Dýisenbi, 29 Sәuir 2024
Janalyqtar 4419 0 pikir 6 Aqpan, 2012 saghat 06:11

Múhtar Áuezov. Qazaq halqynyng úly aqyny (jalghasy)

Semiyagha, ata-anagha, jas úrpaqty tәrbiyeleuge, әsirese, әielge jana kózqaras qazaq әdebiyetining tarihynda túnghysh ret sonshama moralidyq terendikpen aitylady,
Shyghys әielderining halyq poemalary men túrmys-salt jyrlarynda suretteletin qayghyly, baqytsyz hali Abay tvorchestvosynda jana maghynagha ie bolady. Óz poeziyasynda Abay әielding jan-jýiesin kórsetedi, al búl jóninde búrynghy poemalar men jyrlarda az aitylatyn da, әielding qasiretti taghdyryna syrttay ghana basa kónil bólinetin. Abay sýigen adamyn ózi qalaghan әielding mahabbaty qanshalyqty jan tebiren-terlik, kirshiksiz taza, tereng bolatynyn, onyng qiynshylyqpen qoly jetken bakyty ýshin kýreste qajyrly, berik ekenin kórsetedi. Abay qazaq әielin, anany semiyanyng tiregi retinde jyrlaydy, onyng janqiyarlyghyn, danalyghyn, shyn kónilmen berilgen dostyqqa beriktigin, onyng adal, tamasha janynyng tútastyghyn madaqtaydy. Qalynmalgha, kóp qatyn alushylyqqa, әieldi kýndikte ústaushylyqqa jan-tәnimen qarsy shygha otyryp, aqyn  әielding qoghamda teng pravoly boluy ýshin kýresedi.
Abay búrynghy auyldyng ghasyrlar boyghy eskilikterin, enjarlyq pen jalqaulyqty qatty týireumen birge, aqyly bar, boyynda kýshi bar adamgha qajetti qasiyet retinde enbekti sýnshilikti jyrlaydy.

Semiyagha, ata-anagha, jas úrpaqty tәrbiyeleuge, әsirese, әielge jana kózqaras qazaq әdebiyetining tarihynda túnghysh ret sonshama moralidyq terendikpen aitylady,
Shyghys әielderining halyq poemalary men túrmys-salt jyrlarynda suretteletin qayghyly, baqytsyz hali Abay tvorchestvosynda jana maghynagha ie bolady. Óz poeziyasynda Abay әielding jan-jýiesin kórsetedi, al búl jóninde búrynghy poemalar men jyrlarda az aitylatyn da, әielding qasiretti taghdyryna syrttay ghana basa kónil bólinetin. Abay sýigen adamyn ózi qalaghan әielding mahabbaty qanshalyqty jan tebiren-terlik, kirshiksiz taza, tereng bolatynyn, onyng qiynshylyqpen qoly jetken bakyty ýshin kýreste qajyrly, berik ekenin kórsetedi. Abay qazaq әielin, anany semiyanyng tiregi retinde jyrlaydy, onyng janqiyarlyghyn, danalyghyn, shyn kónilmen berilgen dostyqqa beriktigin, onyng adal, tamasha janynyng tútastyghyn madaqtaydy. Qalynmalgha, kóp qatyn alushylyqqa, әieldi kýndikte ústaushylyqqa jan-tәnimen qarsy shygha otyryp, aqyn  әielding qoghamda teng pravoly boluy ýshin kýresedi.
Abay búrynghy auyldyng ghasyrlar boyghy eskilikterin, enjarlyq pen jalqaulyqty qatty týireumen birge, aqyly bar, boyynda kýshi bar adamgha qajetti qasiyet retinde enbekti sýnshilikti jyrlaydy.
