәmamdaghan student jazghy demalysqa shyghyp, Bayanaulanyng kýnbatys bókterindegi tughan auylyna attanyp bara jatqanda jazghan. Taisiya Alekseevna Koshkina da osy instiy­tuttyng studenti, ol da 4-kursty bitirgen. Shamalauymyzsha, osy hat Qanysh Iman­tayúlynyng bolashaq qosaghyna alghashqy joldauy. Qosymsha aitar jayt: qoly­myz­daghy 50 hattyng (jalpy kólemi 100 betke tayau) mәtinin tolyq keltirmeymiz, erli-zayypty eki geologtyng bes jylgha tayau uaqytta otbasylyq tirshilik qamymen qosa ózderi shúghyldanghan qauymdyq isti qalay atqarghany, sol joldaghy basynan keshken beynetteri men zeynetteri jayyndaghy oqighalardy sóz etken tústaryn ghana audarghanymyzdy eskertemiz. Taisiya Alekseevnanyng jauap hattary saqtalmaghan. Meyiz Qanyshqyzynyng týsindiruinshe, úzaq jyldar saqtalghan hattardy anasy ber­tin­de, ómirden attanar shaghynda óz qolymen joyghan-mys...

Arnayy sóz bolyp otyrghan búl hattardyng alghashqysyn Qanysh Sәtbaev 1925 jyly 29 mausymda Semeyden jazyp, Taisiya Koshkinagha joldaghan. Hat joldaushy Qanysh Sәtbaev 26 jasta, Tom tehnologiya institutynyng 4-kursyn tәmamdaghan student jazghy demalysqa shyghyp, Bayanaulanyng kýnbatys bókterindegi tughan auylyna attanyp bara jatqanda jazghan. Taisiya Alekseevna Koshkina da osy instiy­tuttyng studenti, ol da 4-kursty bitirgen. Shamalauymyzsha, osy hat Qanysh Iman­tayúlynyng bolashaq qosaghyna alghashqy joldauy. Qosymsha aitar jayt: qoly­myz­daghy 50 hattyng (jalpy kólemi 100 betke tayau) mәtinin tolyq keltirmeymiz, erli-zayypty eki geologtyng bes jylgha tayau uaqytta otbasylyq tirshilik qamymen qosa ózderi shúghyldanghan qauymdyq isti qalay atqarghany, sol joldaghy basynan keshken beynetteri men zeynetteri jayyndaghy oqighalardy sóz etken tústaryn ghana audarghanymyzdy eskertemiz. Taisiya Alekseevnanyng jauap hattary saqtalmaghan. Meyiz Qanyshqyzynyng týsindiruinshe, úzaq jyldar saqtalghan hattardy anasy ber­tin­de, ómirden attanar shaghynda óz qolymen joyghan-mys...
Birer sóz 50 hattyng bizding qolymyzgha qalay týskeni jayynda: 1980 jyly «Sәtbaev» ghúmyrnamasy Mәskeuding «Molodaya gvardiya» baspasynyng «JZL» seriyasymen 100 myng dana taralymmen jaryqqa shyqty. Búl oqigha qazaqstandyq oqyrmandar ýshin quanyshty merekege ainaldy. Qanekenning otbasy da meni kezekpe-kezek dәmge shaqyryp, qúrmet kórsetti. Meyiz Qanyshqyzynyng ýiinde bolghanymda, ol kisi maghan eki týrli syi-siyapat jasady: alghashqysy - Qanysh aghaydyng as ishetin kýmis qasyghy men shanyshqysy (ekeuining de sabyna ghalym esimining bas әripteri oiylghan); ekinshisi - әkesining sheshesine jazghan hattarynyng týpnúsqasy... Men sol hattardan kóshirme jasap, birer jyldan song týpnúsqasyn Meyiz Qanyshqyzyna qaytardym. Sodan bylay hat ýzindilerin ghúmyrnama kitabymnyng 1988 jyldan bergi qazaqsha, oryssha 9 basylymynyng bәrine de ishinara kirgizdim. Ásili, osy hattardy jәne Qanekenning ózge jyldarda da әrkimge, kóbine lauazym iyelerine joldaularyn jinaq etip jariyalaytyn uaqyt jetti dep bilemin. Búl endi Q.IY.Sәtbaev atyndaghy halyqaralyq qor shúghyldanatyn sharua bolugha tiyis!

