Últtyng kýretamyry - oqyghan súnghyla ziyalylary, halqyn tórge sýiregen túlghalardy týgeldey oqqa baylap, qasqana qyrghan sayasy repressiyagha biyl 75 jyl tolyp otyr. Jabyq múraghattar jariyagha jol tartqan sayyn aq pen qaranyn, dos pen dúshpannyng ara jigi ashylyp keledi. Aytys ta, tartys ta kóp. Alayda, biz orny tolmas ótkendi daugha salmay, onyng shynayy tarihy hәm sayasy baghasy berilip, últ úrpaghynyng sanaly jadynda jattaluyn kókseymiz.

Áygili Túrar Rysqúlovtyng hattaryn bastap, qazaqtyng han úldarynyng altyn basyn atu jazasyna kesken qandy jyldardyng jaryq kórgen múraghat materialdaryn jyl boyyna jariyalap otyrmaqpyz.

Sonyng alghashqysy - Rysqúlovtyng hattary.

«Abay-aqparat»

Álqissa

Últtyng kýretamyry - oqyghan súnghyla ziyalylary, halqyn tórge sýiregen túlghalardy týgeldey oqqa baylap, qasqana qyrghan sayasy repressiyagha biyl 75 jyl tolyp otyr. Jabyq múraghattar jariyagha jol tartqan sayyn aq pen qaranyn, dos pen dúshpannyng ara jigi ashylyp keledi. Aytys ta, tartys ta kóp. Alayda, biz orny tolmas ótkendi daugha salmay, onyng shynayy tarihy hәm sayasy baghasy berilip, últ úrpaghynyng sanaly jadynda jattaluyn kókseymiz.

Áygili Túrar Rysqúlovtyng hattaryn bastap, qazaqtyng han úldarynyng altyn basyn atu jazasyna kesken qandy jyldardyng jaryq kórgen múraghat materialdaryn jyl boyyna jariyalap otyrmaqpyz.

Sonyng alghashqysy - Rysqúlovtyng hattary.

«Abay-aqparat»

Álqissa

Túrar Rysqúlov - Mústafa Shoqaevtyng Birtútas Týrkistan memleketin qúru iydeyasyn 1920 jyldyng basynda sovettik negizde jýzege asyrugha tyrysyp, Týrki Respublikasy men Týrki halyqtarynyng Kommunistik partiyasyn qúru jónindegi asa manyzdy qújattardy qabyldaudyng basynda túrghan qayratker. Covet ókimetining alghashqy deklarasiyalary men partiyanyng kópshilik úghymyna jaqyn sayasatyn arqa sýiep jýrgizgen ózining sayasy júmysynyng nәtiyjelerin nómiri birinshi bolishevik Leninning aldynda qorghaugha tyrysqan últ kommuniysi. Onyng tek osy әreketining ózi últtyq memlekettik qúrylys tarihyndaghy óshpes better bolyp tabylady, búl eshqashan úmytylmaq emes. Sonau eresen batyl qadamynan keyingi taghdyrly tolqyndar yqpalymen (búlar jayynda avtor basqa júmystarynda kenirek toqtalady)  ol bolishevizm úghymyndaghy senimdi leninshil túrpatynda qalyptasty. Sol keyipte asa kórnekti memleket qayratkeri dengeyine kóterilip, tariyhqa tereng iz qaldyrghan zor júmystaryn atqardy. Býginde halqymyz onyng esimin zandy týrde maqtanysh etedi.

Biz qily aqparat ótinde - ashyqtyq pen jariyalylyq jeli erkin esip, búryn jabyq múraghattar esigin ashyp jatqan, kim-kimge de qúpiya qoymalardaghy jyqpyldardy qaltarys qaldyrmay aralaugha mýmkindik bergen zamanda ómir sýrip otyrmyz. Bizding elemegenimizdi, nemese әldeqanday bir sebeptermen ózimizden ózimiz jasyrghymyz kelgendi bәribir basqalar kóredi. Demek, búryn jekelegen mamandargha ghana mәlim bop, belgisizdik túnghiyghynan endi ghana әldeqalay jaryqqa shyqqan da, úzynqúlaq týrinde kópshilikke taralghan әr janalyqty, qúbylysty birinshi kezekte ózimiz bilip, taldap,  týsinuge tyrysu lәzim. Bizge tarihy túlghalardyng shuaqty isterimen qatar, kólenkeli tirlikterin de ashyp qaraghan paydaly. Olardyng sebep-saldarlaryn aiyq payymgha salghan jón. Búnday әreket olardy tarih qoyghan túghyrynan taydyrmaydy, beynelerin esh kishireytpeydi. Esesine, olardyng keskin-kelbetindegi barsha kómeskilikti joyyp, tolyq adam retinde tanugha mýmkindik beredi. Bizge shyn tarihtan tolymdy da jan-jaqty sabaq alugha jәrdemdesedi.

«Alash isi» boyynsha tútqyndalyp, 1930 jylghy 21 sәuirde Mәskeude úly Leninning 60 jyldyghy qúrmetine qúrbandyqqa shalynghan tórt arystyng biri Dinmúhamed (Dinshe, Múqysh) Ádilovting OGPU tergeushisine 1928 jyldyng ayaghynda bergen kórsetulerinde Túrar Rysqúlovqa qatysty  birer qyzyqty mәlimet bar...

Dinshe Ádilov - Aqpan revolusiyasynan keyin Alash qozghalysynyng qanat jangyna atsalysqan jәne kenestik memlekettik qúrylysqa qatysushylardyng alghashqy tolqynynda belsene kózge týsken azamat. Sóitip ol Sovetterding Birinshi Qúryltayshylyq sezinde Qazaq Respublikasy Ortalyq Atqaru Komiytetining túnghysh qúramyna mýshe bolyp saylanghan. Alghashqy qazaq ýkimetinde Ishki ister halyq komissarynyng orynbasary, berer uaqyt halkomnyng mindetin atqarushy, odan Últ teatrynyng (qazirgi M.Áuezov atyndaghy memlekettik akademiyalyq teatrdyn) túnghysh diyrektory jәne kórkemdik jetekshisi bolghan memleket jәne mәdeniyet qayratkeri.

Ádilovting tergeudegi kórsetui boyynsha, Túrar Rysqúlov 1924 jyly Mәskeuge bara jatqan jolynda Tashkentke, Qabylbek Sarymoldaevqa hat joldaydy. Dinshe: «...hattyng qay jerde poshtagha salynghanyn men bilmeymin, alayda osy hat Dosmúhamedov Djiganshanyng (Djagansha, Jahansha, Jahanshah, Jansha - B.Q.) qolyna týsip qaldy», - dep kórsetedi. Onyng aituyna qaraghanda, Qabylbek sol kezde Janshamen әlde bir ýide, әlde jeke túrghan.