Ol ózine deyingi didaktikalyq, uaghyz poeziyasynyng kanondaryn búzdy. «Men jazbaymyn ólendi ermek ýshin», «Ólen- sózding patshasy, sóz sarasy», «Bireuding kisisi ólse, qaraly ol» atty ólenderindegi ózining akyndyq programmasynda Búqar jyrau, Shortanbay, Dulattardy qatal synap, olardyng poeziyasyn «qúrau-jamau» dep ataydy. Abay olardy jas úrpaqqa ruhany azyq bermey, halyqtyng qoghamdy qayta qúru kýresine ziyanyn tiygizgeni ýshin etken, qúldyq zamandy jyrlap, dәripte-geni ýshin aiyptaydy. Abay jana poeziyanyng biyik maqsaty, mindeti - halyqqa qyzmet etu, adamdy qayta tәrbiyeleytin jәne qoghamdy qayta qúrugha kómegi tiyetin janalyqka shaqyru dep biledi. Halyqtyng enbek etip, óz pravosy ýshin kýresui ghana dala kedeyine tәuelsizdik әperedi, bilimge, ayanbay oqugha úmtylu ghana jas úrpaqtyng qolyn jaqsy ómirge jetkizedi.
Oqugha shaqyrudy Abay jalang uaghyzben aitpady. Abaydyng býkil poeziyasy, onyng jana lebizdi, oramdy óleninin, ómirlik quatqa toly obrazdarynyng kýshi qa¬zaq qoghamyn eskirgen iydeyalar men sezimder shenberinen shyghardy, auyl enbekshilerining ortasynan shyqqan adamdardyng basyn katyrghan músylman medreselerining sholastikasy men baldyr-batpaqtaryn ayausyz shenedi.
Abay Shyghys poeziyasyna, Tayau Shyghystyng búrynghy jәne sol tústaghy mәdeniyetine kelgende de ózindik beting saqtay bildi. Ol túpnúsqa arqyly (ishinara shaghatay tilindegi audarmasy arqyly) arab-irannyng býkil batyrlyq-diny eposyn, Shyghystyng Firdousi, Nizami, Saghdi, Hafiyz, Nauai, Fzuly siyaqty klassikterin bildi. Jas shaghynda ol qazaq ólenine «gharuz» ólshemin túnghysh ret engizip jәne sol klassikterding aqyndyq leksikasynan alynghan kóptegen arab-parsy sózderin engizip, әlgi aqyndargha ózi de eliktegen edi. Keyin, halyq tvorchestvosynan iskusstvonyng anaghúrlym ómirlik berik negizderin tauyp, Abay shyghys әdebiyetinen halyq shygharmalary - «Myng bir týndi», parsy men týrikting halyq ertegilerin, halyq eposyn joghary baghalady. Ol әngimelegen «Shahnama», «Lәili - Mәjnýn», «Kóroghly» poemalary el arasyna keng taraldy.
Tayau Shyghys mәdeniyetin, tarihyn zerttey jýrip, Abay Tabari, Rabguzi, Rashid eddiyn, Babur, Abulghazy-Bahadur han jәne basqalarynyng enbekterimen tanysty, sonday-aq shyghystyng diny ghalymdarynyng payymdauyndaghy logika men músylman pravosy negizderin de bildi. Abay Tayau Shyghystyng ejelgi mәdeniyeti ghana emes, so¬nymen birge óz zamanyndaghy mәdeniyetimen de jaqsy tanys bolatyn. Ol tatardyng túnghysh aghartushylarynyng da enbekterin biletin.
Jana tuyp kele jatkan eng bir kertartpa diniy-sayasy aghym panislamizm men panturkizmge Abay sol jyldardyng ózinde-aq dúrys bagha bere bilgen edi, búl aghymdy qazaq moldalary, qojalary, dala feodaldary janyn sala qoldaytyn. Búl baghytqa qarsy. Abay óz halky mәdeny progreske orys halkynyng úly mәdeniyetinen ýirenu arqyly jetetinin nasihattap, ózi de sony jýzege asyrdy - búl rette ol ómirinin, aqyryna deyin dәiekti, tabandy boldy. Ol panislamizm pen panturkizmdi shyghys halyqtarynyng ghasyrlar boyghy okshaulyghy men mesheuligin tapjyltpay, nyghayta týsetin topas fanatizm dep eseptedi.
Últynyng jәne diny nanymdarynyng ózgesheligine qaramastan barlyq halyqtardyng beybit, tatu túruyna negizdelgen aghartu ýshin naghyz jalyndy kýresker Abaydyng kózqarastary meylinshe ken, әri batyl, erkin boldy. Áleumettik jәne mәdeny ómirdin barlyq mәselelerin ezilgen búqaranyng túrghysynan qaraghan oily, dana hudojnik Abay - qazirgi kýnde ózining «ghajayyp» jamylghysynan airylyp, halyqaralyq imiyerializmge jaldanghan, burjuaziyashyl-kertartpalyq últshyldyq mәnin әshkere etken panislamistik jәne panturkistik iydeyalardyng zalaldy әserin sol kezding ózinde-aq aldyn-ala kóre bildi.