Q.S., Semey, 29.7.1925 j. - Zyryanov kenti, T.A.-gha.: «Qymbatty Tasya! Semeyde siz bolmaghan song kónilsiz jýrmin. Sýrensiz mezi kýnder óter emes. San aluan oy keship, japadan-jalghyz ja­­­byqqan janym Sizdi oilaghan sәtte ghana bir uaq jay tabady. Tәnir bizdi jolyqtyryp, ózime Sizdey janserik tapqanyma kәmil senimdimin. Sol sebepti quanyshqa toly hәm sheksiz rizalyq sezimmen aldaghy ómirge zor ýmitpen qarap otyrmyn. Bizding sýiispenshiligimiz shúghyl tuyp, birden bekem negizge aughanyna men tandanbaymyn, sol da bizding jaratylysymyzdyng ózara jaqyndyghyna dәlel emes pe?.. Búdan kóp búryn, alghash ta­­­nys­qanda-aq men sizding qarapayym nyshanynyzgha biya­zy qylyghynyzgha tanghalyp edim... Sóitip, Sizdi әbden tanyp-biluden song ózinizge mәlim sheshimge keldim. Sizge men bir ghana shart qoyamyn, esinizde bolar, ony oryndau qiyn emes. Sonymen, Tasya, jerebe tastaldy, biz ala jipten attaghan adamdarmyz. Sol tek baqytqa bastaghay! Sýie­min! Ózinizding Qanysh».
Qanysh Imantayúly tughan ólkesinde ken iz­­­deuge qúlshynghan azamat. Ózi ghashyq bolghan Taisiya Koshkinagha: «...bir ghana shart qoyamyn» - deui de sol, ómirine múrat etken barlaushylyq kәsip-pen tughan dalasynan ken izdeu. Tasya boyjetken de búl shartty qarsylyqsyz qabyldaghan...
Q.S. - T.K.-gha, 8. 8. 1926 j.: «Saulem Taisa-Tai! Songhy hatty búdan bir ay búryn, 8 shildede jol­­daghanyma renjime... Bizding dalada jeke adamnyng haty týgili, bolys poshtasynyng ózi aiyna bir-aq mәrte qatynaydy. Mine, men de shabarmannyng kelgenin paydalanyp, Sizge ekinshi mәrte hat joldap otyrmyn. Onyng esesine Sizden eki hat aldym... Bir aida jýzden astam qaz aldyq, úsaq qústardy sanaghan joqpyn. Búl jaqtaghy negizgi qareketimning jón-josyghyn osydan-aq andaghan bolarsyz. Kónil-kýiim óte jaqsy, tәn saulyghy týzeldi... Semeyge, sirә, tamyzdyng 25-i shamasynda attanatyn shygharmyn, qyrkýiekting 1-5-i aralyghynda sonda bolmaqshymyn... Ózinizding Qanysh. Jamanqylshyly jaylauy».

Q.S. - T.K.-gha, Mәskeu, 8.02.1927 j.: «Sýiikti Tasya! Songhy hatynyzdy aldym. Kónilimde ja­­byr­­­qau tughyzghanyn jasyrghym kelmeydi. Óziniz jazghanday, «kýtu jәne әrqily shyrghalandar» Sizdi de qajytyp, qamyghugha dushar etkenin, әriy­ne, týsinemin. Sóitse de, biz bir jәitti moy­yn­daugha tiyispiz: ómir - kýresu mektebi, oghan kórgen týstey jenil-jelpi qaraugha bolmaydy; ghúmy­rymyzdyng alghashqy kezeninde osynday jaghymsyz jayttardyng kezdesui әbden yqtimal. Búlardy men sózsiz bolugha tiyis qúbylystargha sayamyn jәne alda da kezdesedi degen oidamyn.
...Ózinizge mynanday: «Men onymen birge jý­rip, ómir úsynar әr týrli qiynshylyq pen shyrgha­landardy birge keshuge әzirmin be?» degen súrau qoyynyz. Mening túlghamdy, oilaymyn, Siz jet­kilikti bilesiz: men qazaqpyn - jaratylysym da, janym da qazaqy; oi-týsinigim boyynsha da qazaqpyn; aldaghy ómirimdi tek qana tuyp-ósken Qazaqstanda ótkizbekpin (daralaushy hat iyesi - M.S.); búl jolda ay sәuleli armandargha berilip asqaqtaudan adamyn; sonday-aq sózsiz kezdeser qiynshylyqtardan da alabóten bezingim kelmey­di; jan tynyshtyghyn da shat-shadyman túr­mys­tan góri ruhany kýrespen ótkizgendi jón k­ó­remin; sol ýshin de túrmystyng jayly kýitinen bas tartyp, Qazaqstan qiyryn kezip, ómir-baqy ken izdeuge de әzirmin...»