Jahanshah Dosmúhamedov - 1917 jylghy mamyrda Mәskeudegi sezde  Býkilrossiyalyq músylmandar odaghy atqaru komiyteti tóraghasynyng orynbasary lauazymyna saylanghan, sol lauazymmen Petrogradta jarty jyl qyzmet atqarghan eski kýresker. Ol Rossiya respublikasy Predparlamentining - Uaqytsha kenesining mýshesi bolyp saylandy. Predparlament monarhiya ornyna qúrylghan respublikanyng ókildik organy retinde oilastyrylyp, patsha biyligin almastyrghan jana ýkimetting kenesshi organy bolyp júmys istep túrghan. Osy mekemede deputattyq mindetin atqara jýrip, Jansha  bolishevikterding Qazan tónkerisin kózimen kórdi, olardyng   Predparlament ornalasqan Mariya sarayyn basyp alyp, demokratiyalyq mekeme sipatyndaghy  Rossiya respublikasynyng Uaqytsha kenesin qalay taratyp jibergenine kuә boldy. Ikomus (músylman atkomy) tóraghasynyng orynbasary lauazymymen   sovet ýkimetimen alghashqy qarym-qatynasyn jýzege asyrysty. Sosyn elge oraldy.

1917 jylghy 25 jeltoqsanda (eski kalendarimen - 12 jeltoqsanda) II Jalpyqazaq sezi saylaghan «Alash-Orda» Halyq Kenesine Jahansha da mýshe boldy. Ol «Alash-Orda» Halyq Kenesining mýshesi lauazymymen Mәskeuge delegasiya bastap baryp, 1918 jylghy nauryz - sәuirde sovet ókimetining basshylary Leniyn, Staliyn, Troskiymen «Alash-Orda» atynan kelissózder jýrgizdi. Sol jylghy  mamyrda «Oyyl uәlәyaty» degen atpen derbes memlekettik qúrylym týzdi, qyrkýiekte ony «Alash-Ordanyng Batys bólimshesi» etip rәsimdedi. Osy avtonomiyalyq birlikting 1920 jylghy qantarda sovet ókimetine qosylghangha deyin óz aldyna shaghyn memleket retinde ómir sýruin, aq kazaktar ýkimetimen әskeriy-sayasy túrghyda odaqtasyp, respublikalyq rejimde júmys isteuin mýmkin etti.

Jansha Dosmúhamedov, mine, kýrdeli geosayasy ahualdaghy elding batys aumaghynda derbes eldik nyshandardy qalyptastyra alghan osynday ýkimetti basqarghan eren de, erek te, dara memleket qayratkeri bolghan-dy.

Bolishevikter bergen uәdesinen tayyp, Dosmúhamedovti Qazaq revolusiyalyq komiytetining qúramyna engizbedi. Mәskeuge shaqyryp alyp, ortalyq sharuashylyq mekemelerining birinde qatardaghy qyzmette ústady. 1924 jyly ol Tashkentte Orta Aziya  auylsharuashylyq bankining zangeri bolyp istep jýrgen.

Al Qabylbek Sarymoldaev búl kezde - Horezm Halyqtyq Sovettik Respublikasynda Júmysshy-sharua inspeksiyasy halkomynyng orynbasary.    Ol 1917 jyly Túrar Rysqúlovpen birge Áulieatada qazaq jastarynyng «Búqara» atty revolusiyalyq odaghy júmysyna qatysty. Sonda әueli ýiezdik revkom, odan atkom tóraghasy bop istedi. Týrkatkom mýshesi bolyp saylandy. Odan, Dinmúhamed Ádilovting kórsetuine qaraghanda, әldebir jaghdaymen qyzmetsiz qalyp, Orynborgha kelgen. Sonda Dinshening kómegimen, Qazaq Respublikasy Ishki ister halkomatyna júmysqa kiredi. Úzamay onda halkom orynbasary lauazymyna kóteriledi. Sosyn, Túrar Rysqúlov Mәskeuden Tashkentke Týrkistan Respublikasy Halkomkenesining tóraghasy bolyp qayta oralghan shaqta, 1922 jylghy jeltoqsanda ótken Sovetterding býkilodaqtyq I sezinde onymen birge  Ortalyq Atqaru Komiytetining mýshesi bolyp saylandy. Odan, 1923 jyly,  Tashkent oblatkomynyng tóraghalyghyna auysty...

Sol shaqta Jansha, Túrar jәne Qabylbek ýsheui jiyi-jii bas qosyp túratyn. «Rysqúlov Dosmúhamedovty mýldem óz adamy dep sanaytyn», - deydi Dinshe. Óitkeni ekeui apaly-sinlili Oliga jәne Nadejda Pushkarevalargha ýilengen baja edi.

Sonymen, «әldeqanday jolmen, Rysqúlovtyng Sarymoldaevqa joldaghan haty Dosmúhamedovke tiyedi. Ol hatty ashyp, oqidy. Hat orys tilinde jazylghan bolatyn, - dep kórsetedi Dinshe. - Mazmúny mynanday bolatyn: әlde Aqmeshitke, әlde Qazalygha deyin qúddy onyng artynan Qojanovtyng qaydaghy-bir agenti jýrip otyrghanday kórinipti. Ol soghan baylanysty, Qojanov ózine maza beretin emes dep, ashu bildirgen».

Osy jerde «Túrardyng sonyna qaydaghy-bir agentin salyp qoyghan Qojanov» jayynda móltek anyqtama bere ketu súranyp túr.

Súltanbek Qojanov - kenestik qyzmetke týrkistandyqtardyng últ-azattyq qozghalysy arqyly kelgen  qayratker. «Birlik tuy» gazetin ashu ýshin ol әueli «Alash» gazetining iyesi Kólbay Toghysovpen kelissóz jýrgizgen. Odan «Birlik tuyn» Mústafa Shoqaev, Hayretdin Bolghanbaev, basqa da joldastarymen birge shygharysyp túrghan. Qoqandaghy Týrkistan avtonomiyasyn jariyalaghan sezdi dayyndaugha atsalysqan, odan Syrdariya oblysy qazaqtary sezinde Alash avtonomiyasyna qosylu mәselesin qoldaghan.

Al Qoqan qangha bóktirilip, múhtariyat qúlatylghannan keyin - kenes biyligi auqymynda asharshylyqpen kýres jәne aghartushylyq júmystaryna den qoyyp, úzamay ýiezdik, odan oblystyq revkomdardy basqaru júmystaryna kóterilgen. Ólkedegi Ortalyq jibergen basqaru organy bolyp tabylatyn Týrkkomissiya 1920 jyly Túrar Rysqúlov tobyn jergilikti qyzmetkerlerding kózqarastary partiya baghytyna sәikes keletin ózge tobymen almastyrudy qolgha alghanda, Týrkistan Kompartiyasy Uaqytsha ortalyq komiytetining tóraghalyghyna úsynylghan Nәzir Tóreqúlovtyng qatarynda Súltanbek Qojanov ta respublikanyng basshy qyzmetine jogharylatylghan bolatyn. Ol Jer halkomy, Ishki ister halkomy, Aghartu halkomy, Týrkatkom tóraghasynyng orynbasary; TKP Ortalyq Komiytetining hatshysy, RKP Ortalyq Komiyteti Orta Aziya Burosynyng mýshesi boldy...