Ózining tvorchestvosynda Abay osy jalghan «Shyghystyng oyanumen» birge bir qadam da basqan joq. Abaydyng aqyndyq múrasyna, әsirese mahabbat jayyndaghy ólenderinde, lirikalyq tolghanularynda, «Masghút» atty filosofiyalyq-moralistik poemasynda Shyghys klassikterining әseri shýbәsiz ekenin kóremiz. Biraq ol Shyghys poeziyasy klassikterining kezinde bolashakqa bet búrghan, damyp, jana bir nәrsege ainalugha mýmkindigi bar tabystaryna ghana múragerlik etti. Abay shygharmalaryndaghy iydeyalyq-kórkemdik mazmúnnyng realizmi, sezim shynayylyghy, ómirdi tereng boylap sezinu, adam qatynastary men dýniyeni naqtyly týrde qabyldau - dәstýrli shyghys poeziyasynyng jana ómir men jana úmtylulardy boyyna syighyza almay, әldeqashan tozghan sipattaryna mýldem qarama-qarsy, ózgeshe.
Tipti, Abaydyng óz diny nanymdary men ishki senimderin beyneleytin ólenderi de músylman dinining kitaby dogmalarynan mýldem basqa. Ayqyn synshyl oidy jaqtaghan Abay, kóbine islamnyng resmy týrde uaghyzdalghan dogmalaryn tikeley jokqa shygharyp otyrady. Ol ýshin din - tek adamnyng jeke basynyng moralidyk jetiluining qúraly ghana. Moldalar men fanatikterge, iys¬lam men sholastikany taratushylargha, qúranshylargha arnalghang ólenderinde aqyn olardy «mal qúmar kónili bek soqyr, býrkitten kem be jem jesi?» dep ayausyz ajua etedi.
Alayda Abaydyng ýnemi dәiekti bola bermegenin atap etken jón. Moldalar men ishandardyng diny fanatizmin, ekijýzdiligin, paydakýnemdiligin synay otyryp, Abay birsypyra ólenderinde, әsirese, «Qara sózderinde» dindi jaqtady. Didaktikalyq ólenderindegi nasihatynyng birqataryn Abay islam zandarymen dәleldedi. Ol dinning negizderining ózin maqúldamaytyn sanaly, dәiekti filosofiyalyq materializm dәrejesine kóterile alma-dy.
Onyng kózqarasyndaghy osynday әlsizdikting bir sebebi sol - feodaldardyng halyq búqarasyn adam aitqysyz qanap otyrghanyn әshkereley, jek kóre túra, Abay sol qanaudyng taptyk ezgisin әbden týsinip jetpedi. Onyng býkil ómiri ótken kishkene ónerding kóshpeli túrmys jaghdayy mәdeni-ekonomikalyq faktorlardyng tarihy manyzyn jete baghalaugha mýmkindik bermedi. Búl mәselelerge orystyng úly revolusiyashyl-demokrattary siyaqty yqylas qoishylyqty jәne ekonomikalyq ukladty ózgertu kýresin týsinushilikti onyng tvorchestvosynan taba almaymyz. Onyng aghartushylyq sipaty basym edi de, keleshekke degen ýmitin qazaq halqynyng sol zamandaghy oku-bilimge tezirek juyqtauyna, gumanistik iydeyalardy keng taratu iydeyalaryna artty, ol múnyng qaynar kózi orys mәdeniyetinde dep bildi.