Q.S. - T.K.-gha, Qarsaqbay, 23. 05. 1927 j.: «...Qarsaqbaygha 11 mamyrda kýndiz keldim... Qú­ry­­lys júmysy edel-jedel bastaldy. Júmys qar­qyny ýdedi, jan-jaqtan aghylyp kelip jat­qan júmysker erekshe kóp. Qúrylys materialdaryn jetkizuge ghana kýmәn bar. Tasymaldau jú­mysyn jandandyrugha sharalar jasaluda, búl jóninen de oljasyz emespiz. Qa­layda biylgha belgilengen qúry­lys­ty tolyq ayaqtaugha senim mol. Shetelden alynbaq jab­dyq­targha tapsyrys men Mәskeude jýrgende-aq berilgen-di. Osynyng bәri aldaghy tirligimizge senimmen qaraugha oy tughyzady: Qarsaqbaydyng taghdyry danghyl jolgha týsti; Jezqazghannyng mys kenishteri sudan qúr­­­ghatyluda; susorghyshtar qoyylyp, ken qazy­­­la­­­tyn uchastoktardy tireu­men bekituge kóshti; ken qazu kýzde bastalady... Men ýshin qazirgi basty mәsele - barlau jәne tehno­­­lo­­­giyagha qajet flustik shiykizat tabu. Jezqazghangha deyingi tar tabandy temir jol qú­ry­­­lysy birinshi qazanda ayaqtalmaq, birinshi po­yyz da sol kezde jýredi...»
Quatty eki kombinattyng (Qarsaqbay jәne Qa­ra­ghandy irgesindegi Spas) barlau júmysyn bas­qa­ru jas geologqa birtalay sony mindetter jýk­­­tegen. «Spas mәselesin tiyanaqtau ýshin 5-10 mausym aralyghynda Mәskeuge barugha mәjbýrmin, - depti Q.I. Taisiyagha Qarsaqbaydan 23 mamyrda (1927 j.) joldaghan hatynda. - Odan song shildening alghashqy jartysynda Spas kәsipshiligine jetuim kerek...»

Bir tәuiri, byltyrdan beri sózbúidagha týsip kele jatqan pәter mәselesi ondy sheshilipti. Qa­zaqstan astanasynyng Almatygha auysuyna baylanysty Mәskeude júmys istep otyrghan birneshe mekeme Alatau baurayyna kóshirildi. Qyzylor­da­dan da soghan oray әldeneshe ýy bosady... Osy jayt, baspana bolmaghandyqtan bir shanyraq as­tyn­da bas qosa almay jýrgen eki múnlyqqa qo­layly jaghday tughyzdy: Mәskeuding Ýlken Dorogomilovskaya kóshesindegi 12-ýiding 22-pәterinen Qanyshqa bir bólme derbes tiydi; 1927 jyldyng 19 mausym kýngi hatynda ol: «Pәterimdi kórdim: mәz emes, las, sasyq iyisi qol­­­qany atqanday, sóitsem, jaz shyqqaly terezesi ashylmapty. Áriyne, tez­­detip terezeni alghyzdym. Eski iyisten qútylghan siyaqtymyn. Qyzylordadaghy bólmemiz búdan әldeqayda ondy...»