Ádilovtyng aituynsha, atalmysh hatynda Rysqúlov Sarymoldaevqa Qojanovtyng biyleushiligin shegerip-shekteudi kózdeytin belgili-bir sharualar jasaudy tapsyrghan. Diyrektiva bergen, Qojanovpen batyl kýres jýrgizudi  ýzildi-kesildi týrde talap etken. Onyng Týrkrespublikadaghy rólin tómendetip, әlsiretudi kózdeytin týrli resept úsynghan. Mәselen, deydi ol, Rysqúlov ózining Sarymoldaevqa jazghan hatynda Qojanovtyng alashordashylarmen baylanysyn әshkereleu kerektigin jazdy...

«Janylyspasam, sol hatta ol Qojanov pen Bolghanbaevtyng «Birlik tuy» gazetin birlesip redaksiyalap túrghanyn eske saldy, - dedi ol tergeushige odan әri, - onda olar últtyq jelini irkilmey qorghaghan bolatyn. Búl -últshyldyq qyzmetting eng kýsheygen kezi edi. Rysqúlov osy sәtti Sarymoldaevtyng esine saldy. ...Osy hatynda Rysqúlov ashudan mýldem ózin ózi ústay almay, Djilpysbaev Maksud (Jylysbaev Maqsút -?) nelikten belsendi әreketke kóshpey, úiqygha ketken dep jazdy».

Túrardyng Qabylbekke bergen tapsyrmalarynyng bәrin esinde saqtamaghanyn, «biraq hattyng týpnúsqasyn kórip oqyghanyn» Dinshe tergeushi aldynda moyyndady Hatty Jahansha  ózining joldastary Halel Dosmúhamedov pen Múhamedjan Tynyshbaevqa kórsetken kórinedi. (Halel -Janshanyng Batys Alash-Ordadaghy ýzengilesi, Múhamedjan - Qoqan (Týrkistan) múhtariyatynyng Mústafa Shoqaevqa deyin istegen alghashqy ýkimet basy). Olar ony ózderimen ala ketip, Súltanbek Qojanovqa da oqytady. «Qojanovta men de boldym da, hattyng týpnúsqasymen tikeley tanystym», - deydi Dinshe.  Onyng kórsetui týsirilgen mәtinge qaraghanda - Súltanbek ayaldamastan GPU ókilderin shaqyrdy da, olar hatty suretke týsirip aldy...

Qojanov «hattyng biylik qolyna ashyq jolmen tiygenin qalady», sondyqtan ony qaytadan Halel Dosmúhamedov pen Múhamedjan Tynyshbaev arqyly Jansha Dosmúhamedovke qaytaryp, artynsha onyng ýiine tintu jasaugha tapsyrma bermek bolady. Ýii tintiletini jónindegi habardy  esty kele, Jansha «tabandy týrde qarsylyq kórsetti, ózin ynghaysyz jaghdaygha qaldyrghany ýshin Halel men Múhamedjangha renish bildirdi». Búl mәlimetter - Ádilovtyng 1928 jyldyng sonynda, 1929 jyldyng basynda OGPU tergeushisine Qyzylordada bergen kórsetulerinen.

Osy hat turaly derek Jahansha Dosmúhamedovtin  1938 jyldyng jazynda (ol sol jylghy 1 mausymda Mәskeude tútqyndalghan) NKVD tergeushisi aldynda aitqan kórsetulerde de bar.

Tarihy zertteulerden mәlim, 1924 jyldyng qantarynda ótken Týrkistan Sovetterining kezekti sezinde Túrar Rysqúlov Mәskeu emissarlary úiymdastyrghan astyrtyn әreketter saldarynan Ortalyq Atqaru Komiytetining mýsheligine saylanbay qaldy. Tiyisinshe, Týrkrespublika ýkimetining basshysy lauazymynan airyldy. Sodan ol Tashkentten proletariat kósemi Lenindi jerleuge qatysu ýshin Mәskeuge attanady...

Resey Federasiyasy Memlekettik múraghatynda saqtauly № 6516 iste tigilgen tergeu materialdarymen jәne tútqynnyng kórsetulerimen tanysqan belgili tarihshy D.Amanjolova mynanday mәlimetterdi jariya etti. Mәskeuge ketkeninde, Túrar dýniye-mýlikterining birazy men Qabylbek Sarymoldaevqa arnaghan hatyn bajasy Jahansha Dosmúhamedovke qaldyrghan. Hat qúpiya sipatta jazylghan-dy, onda qazaq ziyalylary arasyndaghy jikshildik kýres jәne alashordashylarmen kýresti kýsheytu qajettigi jayynda mәlimetter bar bolatyn.

Birde Janshanyng ýiine Múhamedjan Tynyshbaev kirip shyghady. Artynsha ol Túrardyng hatynyng joghalyp ketkenin angharady da, Múhamedjandy izdeydi. Sóitse ol Halel Dosmúhamedovte, «Rysqúlovtyng jeke dúshpany jәne sayasy bәsekelesi, TAKSR OAK tóraghasynyng orynbasary Súltanbek Qojanovpen birge» otyr eken. Qojanov hatty qaytaryp, ertenine GPU onyng ýiine tintu jýrgizetinin, sóitip búl әshkerelegish materialdyng tәrkilenip alynatynyn eskertedi.

Sonymen, Janshanyng 1938 jylghy tergeude NKVD tergeushisine  bergen kórsetuine qaraghanda  - 1924 jyly onyng «ýiin tintu Múhamedjan Tynyshbaevtyng qúpiya sóz tasuy boyynsha jәne Halel Dosmúhamedov pen Súltanbek Qojanovtyng yrzashylyghymen jasalghan». Hat tәrkilenedi de, artynan, arnalghan adamyna joldau ýshin Jahanshagha qaytarylady. Biraq, serikterine ashulanghany sonday, Jahansha olarmen «jeti jyl boyy sóilespey qoydy, sodan bastap qazaq intelliygensiyasynyng qanday da bir isterining eshqaysysyna da mýldem qatysqan emes».

Óstip, qúpiya polisiya aralaryna on shaqty jyl salyp qamaugha alghan eki tútqynnyng - Dinshe Ádilovtyng 1928 jylghy, Jansha Dosmúhamedovtyng 1938 jylghy kórsetulerinde de Túrar Rysqúlovtyng Qabylbek Sarymoldaevqa 1924 jyly jazghan haty tilge tiyek bolghan. Eki kórsetuden de onyng uaqytynda manyzdy sanalghany angharylady.

Endeshe aldymen osy hattyng ózimen tanysayyq. Búl hat Resey әleumettik-sayasy tarihynyng memlekettik múraghatynan (RGASPIY-den) keyingi jyldary zertteushi H.Túrsynnyng izdenisteri nәtiyjesinde tabylghan edi...

