Aqymetti qamap, enbekterin zyndangha tastaghannan beri qyryq týrli әlippe shyqty. Al biz bir ghasyrdan búryn jazylghan Aqannyng әlippesine qayta oralyp otyrmyz. Óitkeni jiyrmasynshy ghasyrdyng otyzynshy jyldaryna deyin jasalghan ruhany dýniyelerding ghylymy negizi myqty boldy. Ol kezenge deyingi tughan oqu qúraldarynyng mazmúnyna sayasat әli aralasa qoymaghan edi. Múnday qospasy joq tazalyq sol kezdegi gumanitarlyq baghyttaghy qazaq ghylymyna týgeldey tәn. Jiyrmasynshy jyldyng ayaghynan bastap kenes ýkimeti barlyq salagha óz sayasatyn tygha bastady. Basqany anyq bilmeymin, qazaq til bilimi kenesting sayasatyna maltyqqany sonsha tәuelsiz bolghanymyzgha otyz jyl bolsa da, әli kýnge deyin Aqymet salghan ózimizding tól arnamyzgha týse almay jatyrmyz. 

Áupirimdep jýrip Álippege qayta oralghanday boldyq. Onyng baghdarlamasynda әli jetildiretin jeri kóp. Ázirge Aqymetting әlippesi nesimen artyq, sony aitayyq:

1, Adamnyng ózinde kәmildik bolmaghan son, isinde de kәmildik joq – dep týigen úly ústaz әlippe jazudy ózining 14 jyl bala oqytu kezinde jinaqtaghan tәjiriybesi negizinde qolgha alghan. 

2, Aqang 1926 jylghy Bakudegi jiynnan keyin: «Bizding 10-nynshy jyldary shygharyp eski qoymagha tastaghan nәrselerimizdi keybireuler 26-nshy jyldargha deyin tútynyp kelip otyryp, sony ózgertu niyetke jana ghana kirgenin ózderinshe bir artyqsha janashyldyq dep bilip, ózderin әldeqanday ózgerisshil kórip jýr eken deydi. Yaghny búdan bir ghasyr búryn ozyq әlipby de, ozyq әlippe de bizde bolghandyghynan kóbimiz qazir habarsyzbyz.

3, Aqang qazaqtyng dybys jýiesin tәrtiptegen alghashqy kitabyn Orynborda 1912 jyly shyghardy. Búl әlippeler tolyqtyrylyp, týzetilip, ózi aidalyp ketken 30-jyldargha sheyin Orynborda, Tashkentte, Qyzylordada 10 shaqty ret qayta-qayta basylyp túrdy. Yaghni, Aqang әlippesin ýnemi jetildirip otyrdy.

4, Aqannan keyin býgingi «Sauat ashudy» qosqanda qyryq týrli әlippe jazyldy. Biraq tól dybystargha negizdelip qasyna múghalimderge arnalghan «Bayanshysy» bar, ol az deseniz sóileu, oqu, jazudy qatar úshtastyrghan «Til júmsary» taghy bar, keshendi dýnie jasalghan emes.

5, Aqang qazaq tilining tabighatyn jiliktep, taldap, әlemning basqa tilderine arnalyp jasalghan әdistemelerdi  qarastyryp (shaghyn sóz әdisi, jazu, oqu әdisi, eski emle әdisi, dybys aiyru әdisi), olardyng arasyndaghy tiptik aiyrmashylyqtardy anyqtaghan. Tilimizding tabighatyn baghamday kele, qazaq tilin oqytugha say keletin dybysty әdisti dәl tandaghan.

6, Býgingi bilim beru kenistiginde sheteldik jәne otandyq әdiskerler «Syn túrghysynan oilau» tehnologiyasy, «Insert» strategiyasy siyaqty taghy basqa oqytudyng týrli әdisterining erekshelikteri men ústanymdaryn janasha baghyt retinde ataydy. Al tariyhqa ýniletin bolsaq, býgingi janashyl dep tabylghan oqytu tehnologiyalarynyng kóbi Ahmet Baytúrsynúlynyng enbekterinen tabylady.

7, Bir júrttyng sauattau isine qolayly bolghan әdis ekinshi júrttyng da sauattau isine qolayly bolargha tiyis dep aitugha bolmaydy. Ekeuining tilining zany, emlesining jýiesi birdey bolsa, birine qolayly bolghan әdis ekinshisine de qolayly boluy mýmkin. Eger de tilining zany, emlesining nemese әrpining jýiesi basqa bolsa, onda birine jaqsy bolghan sauattau әdisi ekinshisine de jaqsy bolady dep eshkim aita almaydy dep týiedi Aqan. Al biz qazir týbin teksermey, ózgege maymylsha elikteymiz.

8, Balagha qara tanytu kezinde ghalym dybysty әdisting artyqshylyghyn aita kele,  «jaza bilu ýshin tildegi dybystardy ajyrata bilu kerek jәne ol dybystargha arnalghan әripterin tany bilu kerek. Tanyghan әripterin jaza bilu kerek. Jazghan әripterin dybysymen atay bilu kerek» dep әrip pen dybysty aiyrudyng әdis-tәsilderin satylap kórsetip beredi.

9, Teljan Shonanov Ahmet Baytúrsynúlynyng әlippesimen hat tanyp ketu ýshin nebәri tórt-aq apta kerek ekendigin aitady. Sol kezde búnday tez sauattanugha Ahmet Baytúrsynúlynyng tapqan әdistemesi demeu bolsa, ekinshi jaghynan tilimizding symday tartylghan ishki jýiesi kómektesken. 

Býgingi kenes zәrimen ulanghan әlipbiyshiler men әlippeshiler de Aqang salghan arnagha týspey onbaymyz.

Bijomart Qapalbek

Abai.kz