Sol jyly Taisiya Koshkina Qyzylordagha auysyp, Qazaqstan Halkomynda ashylghan Geolkom ókildigine qyzmetke túrghan. Bas súghar ýy bolma­ghandyqtan ókildik Almatygha kóshken joq-ty. Al Qyzylorda - Josaly beketine, demek Qarsaq­bay­gha da úrymtal qala, jaz boyy birneshe ret kezdesuge bolady. Oghan qosa Qarsaqbay men Josa­ly­nyng arasy biyl edәuir «qysqardy». Óitkeni, Qarsaqbay kombinaty kenestik «AMO»-men qosa, fransuzdar Sahara shólinde jýruge beyimdep jasaghan myqty avtomobiliderding birnesheuin satyp alghan. Institut bitirgennen beri birin-biri siyrek kórip, saghynysh pen kónildi әredik torlaytyn óksikterin hatqa tógip, mauyqtary basyl­ghan­sha qauyshugha yntyq jas júbaylargha әrbir kezdesu - kәdimgidey aldanysh әri lәzzaty mol mereyli quanysh... «Saulem, bekerge qamyqpa, әsirese bir-birimizden shalghay jýrgenimizge, ja­qyn arada taghy da birge bolamyz, tipti úzaq uaqyt birge túra­ty­ny­myzgha sengeysin! - dep qiylady Q.I. 19 mausymda Mәskeuden joldaghan hatynda. - Qoshtasqan kezde betindi jughan ystyq jas osy kýnge deyin kóz aldymda...». «Josalygha kelgen song qasynda taghy bir kesh qalmaghanyma qatty ókindim. Ol keshter qanday tamasha edi?! Tamashalyghynda shәk joq. Qaytemiz endi, әredik emes, әrqashan birge bolatyn kýnge de jaqyndap kele jatqanymyz dәtke quat. O, ol endi basqasha ómir bolmaq! Sony men ystyqta qatalap kelip dem almay simirgen salqyn qymyzgha, bolmasa týski astan keyin auzyna týser dәmdi jýzimge teneymin. Qanshama qyzyqtar kýtip túr bizdi! Biymen tolqyp shyr kóbelek ainalar keshter de bolady!.. Mú­­­nyng bәri alda jәne tek qana ekeumiz ýshin. Júmysty birge istesek, shirkin, tipti tamasha bolar edi!..» - dep te qiyaldaydy key sәt qúiqyl­­jyghan jas kónil (15 tamyz 1927 j., Josaly).

Alayda, geolog jigitti qogham aldyndaghy paryz, әleumet jýktegen zor mindetter kýtuli. Úlan-bay­­­taq qazaq jerining tórtten birine juyq atyra­­byn­­daghy barlaugha jauapty bas mamannyng tikeley aralasuyn talap etken keleli júmystar qanshama!
Q.S. - T.K.-gha, Mәskeu, 7 mamyr, 1928 j.: «...Mau­­symnyng 10-na deyin Mәskeuden shygha almaspyn. Sóituge qyzmet emes, jeke basymnyng sharuasy da mýmkindik bermey otyr. Auyldaghy tuystarymnyng jaghdayy taghy da qiyndady... Songhy hatymda jazghan jayttargha әkemning kenetten qaytys bolghany qosylypty, onyng ýsti­ne taghy bir nemere tuysym tútqyndalghan. Ákem­di jan-tәnimmen sýngshi edim, qadir-qúrmeti de men ýshin ózgeshe jan... Ol kisining mynaday jaghdayda dýniyeden qaytuy men ýshin auyr soqqy. Ýide qalghan shiyettey bes balanyn, aghamnyng әieli­­­nin, әsirese qartayghan she­­­shem­­­­ning hali ne kýide ekenin bil­meymin, eki ay boldy, hat joq (sirә, poshtadan ótkizbegen). Tughan agham qazir Pavlodardyng týrme­sinde. Bayghústyng jaghdayyn jenildetu maqsaty­men әr týrli sharalar istep jatyrmyn. Aghaygha taghylghan kinә - qisynsyz jala, isining tezirek qaralatynyna shýbәm joq. Teginde, búl da bizding jabayy dalanyng eski «dertinen» tughan, basaraz­dyqtan órbigen is. Ádil Kenes soty әli-aq sony úiymdastyrghan sholaq belsendilerding qaskóy әreketin әshkerelep, tórelik aitady. Biraq, soghan deyin aghamnyng ýi-ishi qanshama qasiret shekpekshi, әsirese qorektik maldy tәrkige berip әri әkeyding qazasyn aza tútyp jylap otyrghan kýnderde...»
«...Qyzylordadaghy sheneunikter meni «Atbas­tres­tegi» júmysymnan shettetuge kelisken siyaqty. Juyq arada resmy búiryq jibermek. Demek, endi men Qazaqstangha bara almaymyn. Biylghy qys, bәlkim, Mәskeude qala túramyn. Júmys jóninde qinalmaspyn, meni júmysqa alugha mýddeli kenseler múnda az emes... On shaqty kýnning ishinde bәri de belgili bolady. Sol kezde tolyghyraq jazarmyn. Kónil-kýy osynday, uayym jep týnilgennen amanmyn. Qysqasy, saulem, sen biyl men ýshin de, ózing ýshin de demalugha tiyissin... - depti 20 mausymda Altaygha, sheshesining ýiinde demalugha ketken T.K.-gha joldaghan hatynda Q.IY.. - Múndaghy dostar Mәskeude mýldem qalugha kenes beredi. Ózim de sol oidamyn...»
«Ázirshe osyndamyn, Qazaqstangha, eng bolma­ghan­da auylyma barugha qiyla súranyp, rúqsat ala almadym, - depti Qanysh Imantayúly 13 shildedegi hatynda. - Qala shanyn jútqan mezi de kýiki tirlikti qanaghat etuge tiyispin. Túrmys kýitimde eshqanday ózgeris joq. Júmystyng betalysy da bәimәlim. Eshkim eshtene aitpaydy, eng bolmaghanda birdeme dep tý­sin­dir­se eken. Al trest jetekshileri me­ning ketui­­­me mýldem qarsy. Búl da men ýshin ruhany sýieu. Shynynda da, óz minde­ti­me men adal boldym, ayanghan joqpyn... Geolkommen sóilestim: «... óziniz qalaghan uaqyt­ta jú­­­­mysqa alamyz» dedi. Al professor Kotuliskiy Qazaqstanda biyl túraqty ashylmaq Geolkom bólimshesin basqarudy úsyndy... Sonyng bәrine naqtyly jauap bermey, oilanyp jýr­min... Tres­ten ketiretin bolsa, sirә, Geolkomdy tandar­­­myn... Taisiya-jan, uaqytsha sәtsizdigime qamyq­pa. Kýzde basymyz qosylyp, qaytken kýnde birge túratyn bolamyz... Býgin saghan jedelhat joldap, bir shisha nasybay jiberudi ótindim. Qúryp qalghyr tausylyp qalyp, onsyz da júqaryp jýrgen jýikeni qúrtyp, mazamdy ala bergen son, amalsyz súradym. Tәnir jarylqasyn, janym, eng qúryghanda keuip jýrgen tandayymdy jibitshi. Aghamnyng júmysynda ózgeris joq...»