 

1. Rysqúlovtyng Sarymoldaevqa haty

«Qabylbek, - dep jazady Túrar. - Men saghan «aghaydyng densaulyghyna» baylanysty eki jedelhat jiberdim, bireuin Shalqardan, ekinshisin Mәskeuden. Senen eshqanday jauap bolmady. Múnyng mәnisi ne? Ne sen olardy alghan joqsyng (Qojanovtyng agentteri qolgha týsirip aldy), nemese sening jaratylysyndaghy «jalqaulyq» ýstem shyqty. Sonday-aq hat ta jazbaysyn. Qazirgi tanda partorgandargha berilgen (oylaghanymyzday) «istin» nәtiyjelerin tezdetip bilu óte-móte qyzyqty jәne manyzdy bolyp túr.  Osynday manyzdy sәtte Maqsút, shamasy, ózining «auylyna» beymaral qalypta ketip qalghan bolar, al sen, ynghayy, jalghyz sendelip jýrgen shygharsyn. Songhy uaqyttarda sening óz «ruhyndy» joghaltyp alghanyng tanghaldyrady.

Mәsele bylay bolyp túr. Mәskeuge kelgennen song men Zinovievpen jәne Kominternning Shyghys Bólimining mengerushisimen kóristim. Olar meni syrttay-aq Shyghys Bólimi mengerushisining orynbasary etip taghayyndaudy jәne maghan Tayau Shyghysty (Týrkiya, Arabiya, Siriya jәne t.b.) tapsyrudy sheship qoyypty. Biraq men Tayau Shyghystan kesimdi týrde bas tarttym da, maghan Ortanghy Shyghystyng (Orta Aziya, Batys Qytay, Aughanstan, Persiya) tapsyryluyna qol jetkizdim. Sonymen bir mezgilde Shyghys Bólimi mengerushisining orynbasary bolyp taghayyndaldym. Birden Týrkistangha barugha qasarysa әrekettengen edim, biraq Zinoviev 5-shi shildede bolatyn 5-shi Kongreske deyin Mәskeude qaluym qajettigine jәne osy kongreske dayyndyq jasau ýshin bәrimizding kýsh qosyp júmys isteuimiz kerektigine ilandyrdy. Júmys shynynda óte qyzyq. Ol maghan Týrkistangha baruyma osy kongresten keyin rúqsat etuge uәde berdi, men kelistim. Kýlli Shyghys boyynsha qazir jandanghan júmys jýrude. Shyghys Bólimde basqaratyn bolamyz. Men barlyq mәseleden habardar bolam. Jigerlene júmys istep kórmekpin. Sonymen bir uaqytta materialdarmen tanysyp, әdebiyet jazatyn bolamyn, sonday-aq Týrkistan men Kirgiziya (Qazaqiya - B.Q.) jayynda gazetterge jiyirek maqalalar  jazbaq oidamyn. Zinoviev SEKAnyng (Ortalyq Komiytetting - B.Q.) maghan degen kózqarasy jaqsy ekenin, biraq TKP-nyng (Týrkistan Kommunistik partiyasynyng - B.Q.) qazirgi tóbesinde otyrghandar (әriyne, Vareykisten basqalary) qarsy bolghanyn aitty, әitpese, qazir-aq qaytarghan bolar edik deydi».

Alayda jazda Túrar Týrkistangha emes, Komintern atqaru komiytetining ókiletti ókili retinde Mongholiyagha jiberiledi...

Ol Qabylbekke joldaghan hatynda odan әri: Mәskeuge «kelgen bette Peterske (GPU-ge) (Sayasy Bas basqarmagha - B.Q.) kirdim de, «Birlik tuy» turaly jәne barlyghy jayynda aityp berdim, - dep jazady. - Onda audarmashy bar, soghan «Aq joldyn» barlyq basylghan materialdaryn jәne basqalardy tәrjimalaudy tapsyrdy. Búdan tórt aiday búryn Maghjannyng jinaghy Qazanda basylypty, biraq GPU tәrkilep, tyiym salghan eken. Soghan qaramastan, ony Qojanovtyng alghysózimen Týrkistanda shygharghan.  Qazir belgili bir is qozghaldy, jaqynda SKKA RK-gha (búl abbreviaturany ajyrata almadym, shamasy qate jazylghan SKK - RKY  bolar; partiyanyng ortalyq baqylau komissiyasy men júmysshy-sharua inspeksiyasy halkomatynyng birikken partiyalyq-memlekettik baqylau organy 1923-1934 jyldary solay atalghan - B.Q.)  beriledi, Peters búghan óte qyzyghyp qaldy.

Osyghan baylanysty SKKA (OBK, Ortalyq Baqylau komissiyasy - B.Q.) basshylarymen týsinispek oidamyn. Biraq jastar turaly, olardyng arasynda Qojanovqa qarsy  ashu-yza jýrip jatqannan ózge eshtene aitpadyq. Alash-Orda men Qoqan Avtonomiyalyq Ýkimeti, sonday-aq tilmashtar turaly «Pravdagha» birqatar maqala bastyrudy jobalap otyrmyn. Aytpaqshy, «Dni» betterinde Shoqaevtyng úzaq maqalasy bar. búl gazetter SK KP-de (TKP OK, Týrkistan Kompartiyasynyng Ortalyq Komiytetinde - B.Q.) bar ghoy deymin. Sen olardy qolgha týsirip, bizding adamdargha kórsetseng ghoy, men turaly Shoqaevtyng ne aitatynyn bilsin».

«Dni» («Kýnder») - qyzyl Reseyden qashqan emigranttardyng 1922 jyldan Berlinde shygha bastaghan gazeti, onyng redaktory búrynghy Uaqytsha ýkimetting premieri Aleksandr Kerenskiy bolatyn. Ózine jaqsy tanys osy liyberal-demokrattyng gazetin Mústafa Shoqaev minber retinde paydalanghan edi. Týrkistandaghy kenes tynys-tirshiligine baylanysty syny júmystaryn emigranttyq ózge basylymdarmen qatar sonda da jii jariyalap túrghan.

«Maghan birde Baydildin men taghy bir jas qazaq kommunisterining biri kirdi. Olar Ortalyq Komiytetting Ýgit-nasihat bólimi arqyly qazaq tilinde marksistik jurnal shygharmaqshy. Alash-Ordany jәne Maghjan men basqalardy әshkereleudi ózderine mindet etip qoymaqshy».

Ábdirahman Baydildin - revolusiyanyng alghashqy jyldaryndaghy alashshyl jastardyng biri. Ádilovting kórsetulerine qaraghanda, ol Baydildin ekeui әdepkide jaqsy qarym-qatynasta jýrgen. Kolchak diktaturasy kezinde Dinshe Ombydan qashugha mәjbýr bolady, sol shaqta Ábdirahman ony Qyzyljar jaqtaghy auylyna aparyp jasyrghan. Múnyng jay-japsaryn Ábdirahman 1929 jyly partiyadan shygharyluyna baylanysty ólkekomgha jazghan shaghym-aryzynda tolyq bayandaghan. Alayda, keyin aralary suyghan eken, Dinshe kórsetulerinde ony «búrynghy dosym» dep ataydy.

Ábdirahman Qazaqstan  Kenesterining birinshi sezinde qazaqtardyng últtyq mýddesi túrghysynan batyl sóz sóilegen jigit. Biraq, keyin, birtindep últshyldyq baghytqa qatal syn aita bastaydy, taza bolisheviktik jolgha týsedi. Túrar Mongholiyadan kelgende oghan jaqyn bolghan. Dinshe Túrardyng Týrkistan kezeninde de, әsirese Qazaqstangha oralghanynda da saq jýrgenin, últshyldarmen jolyqpaugha tyrysatynyn, al Ábdirahman ekeuining ýilerining qatar bolghanyn kórsetedi.