Juyq arada degeni tek úzap barady. Búl bolsa qazaq dalasynda jappay jýrip jatqan iri baylardy tәrkileudin, yaky Qazaqstan Ólkelik partiya ko­­miy­­­tetining jauapty hatshysy F.IY.Goloshekin oilap tapqan «Kishi qazan» nauqanynyng saldary, yaky geolog Sәtbaevty Qazaqstangha jolatpay, jaz boyy Mәs­keude ústau - Ábikey Sәt­baevty naqaq sottaludan aiyryp alghan әreketin qayta­lat­paudyng amaly...
Q.S. - T.K.-gha, Mәskeu, 21 shilde, 1928 j.: «...Jagh­­­day­ym beymәlim qalpynda. Kónil-kýi­im kón­­te­­­rimdi. Ne sebepti kýirektenuge tiyispin: boy­­­ym­­­da­­ghy kýsh-jigerimdi, bilimimdi tuyp-ósken elim ýshin sarqa júmsap keldim. Au, sol ýshin endi qiya­­­nat-qughyndaugha úshyrap, jalagha úrynyp, ózimdi jek kóretin bireulerding kýiki әreketinen japa sheguge tiyispin?! Tresting jú­mysy oida­ghyday de­se­di: Qar­­­saqbay zauytyn jyl ayaghynda jýrgizbek; jab­­dyqtardy mon­taj­daudy ayaq­tau­gha jaqyn... Elektrobarlau tamasha nәtiyje beripti: Jezqaz­ghan men Tasqú­dyq­tyng aralyghy­­nan tórt jerden jana ken anomaliyasyn úshy­ratqan! Búl - endi osy uchastoktarda ken sho­ghyrlanuyna senimsizdik bild­i­rip jýr­gen kórsoqyr mamandardy ilandyru ýshin óte-móte mәndi janalyq... Sóitip, basty isimiz algha basyp, Qarsaqbay alybynyng irgetasy qala­nuda, ol bolsa, ózing bilesin, Qazaqstandy indus­triyalan­dy­rudyng alghashqy qarlyghashy».

Búl joly da aqiqat jendi. Qazaq geologyn barlau alanyna jiberuge rúqsat berildi. Búl turasynda ol 28 shildede Qyzylordagha Zyryanovtaghy ýiinen qaytyp oralghan Taisiyagha: «...Kelesi aptada bar­­lau­­­­­­dyng jay-kýiin tekseru ýshin Túrlangha (On­týs­­tik Qazaqstandaghy qorghasyngha bay Ashysay keni, Túrlan atyn bertinde, sirә, tarihy Túrlan atauyn úmyttyru ýshin sayasatkerler qasaqana ózgertken - M.S.) jýremin, odan әri - Qarsaq­bay­gha... Jýrerim­de jedelhat salamyn, kýt, janym!» - depti.
Q.S. - T.K.-gha, Mәskeu, 4 tamyz, 1928 j.: «...Kónil-kýiim songhy aptada birjola týzeldi deuge bolady. Júmysta da olja kóp: Jezqazghandaghy bar­lau men núsqaghan qolattan quaty 3,5 metr, mystyng ortasha qúnary 6,5 payyz ken qabatyna jolyghypty; peshting montajy bitken, 15-20 qyr­­­kýiek aralyghynda zauytty jýrgizuge mým­­kin­­dik tughan; óndiristerge saparym juyqta qayta bastalady. Túrlandaghy partiya biylghy barlaugha bir jarym ay keshigip kiristi. Sol ýshin de qalghan uaqytty útymdy paydalanyp, joba­langhan jú­­­mysty qysqa merzimde oryndauy qa­jet. Kombinat basshylarynan әlginde ghana Túr­landaghy par­tiyanyng Týrkistan jaq baghyttan... nebәri 4,5 sha­­qy­rym jerden jana ken jýlgesin tapqanyn esti­dim. Ne qylghan ken? Bara kóremiz... Ózing qiyla ótin­gendey, Qyzylordada birer kýn ayaldaugha mýmkindik bola ma, bolmay ma, belgisiz. Turasyn aitqanda, esh­qanday júmys bolmasa, toqtaghym kelmeydi. Shy­gha­rymda telegrafpen habar beremin. Qalay bol­ghan­da da meni qarsy alasyn... Densau­ly­ghym qazir jaq­sy, sirinkedey shiltiyip jýdegennen amanmyn...»

«Ertengilikte Týrkistangha keldim, diyrektorymdy osynda keziktirdim, - dep jazady Qanysh Imantayúly 19 tamyzdaghy hatynda. - Túrlan­­­nyng jaghdayy mýshkil: búrghylau әli bastalmaghan; day­­­yndyq júmystaryna keshigip kirisken; ne isteysin, qolayly uaqytty ótkizip alghan. Diyrektor ekeuimiz sol jaqqa jýrmekpiz. Sirә, búl jaqta úzaghyraq bolarmyn, búrghylaudy tezde­tip bastaugha qalayda birdene isteuim kerek... Diyrektor - jana adam, búl jaqtaghy júmystyng jay-japsaryn bilme­­­gen­­dik­­­­ten júmysqa qolay­­ly ke­zen­­­di ótkizip alghan. Býgin de jolgha shyq­qysy kelmey, erteng jýr­­­sek qay­te­di... dep ýgit­­­tep otyr. Al bizge múnda tý­ney­­­­tindey sharua joq...»
Bir niyet, bir bilekpen júmsal­ghan kóp jigeri qiynshylyq ataulynyng bәrin de jendi. 1928 jylghy 16 qyrkýiekte Qarsaqbay zauytyndaghy sharpu peshine ot qoyyldy. Aq týiening qarny jaryldy derlik úlan-asyr quanysh odan әri keshikken joq. Bir aidan son, 19 qazan kýni, týngi saghat on bir shamasynda Qarsaqbay zauytynyng konvertorynan túnghysh ret mys búlaghy aghyzyla bastady. Kenes ókimeti salghan túnghysh mys óndi­risining ónimi, túnghysh Kenes mysy dýniyege keldi!
Quanysh ta, teginde, egizdep tuyndaydy. Sәti týsse uaqyt talghamay onnan da, soldan da oraylasa qalady.
«...Jezqazghandaghy barlau óte-móte sәtti jý­­­­ripti. Biyldyng ózinde, sirә, 25-30 myng ton­nagha ken qoryn ósiremiz. Elektrobarlaudyng nәtiyjesi de kónildegidey! - dep shattana syr shertedi Qa­­nysh Imantayúly Qarsaqbaydan, qyrkýiekting 3-i kýni Taisiyagha joldaghan hatynda. - IYә, búl jaqtaghy barlau júmystarynyng kólemi úlan-asyr, sonyng bәrine tek qarjymyz jetse... Shýbәlimin... Búghan biraq asa qayghyryp otyr­­gha­nym joq, eng bastysy, qazaq dalasynda ken bar. Eki jyldyq shaghyn barlauda Jezqazghan qory qanshagha ósti?! Biyldyng ózinde Spastaghy barlau mys qoryn eki million pútqa kóterdi. Al Óspen­degi barlaushylar altyn tauypty. Qayraqty men Túrlandaghy oljalar she?!»