Kenestik repressiya mashinasy óte «jemisti» júmys atqarghan 1937 jyly Resey Federasiyasy Halkomkenesi tóraghasynyng orynbasary Túrar Rysqúlov pen Sovettik baqylau uәkilining Ózbekstan boyynsha  orynbasary Súltanbek Qojanov ta qarmaqqa ilindi. Qyrymda demalyp jatqan jerinde, 21 mamyrda Túrar, demalysyn Qyrymda ótkizip qaytqan bette, Tashkentte, 20 shildede Súltanbek tútqyndalyp, ekeui de Mәskeu týrmesine әketildi.

Sol jyldyng sonynda (derek eki týrli: 29 qarashada, ne 27 jeltoqsanda)  qyzmetsiz jýrgen aqyn Maghjan Júmabaev Almatyda qamaugha alyndy. Onyng NKVD tergeushisine 1938 jylghy 6 qantarda bergen kórsetuinde osy eki qayratker turaly minezdemesi bar. Tútqynnyng aituynsha, Túrar óte saq jәne mansapqor bolypty, al Súltanbek últtyq mәselelerdi tabandy birizdilikpen jýrgizgen. Jәne ekeui qyzmetterindegi kelispeushilikter kezinde, qúddy, bir-birine qol kóteruge deyin barady eken.

Múnday jәitter oryn alsyn-almasyn, solay yspattaytyn úzynqúlaqtar jayynda Maghjan Tashkentten Mәskeuge oqugha attanghan 1923 jylgha deyin estui yqtimal. Qalay bolghanda da, olar keybir jekelegen mәselelerde shekisse de, iri isterde bir jaghadan moyyn, bir jennen qol shyghara bilgen. Mәselen, ózining últ qayratkerlerin synaugha qúrylghan bayandamalarynda F.IY.Goloshekin Týrkatkom tóraghasynyng orynbasary Qojanov pen Týrkrespublika Halkomkenesining tóraghasy Rysqúlovtyng 1922 jyly Qarqaralyda tútqyndalghan «burjuaziyalyq últshyl» Álihan Bókeyhanovqa ara týsip, Tashkentten Mәskeuge, Stalin joldasqa jedelhat joldaugha deyin barghanyn atap aitqan bolatyn.

Olar jeke ómirde de birin biri jatsynbaghan. Túrar kezinde Súltanbekke eskertkish retinde tartqan syi-búiymdy 1994 jyly Ziba Súltanbekqyzy osy joldar avtoryna bergen edi. Repressiya shyrghalandarynda da airylmay, kózding qarashyghanday saqtap kele jatqan otbasylyq relikviyany biz tebirene, eki túlghanyng dostyghynyng bir kuәgeri retinde, ainaldyra qaraghanbyz...

Qabylbekke jazylghan hatty әrmen qaray oqylyq. Túrar atalmysh hatta Ábdirahmen men onyng serigi: «biraq, sonymen birge, Seyfullinshil «demagogterge» (olardyng týsindiruinshe) qarsy kórinedi», - dep jazady. Búl orayda Túrar olardyng qateligin týzetken tәrizdi. «Men olarmen úzaq әngimelestim, - deydi odan әri. - Qojanovty jәne «Alash-Ordany» әshkereleu kerektigi  jayynda oy órbittim. Olar tipti Qojanov toby men «Alash-Ordagha» baylanysty Tashkent jastary atynan jazylghan bayandamanyng kóshirmesin de oqydy. Jalpy maqúldady».

Mәtinge qaraghanda, «Tashkent jastary atynan jazylyp» tiyisti oryndargha jiberilgen bayandamanyng kóshirmesi óz qolynda bolghan tәrizdi. Bayandamany maqúldaghan jigitter Túrardy ózderi ashpaq «osy jurnaldyng basynda túrugha shaqyrady». Alayda Túrar múnday úsynysqa kelispegen eken: «Biraq maghan búl iske Nәzirmen bir mezgilde qatysu únamaydy». Nәzir Tóreqúlov - KSRO halyqtary Ortalyq baspasynyng diyrektory. Ynghayy, 1920 jyly Týrkrespublikada jasalghan ózgeristerge baylanysty, aralarynda bir salqyndyq, әlde birin biri jaqtyrmaushylyq sezim saqtalyp qalghan sekildi.

«Sosyn olarmen birge Jandosovpen kóristik». Týrkistanda belsendi qyzmet atqaryp kelip oqugha týsken revolusiyashyl qayratker Oraz Jandosov búl kezde Mәskeudegi Timiryazev atyndaghy auylsharuashylyq akademiyasyn bitirer aldynda túrghan. Nemese, bәlkim, oqudy bitirip, Qazaq obkomynyng ýgit-nasihat bólimi mengerushiligi qyzmetine kiriskeli jýrgen shaghy shyghar.

«Men bәrin aityp berdim de, Qojanov pen onyng tobynyng qiytúrqylyghyn әshkereledim. Ol bәrin dúrys jәne faktilerge sәikes dep tapty, biraq, shamasy, sheshimdi týrde at qúiryghyn ýzuge «qinalady». Qojanovqa onyng isterin únatpaghan hattardy Jandosov ta jazghan kórinedi, - dep habarlady Túrar Qabylbekke, - alayda ol Qojanovtan osy uaqyt boyy bir de bir hat almaghanyn aitty. Men Jandosovqa Safarbekov pen Abdurahman turaly aitpadym, tek onyng barlyq ózgeshe oilaushylargha jasap otyrghan «qughyny» jayynda ghana aittym. Sonymen, ol barlyghymen birge «Alash-Ordany» әshkereleytin jurnal shygharugha uәde berdi. Biraq Qojanovpen baylanysyn ýze me, joq pa - belgisiz. Al mýmkin qúpiyalap Qojanovqa hat jazyp, eskertip qoyatyn shyghar - belgisiz. Jalpy, qazir sheshushi sәt tuyp keledi».

Túrar odan әri, Qabylbekke jazghan sol hatynda, sol kezgi biylik basyndaghylardyng júmys isteu tәsilinen bizder ýshin taghlymdy maghlúmat beredi. «Jaqynda qúramynda Popov, Peters jәne basqalar bar Komissiya Qazaqiyagha baryp qaytty, - deydi ol Qabylbekke. - Peters Jandosovqa Qazaqiya turaly bayandama jәne ózining boljamdaryn jazyp berudi tapsyrdy. Anau Baygeldinovpen jәne basqalarmen aqyldasyp, jazdy da, meni Qazaqiyagha Halkomkenes basshylyghyna jiberu jóninde úsynys aitumen ayaqtady. Biraq ol jaqta, ynghayy, Seyfullin qarsylyq sóz aitqan siyaqty. Peters barghan jerinde mәsele jayyn súrastyrghan eken, sondyqtan shyghar, bayandamany dúrys jazylghan dep tapty.

Árbir topty jekelep shaqyra otyryp, Komissiya meni Nәzir Tóreqúlovpen jәne Qojanovpen salystyryp qarady. Barlyq baghyttaghy qazaq qyzmetkerleri  songhy ekeuine qarsylyq bildirip, meni jaqtap sóiledi.  Osyghan sәikes, Peters pen Komissiya meni júmysqa Qazaqiyagha jiberu jóninde úsynys engizdi, biraq nәtiyjesi belgisiz. Múny maghan Petersting ózi aitty. Shamasy, bizding qazaq kommunisterining birqatary tabandy týrde meni súraytyn oida, alayda Komintern tistesetin bolady, ol da maghan jarmasyp qaldy ghoy. Men ózim meylinshe bas tartyp bagham ghoy dep oilaymyn, al egerde bara qalsam, onda qalypty júmys isteuding barlyq jaghdayy jasaluyn shart etip qoyam. Jәne tek partiyalyq júmys jelisimen ghana, ózimmen birge 10 tynghylyqty qyzmetkerdi ala baram, biraq әzirge bas tarta túramyn».

Taghy bir aqparat belgili komsomol jetekshisi Ghany Múratbaevtyng Mәskeuge issaparmen barghan bir sәti jayynda: «Osynda Múratbaev ta bolyp ketipti, sóitip ol qazaqtyng kommunisshil jastary («kiyr.kom.molodejiy») arasynda jarylyp-bólinushilik jasaugha tyrysypty. Ázirge kópshilik sonyng jaghynda, biraq biz osy jastardy óz jaghymyzgha shygharyp alu ýshin júmysty endi bastaymyz».

Túrar hattyng bayandau bóligin osymen ayaqtaydy da, Qabylbekke: «Endi saghan mynanday ótinish bar», - dep, 28 tarmaqqa tújyrymdalghan (Ádilov 1928 jylghy tergeudegi kórsetuinde  «diyrektivalar» dep ataghan) tapsyrmalaryn jazady.   Olardyng mazmúny mynanday:

«1. Eng aldymen qazaq jastary («kiyr.molodejiy») bayandamalarynyng  nәtiyjeleri jayynan jәne  búl iste senderding ne jasaghandaryndy tolyq aityp shúghyl hat jaz da, bir tynghylyqty kommunist arqyly berip jiber.

2. Isting barysyna qatyssyz, senderge (10-15) qyzmetkerge shúghyl týrde materialdar tirkelgen osy ruhtaghy bayandama qúrastyryp, OBK-ge jold. Yaroslavskiyge joldau kerek.

3. Sonyng ózin, sonday bayandamalardy basqalardan da joldatyndar, Qojanovty qorshaghan adamdardyng tizimin minezdememen birge jiberinder.

4. Osy taqyrypqa Mәskeu jәne Týrkistan gazetterine birqatar maqala jazyndar. Eger Maqsút ketip qalsa, ony auyldan shúghyl shaqyrtyp al - Tashkentte júmys istesin. Batyl әreketke kirisu kerek.

5. Áldeqanday әngime tuuy yqtimal adamdardan irgendi aulaq sal.

6. Ken  kólemde ýgit jýrgizu jolymen ózine taza prinsipti-iydeyalyq negizde jaqtastardy kóbeyt.

7. Jergilikti GPU-ge (әriyne)  shyn mәlimetter beruden ayanbandar.

8. Eger jastar sondaghy (30 paraqqa) jazylghan bayandamany bermegen bolsa, sender ózdering qol qoyyndar da, shúghyl Mәskeuge OBK-ge salyp jiberinder. Eger barlyq danalary joghalyp ketken bolsa, maghan telegrafpen habarlandar, men ózime alghan kóshirmeni jiberemin.

9. Eger jastar paydalanbaghan bolsa, onda mindetti týrde «Birlik tuynyn» sol nómirlerin (tauyp alyndar) salyp jiberinder.

10. Qojanovtyng jalghan agentteri turaly GPU-de mәsele kóterinder, olar mening sonymnan qansha andydy, solardyng bireui (týrin tanimyn) Qazalygha deyin keldi. Olar shamasy GPU-ge tolyp jatqan jalghan mәlimet bergen bolar.

11. Ózbek qyzmetkerlerining bәrimen, Rahimbaevty da qaldyrmay,  týgel sóilesinder de, keshegi kontrrevolusionerlerdi qoldaudyng qylmys ekenin núsqap aityndar.

12. Qojanov taghayyndap jatqan adamnyng әrqaysysyn jәne olardyng qiytúrqy syryn әshkerelender.

13. Kusatovtyng maqalalary bar «Aq joldyn» nómirlerin OBK ýshin audarmasymen tauyp, nemese, eng dúrysy, maghan jiberinder, sonday-aq  1921-1922 jyldarghy  «Aq joldy» tabyndar.

14. Mýmkin bolghanynsha, ózimiz belgilegen jospardy tolyghymen jýzege asyru qajet - biz qansha mәrte talqylaghan edik qoy, al endi beyne-bir kýirep qalghan tәrizdi bop túr.

15. OBK-ge, sonday-aq, Alash-Orda qayratkerlerining tolyq tizimin, olardyng alyp otyrghan lauazymdaryn tizbelep túryp qosyp jiberinder.

16. Men Orynborda Seyfullinge bardym da, onymen sóilesip ýlgerdim. Olar óz tarapynan shara qoldanugha jәne OBK-ge materialdar jiberuge uәde etti.

17. «Birlik tuylyqtargha» qarsy sheshimdi týrde ashyq qarsy shyghudan qysylmay, óz qyzmetkerlerinmen baylanys jasap túrugha tyrysyndar.

18. Qojanov pen onyng adamdary, shamasy, әlden bilip alghan shyghar, alashordalyqtardy eskertip, qújattardy tyghyp tastaghan jәne joyyp jibergen bolar. Ol tipti baspasózde Alash-Ordagha qarsy maqala da jariyalauy mýmkin: olargha mamandar retinde qaraymyn jәne t.b. dep. Múnday sózderding bәrining jolyn qiyp, aldyn alyp otyru kerek. Onyng aqtaluyn sonday әdispen qazirden bastap әlsiretu kerek. Eng bastysy, GPU arqyly әreket etinder. Ózdering paydalana almaghan materialdardy shúghyl týrde maghan salyp jiberinder.

19. Eger mýmkindik tusa, Mәskeuge ózderinning hattarynmen birge bireudi jiber. Qalay bolghanda da, úiyqtamandar, bolyp jatqan jәitterdi habarlap túryndar.

20. Shebaldaev osy uaqytqa deyin jetken joq. Men әbden qayran qalam, búl jastar netken qorqaq jәne qalaysha sheginshektey beredi. Osy  uaqytqa deyin OBK-ge material jibergen joq, búl aqymaqtyqtyng baryp túrghan jogharghy shegi nemese olar kontr-revolusionerlerge malaylyqqa týskisi keledi, qaydaghy kommunister olar.