«Rusakovtan alghan resmy emes habaryma qa­ra­ghanda, Balqash tónireginen jalpy kólemi bir milliard pút shamasynda (!) mys keni tabylypty. Shyndyq bolghay, onda búl - dýniyejýzilik alyp! - dep masattanady jas geolog kelinshegine jolda­­­ghan taghy bir hatynda. - Tek múndaghy sheneunik­­­ter­ding bizding dalagha degen senimsiz kóz­qarasy ózger­­se eken?! «Jeri qashyq, su joq...» dep kýni búryn baybalam salghan, dúrysyn aitqanda, jer shalghay­­­ly­ghynan zәre-qúty qashqan saqtanympaz mamandar­dyng teris pighylyna ghana qarnym ashady...»
«Qymbatty Taisiya! Aqmolagha jibergen aq­shan­dy (eki mәrte) jәne bir hatyndy aldym, rahmet! Din amanmyn, densaulyghym ondy, tek jol azabyn sheksiz tarttym, - depti Qanysh Imantayúly Tashkentten keletin 3-shi poyyzdy tosyp otyryp, Syzrani qalasynan qarashanyng 24 janasynda Qyzylordagha joldaghan hatynda. - Spas zauytynan Shortandygha deyin, búl endi 500 shaqyrymday jer, saltatpen óttik, al Shortandydan beri tórt tәulik údayy poyyzben iyzendedik. Sharshaghanymdy súrama, Mәskeudegi pәterime jetip, tósegime qannen-qapersiz qúlau­dy ghana tilep otyrmyn, sony arman etkennen ózge eshtene basyma kirer emes. Saulem, seni de erekshe saghyndym. Eger Mәskeude taghy birdeme sopang ete týspese, barysymen shaqyru jiberte­min, sen endi, janym, eshqanday kedergisiz jәne búldanbay birden kelesin. Búdan әri búghylmaq oinap, bólek túrghanymyz jýikemizdi júqartyp boldy, búl uәjge, sirә, dau aitpassyn... Ghalym­tay birge keledi. Oqudan keshikse de menen qal­ghysy kelmedi, bayghús balaqan ýstelge basyn sý­yep úiyqtap otyr. Mektebine qaytkende alghy­zatyn amal oilastyruym kerek... Maghan kýsh-tirek nasybay ala keludi úmytpa, kem degende 5 shisha. Ózinning Q».

Sóitip, 1928 jyldyng ayaq sheninde qos mún­­­lyqtyng bastary Mәskeude týiisti. T.K. Atbasar týsti metall tresining Mәskeudegi basqarmasyna geolog bolyp ornalasyp, erli-zayypty atanudyng tek qana tórtinshi jylynda ýlken astanada birge túratyn boldy. Biraq, geolog eri kóktem shygha Úlytaugha attanyp, Taisiya Alekseevna taghy da jal­ghyz qal­dy. Búl jolghy sebep búrynghydan óz­­geshe: kelin­shegining ayaghy auyr edi, kýtken nә­­resteni Sәtbaev­tar tamyz aiynda sýiip, әkesining qa­la­uy­men Arys­lan dep ataghan. Alayda, Mәskeude olar úzaq túrmaghan. 1929 jyldyng kýzinde Atbasar tresi taratylyp, Qarsaq­bay mys kombinaty derbes újym bolyp qayyra qúrylghan. Q.I. Qarsaqbay kombiy­na­tynyng bas geology jәne geologiya bóli­mi­ning men­gerushisi bolyp taghayyndalyp, T.A. Kosh­kina da sol bólimning geolog-miyneralogy mindetin atqa­ru­gha kirisken. Sondyqtan da Q.IY.-dyng kelin­­she­gine hat­tary endi Resey qalalarynan joldanghan. Álbet­te siyrey týsip, aqyr ayaghynda birjola ýzil­gen. Tómende solardyng bireuinen ghana ýzindi keltiremiz...