21. 1916 jylghy kóterilis materialdaryn múraghattan alugha qatysty men arnayy Vareykiske hat jazdym. Alyp, maghan salyp jiberuge tyrys. Sosyn Tynyshbaevtan patsha atyna [bergen hatyn] jәne material da súra - men tezdetip keri salyp jiberem. Maghan әsheyin bastaghan enbegimdi ayaqtau kerek. Sonday-aq audarmashy Abu Bakirovta (Halkomkeneste) mening «Revolusiya jәne Týrkistannyng jergilikti halqy» atty  kitapshamnyng ekinshi danasy bar. Audarmasymen birge al da, arnayy adamnan berip jiber. Hatty kim bosa soghan beruge bolmaydy.

22. Hatty mýmkindiginshe jiyirek jaz, әr poyyzben, biraq poshtamen emes, adamdar arqyly jiber.

23. Telegraftan bil, Sadovaya, 11, Qabylbek atyna jiberilgen eki telegrammany sening nege almaghanyndy anyqta. (Eger sen olardy almaghan bolsan).

24. Otbasymnyng Mәskeuge shyghuyna jәrdem kórset (poyyzgha otyrghyzu jәne s.s.).

25. Mening qaghazdarym men kitaphanam Dosmúhamedovte qúlyptalatyn oryngha tyghylsyn, soghan shara qoldan, búl maghan alash-ordalyqtardyng qúpiya qaghazdaryn qaldyryp ketipti deytin  әngimelerden aulaq bolu ýshin qajet. Eger sen Tashkentte túraqty túratyn bolsan, onda olardy ózine tasyp al, biraq qúlyptap qoyyp, eshkimge bermeu shartymen.

26. Jetisu, Syrdariya oblystarynda jer-jerde ne istelip jatqanyn jaz.

27. Ózbekter, týrikmender arasynda, Orta Aziya Burosy men KPT Ortalyq Komiytetindegi qyzmetkerler arasynda jәne s.s.

28. Mening osy ótinishterimning bәrin, marhabat, mindetti týrde oryndaytyn bol. Men nәtiyjelerdi tosyp otyramyn.

Sening Túraryn».

Hattyng kóshirmesin Shyghys Bólimining uәkili Diyakonov  rastaghan.

Osy negizgi hatqa qosyp, Túrar Qabylbekke taghy biraz úsynystar jazghan kórinedi. «Qabylbek, jazghandaryma qosymsha, mynalardy da oryndau kerek» - dep bastap, tapsyratyn jәitterin tizbeleydi.

«Jastar bergen bayandamalardyng qanday sipatta bolghanyna qaramastan, mindetti týrde sender ózderinning 10-15 adamynmen birge, birshama basqasha mazmúndalghan aryzdardyng birnesheuin jiberinder, óitkeni múnday manyzdy iste neghúrlym kóp kisining óz oiyn aitqany manyzdy. Al senderge, birqatar  túlghalargha da aralasu qajet. Eger tek jastargha ýmit artyp qalar bolsandar,  búl jetkiliksiz bolady. Týpnúsqany RKP OBK-ge (Resey Kommunistik partiyasynyng Ortalyq baqylau komissiyasyna -B.Q.), al ózge týpnúsqalardy KPT OBK-ge (Týrkistan Kommunistik partiyasynyng Ortalyq baqylau komissiyasyna -B.Q.) jiberinder. Múny mindetti týrde jasau kerek. Qojanov tobynyng qiytúrqylyqtaryn ashu isine, sonymen qatar bir pikirli shynayy kommunisterding ornyqty tobyn(?) - týpnúsqada: solidnogo kajra(?) - qúrugha basqa adamdardy kóbirek tartyndar. Mýmkindiginshe Esqaraev syqyldy adamdardyng birqataryn, Qojanovtyng adamdaryn - Qojanovtan jiktep bólip tastaugha tyrysyndar.

3. Jaqsy kluby bar qazaq marksistik ýiirmesin eng bayypty týrde úiymdastyryndar da, baspasózde «Alash-Orda» iydeologiyasyna qarsy nauqan bastandar, 16, 17 jәne 18 jj. uaqyttardan tarihy ýzindiler keltiruden irkilmender. Tilmәshtardy, baylardy, Ótegenovter tiypindegi bizding aqsýiek atqaminerlerdi oirandandar. IYdeyalyq-prinsipti mәseleler boyynsha kóbirek kýresinder. Senderding ózderine marksizmdi kóbirek oqyp-ýirenip, ony tabandy týrde qatan  ómirge endiru kerek. Tipti jeke әngimelerde de búl pozisiya esh búljymaugha tiyis, sonda ol barlyq kommunisshildikke baghdarlanghan adal adamdardy tartyp jinaydy.

4. Taghy da biz ózderinmen belgilegen jospardy esterine salamyn, «Birlik tuyna» qarsy nauqan túrghysynan.

5. Qazaqtikinen keyin kezekke ózbekter arasyndaghy Qoqan avtonomiyashylary turaly mәsele qoyylady. Múnda da sheshimdi týrde irgeni aulaq salyp, kýres jýrgizuge tura keledi.

6. Eger qolayly ahual bola qalsa, kýlli baspasózdi basyp alugha jәne oghan qatang marksistik tanba basugha tyrysyndar.

7. Eger óz aralarynda bir-eki nashar elementter tabyla qalsa, olardyng da oiranyn shygharyndar. Búl jerde, eger kommunistik túrghydan say kelmeytin bolsa, «ózimizdiki» degen úghym bolmaugha tiyis. Osynday adamdardyng birqataryn ýlgi retinde aiyptandar. Búl senderding dúrys baghytta ekendikterindi dәleldeydi.

8. Obkomnyng jauapty hatshysy Ishan arqyly jәne t.s.s. qaytkende de partiya sezine delegasiya ótkizuge tyrysyndar, Qojanovtyng adamdaryn keri qaghyndar. Ózbek jastarymen baylanysyndar, tipti Rejimbaev pen onyng adamdaryn da, tym bolmaghanda sezd qarsanyna deyin, Qojanovtan oqshaulandar.

9. Orta Aziya Burosy ainalasyn (Mejlaukty jәne basqalardy) habardar etip túrghan artyqtyq etpeydi.

10. Ýiezderdi dayyndaugha shúghyl kirisinder, kýshterdi júmyldyryndar, qalay bolghanda da, qarsylastar qanday әreket etkenmen, qol qusyryp qarap otyra beruge bolmaydy.

11. Menen j.j. Safarbekovke, Abdurahmanovqa jәne basqalargha sәlem ait. Olar batylyraq bolsyn de. Men olargha hat jazbaymyn, sen әngimelep berersing dep oilaymyn. Tek mening hattarymnyng bәrin jyrtyp tastau kerek, әriyne, tapsyrmalardy eske saqtap alghannan keyin.

12. GPU-de Qojanovtyng adamdary agent bolyp qyzmet istep jýr, sóitip olar bir jaqty sóz tasumen (topshyldyq maqsatpen) shúghyldanuda. Men búl jayynda Vareykiske jazdym, mәselen, bir jas qazaq bizben birge Qazalygha deyin bir poyyzben keldi. Ortalyq Komiytet pen GPU-ge, sonday-aq Mәskeuge - Peterske qarsylyq hat engizinder.