Q.S., Mәskeu - Qarsaqbay, T. K.-gha, 25 jel­­­toqsan, 1929 j.: «Qymbatty Tusya! Hatyndy býgin aldym. Aryslandy oilap alandap jýr edim, kónilim jaylandy. Men keterde bastalghan ayaz ýidi múzdatyp, balagha suyq tiyip qaldy ma degen qauip qoy bayaghy. Ayazgha onyng mәu demegenine quanyshtymyn. Demek, naghyz qazaq! Injener Popovpen sәlem-sauqat jibergennen keyin de ózine hat jazghanmyn, al keshe balalar auruynyng professorynda boldym. Onyng maghan aitqany: Aryslandiki «dispensiya» degen kinәrat. Teginde, búl... balanyng qorekti tym kóp alyp, sony әlsiz últabarynyng qorytyp ýlgere almauynan payda bolady-mys. Sen ony jii emizesin, bәlkim, omyrau sýting óte qong... Qysqasy, bala ýshin qauipti eshtene joq deydi, tórtinshi aidan song óz-ózinen tarqaydy deydi. Sen ózine basqaday mindet alyp әure bolma... Men saghan Aryslannan ózge eshbir sharua tapsyrmaymyn, tyiym salamyn!.. Bókey­hanovty (Sergey Álihanúly, joghary bilimdi barlaushy maman - M.S.) Qarsaqbaygha auysugha kón­dirgen siyaqtymyn. Professor M.M. Prigo­rov­skiy­­­­di kórdim... Bursevti jazgha salym Qaraghan­dyny qosymsha barlaugha jibermek eken, aituynsha, odan ózge tiyanaqty kisi tappapty. Al men Bursevting taghy bir mausym Qarsaqbaygha kerek bolatynyn dәleldep baqtym. Sirә, sóituge Leningradta kelisetin shygharmyz. Dmitriyge ait: Qarsaqbaygha men qantardyng 10-15-i aralyghynda qaytamyn, sol kezde eshbir bógetsiz demalugha bosatamyn, ýi-ishin kórdim, tegis aman... Búrghylau stanoktaryn alu qiyndap ketipti, sirә, tabyl­ghan kýnde de mamyr­dyng bastapqy kýnderinen beride eshtene tie qoymas. Basqa tapsyrystar da jýikeni qúrtar әnsheyin iske ainala ma dep qorqamyn».

Qanysh Imantayúly men Taisiya Alekseevna erli-zayypty atanyp, bir shanyraq­tyng astynda 38 jyl birge túryp, ýsh perzent sýiip (túnghyshy Aryslan kishkentay kezinde opat bolghan song Meyiz jәne Mariyam atty qyzdary bolghan), baqytty ghúmyr keshken. Sýiikti erinen 63 jasynda jesir qalghan Taisiya Sәtbaeva (erining familiyasyna ol kisi 1944 jyly auysqan) 12 jyl ómirin ghúlama ghalymnyng artynda qalghan ghylymy mol múrany, is qaghazdaryn ghylymy jýieleu isine arnap, «Akademik Q.Y Sәtbaev» atty estelikter jinaghyn, 5 tomdyq tandamaly enbekterin shygharugha, beyitining ýstine zәulim qúlpytas jәne Ghylym akademiyasynyng bas ghimaratynda keudemýsinin qoida, Qarsaqbay men Bayanauylda múrajaylaryn ashu men solardy múraghattarmen jabdyqtauda eresen qayrat-jiger anghartqany - Qazaqstan qauymyna jaqsy mәlim. Taisiya Alekseevna 1976 jyly 6 sәuirde dýniyeden qaytty.

Medeu SÁRSEKE, jazushy.

Semey.

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2118
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2528
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2231
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1632