13. Qanday da bir jerde Qojanov toptarynyng úiymdasuy bastalysymen, izinshe KPT Ortalyq Komiytetine astyrtyn aqparat beru kerek.

14. Marhabat etip, mindetti týrde múraghattan mynalardy tapshy:          a) Suardelo (?) iomudtar men Hiua turaly, b) Suardelonyng әskery seksiyasynan - Zakaspiy oblysy boyynsha 1916 jyl jaghdayy jónindegi is,   v) sonday-aq Tynyshbaevtan - Kuropatkinning patshagha bergen bayandamasy barlyq materialdarymen.

15. GPU-ge, KPT OK-ge jәne Mәskeuge OBK men GPU-ge - Peterske Qojanov saudagha salyp jýrgen Janúzaqov turaly tarihty jazyp jiberinder. Janúzaqov - qyrghyz (mәtinde: kara-kirgiz - B.Q.), eser (Týrkatkom mýshesi bolghan joq, bizben jәy ghana qatardaghy qyrghyzdardyng biri retinde júmys istedi),  biraq biz oghan asa senbeymiz. Qojanov atyp tastaydy dep qoryqqannan basmashylargha qashqan. Olardyng arasyndaghy jeke bas arazdyghyn (kóshedegi tóbelesti) aityp berinder, sosyn Janúzaqovtyng beri auysuyn jәne Qojanovtyng aidap saluymen atu (Álimbekovti).

Sosyn Sherihannyng onyng әieline zorlyq jasauy. Ózderinning (auyl) Janúzaqovqa jaulasularyndy jәne, әriyne, ony saudagha salugha bolmaydy, biraq Álimbekovti, Qarabaevty paydalanyp qalugha taghy bolmaydy.

16. Mening ótken jolymdy jariya etinder (senderge menimen birge júmys istegenderindi (16, 17 [jyldar] jәne t.b.), mening avtonomiyashyl, alash-ordashyl jәne t.b.  bolmaghanymdy ashyq aityp jýru kerek).

17. Toptyng avanturiysi, isker emes adam retinde Qojanovtyng halyq aldynda bedelin týsiru kerek. Mysal retinde eshtene istelmey jatqan qazirgi jaghdaydy alyndar, biraq partiyagha jalpylap tiyispey, Qojanovty jәne basqalardy kinәlandar.

18. Týrkistandaghy 16, 17, 18 jj. Áulieata ýiezi boyynsha birqatar maqala jazudy taghy da úsynamyn. Istpartqa, gazetterge jiyi-jii maqalalar jazyndar.

19. Maghan mindetti týrde 1921 jylghy «Aq jol» jәne taghy «Birlik tuy» nómirlerin tauyp berinder.

20. Men múnda shara qoldanyp jatyrmyn. Osyndaghy qazaq men ózbek kommunisterin biz alghan baghyt jayynan habardar etemin, tabys bolady dep oilaymyn. Múratbaev osynda ýgittep jýrse de, jóndeymiz dep oilaymyn. Ázirge, sau bol.  (Túrar)».

 

***

Alghashqy hatqa qosymsha retinde jazylghan búl hat ta Resey múraghatynda rastalghan kóshirme týrinde saqtalghan. Jazylghan uaqyty - 1924 jyldyng mamyr aiy. Kýni kórsetilmegen. Zertteushi H.Túrsyn «HH ghasyr basyndaghy últtyq elita qyzmetindegi sayasy tartys» degen enbeginde RGASPIY-ding 17-shi qorynda saqtalghan qújattargha sýiene otyryp: «T. Rysqúlovtyng Q. Sarmoldaevqa Tashkentten, Mәskeuden jazghan eki haty... Sayasy Bas Basqarmanyng Shyghys bólimining bastyghy Petersting Stalinge osy hattargha baylanysty jazghan mәlimdemesinde... Tashkentte Dosmúhamedovtyng pәterinen tabylghandyghy aitylady», - dep kórsetken.

Eki hattyng da (dúrysynda, ekinshisi qosymsha bolghandyqtan, bir hat dep tanu lәzim) Resey múraghatyna rastalghan kóshirmesi tigilgen. Áytse de, búl hattyng (hattardyn) sol qalpy qúzyrly mekemelerde әldeqanday taldaugha týskeni, qanday da bir sheshim qabyldanghany týsinikti. Qanday? Týpnúsqa, jogharydaghy mәlimetterden bayqalatynday, joldanghan iyesine - Orta Aziyadaghy jauapty qyzmetkerderding biri Qabylbek Sarymoldaevqa  jiberilgen bolugha kerek. Ol aldy ma eken? Alsa, qanday әreket jasaghan? Múnyng bәri bolashaq zertteushilerdi jana izdenisterge jetelep qaluy ghajap emes. Barshagha belgili, Sarymoldaev ta sayasy qughyn-sýrgin qúrbany...

***

1924 jylghy mamyr aiynda Qabylbekke jazylghan atalghan hattardan (hattan) búryn, sol jylghy sәuirde  Túrar Rysqúlov IY.V.Stalinning atyna birneshe hat bergen.

Tarihshy Haziretәli Túrsyn olardy bylaysha jiktep,  sipattaydy: «RK(b)P OK hatshysy I. Stalinge, Ortalyq Baqylau Komissiyasy men Bas Sayasy Basqarmagha 18 sәuir 1924 j. joldanghan qújat ýsh bólimnen túrady.                1. Negizgi bayandama, kólemi - 26 bet; 2. Joldama hat, kólemi - 2 bet;                3. Anyqtama, kólemi - 4 bet. Al 29 sәuir kýni joldanghan «Alash Orda turaly bayandamagha qosymsha» dep atalatyn qújattyng kólemi 8 bet. Kýn qúrghatpay, ertenine Stalinning atyna 3 betten túratyn qosymsha hatty taghy da joldaydy».

Zertteushi búl qújattardyng arasynda «Negizgi bayandama» ghana Túrardyng ózining qatysuymen újymdyq túrghyda jazylghanyn, al ózge hattardyng bәrine de tek ózi qol qoyghanyn kórsetedi. Osynau múraghattyq qújattarda «uaqyt synyna tótep bere almaytyn birqatar subektivti kózqarastar barlyghyna qaramastan», derektik materialdar bay ekenin, olardy tikeley kuәgerding ózi bayandap otyrghandyqtan, «tarihy qúndylyghy óte joghary»  dep baghalaydy. «Sodan da búl hattardy qúndy derekkóz retinde paydalanu tarihy aqiqatty qalpyna keltiruge kómektesedi dep esepteymiz, - deydi H.Túrsyn. - Mazmúny kýrdeli búl qújattar derektanulyq túrghyda jan-jaqty taldaudy qajet etedi».

Haziretәli dúrys aitady, biraq biz onday auqymdy júmysty moynymyzgha almaymyz. Bizding maqsat etip otyrghanymyz - oqyrmandy tek qújattardyng mazmúnymen tanystyru. Osy qarapayym mindetti oryndap shygha alsaq, onda múnymyz azamattardy tarihpen tәrbiyeleu syndy  manyzdy iske qosqan bir tamshy ýlesimiz bolar edi dep oilaymyz.

(jalghasy bar)

«Abay-aqparat»