Abay ózdiginen bilim aludyng úzaq jolyn ótti. Push¬kiyn, Lermontov, Krylovtardan bastaghan ol alpysynshy, jetpisinshi jyldar әdebiyetimen de tanysty, tek aqyndardy ghana qúrmettemey, Lev Tolstoy, Saltykov-Shedrin siyakty úly prozaikterdi de týsindi. Oryssha audarmalar arqyly Abay Gete men Bayrondy, Batys Evropanyng basqa da klassikterin bildi. Oryssha audar¬malar arqyly ol ejelgi zamandardaghy әdebiyetpen de tanysty. Akynnyng dostarynyng aituy boyynsha Abay Batys filosofiyasymen de qyzyqsynghan kórinedi (my¬saly, Spinoza men Spenserdi okyghany, Darvin jayyn súrastyrghany mәlim). Alayda onyng filosofiyadan alghan bilimi belgili bir jýiege týspegen edi. Marks jәne onyng ghylymy turaly ol bilmegen bolsa kerek.
Abaydyng orys klassikterine tvorchestvolyk jolmen kelui aqyn qyzmetining әrbir jana kezeninde janasha bolyp otyrady. Krylovty audarghanda, Abay onyn, mysal moralin qazaq úghymy men týsinigine sәikestendire, keyde ózgertip, ózgeshe bir naqyl sóz týrine keltirdi. Biraq «Qanjar», «Jolgha shyqtym bir jym-jyrt týnde jalghyz», «Terekting syiy», «Jalau», «Demon» ýzindilerin alsaq, Lermontovtan audarylghan ólenderining ishinde ózining dәldigi men sheberligi jaghynan kýn býginge deyin búlardan asqan audarma joq.
Abaydyng Pushkinge kózqarasynda býtindey bir ózgeshelik bar. «Evgeniy Onegiyn» ýzindileri audarmadan góri, Pushkin romanyn shabyttana әngimeleuge úksaydy. Búl rette Abay Shyghys poeziyasynda erteden kalyptasqan «nәzira» ýlgisin qoldanyp, ózinen búrynghy aqyndardyng taqyryby men sujetin janasha bayandaydy. Mysaly, biz «Lәili men Mәjnýn», «Farhad pen Shyryn» jәne «Aleksandr Makedonskiy» (Eskendir) turaly poemalardyng sujetterin ertedegi tәjik, azerbayjan, ózbek klassiygi Navoigha úqsap, Aleksandr (Eskekdir) men Aristotelidi osy qaytalau planynda jyrlaydy. Úly múrany erkin akyndyk bayandaudyng osy mәnerin Abay «Evgeniy Oneginge» de qoldanghan. Tatiyana men Onegin obrazdarynyng biyik poetikalyghyna, shyiayylyghyna ghajap qalghan Abay olardyng tarihyn bayandaydy, olardyng úly qasterli sýiispenshiligining baghalylyghyn basa kórsetedi jәne ony qazaq jastarynyng úghymyna jaqyndatady. Abay versiyasynda «Evge¬niy Onegiyn» epistolyarlyq roman týrine ie bolghan.
Tatiyana men Oneginning sýiispenshilik hattaryna melodiyalar shygharyp, olardy aqyndardyng repertuaryna engizgen, sóitip búl esimderding el arasynda keninen belgili bolghany sonshalyq - dala jastarynyn sýiispenshilik hattary solardyng sózderinen bastalyp otyrghan.
Qazaq әdebiyetinin órkendeui ýshin Abaydyng audarmashylyq júmysynyng zor manyzy boldy, biraq onyng orys әdebiyetimey baylanysy múnymen ghana tamamdalmaydy. Búl mәdeniyet pen kórkemdik dәstýrlerding asa kýshti yqpalyn Abaydyng óz tvorchestvosynan izdeu kerek. Mysaly, Pushkindi Abay basqa orys klassikterinen góri siyrekteu audarghan. Solay bola túrsa da, onyng orys akynymen baylanysy óz tvorchestvosynda әri teren, әri aiqyn kórindi. Onyn lirikalyq oigha shomularynda, tabighat suretin realistikpen beruinde, mahabbat iyesi әieldin jýregin tereng týsinuinde, әleumettik saryndardyng adamgershilik ýninde Pushkinning kóptegen sipat belgileri bar.
Pushkinning jәne dýnie jýzining aqyndyq mәdeniyetimen ishtey tereng baylanysu ghana Abaydyng jyldyng tórt mezgilI turaly ólenderin, lirikalyq ólenderi men aqyndyq tolghanystaryn, aqyn qyzmeti. jayyndaghy ólenderin, Aleksandr Makedonskiy men Aristoteli turaly poemany jazuyna mýmkindik berdi.
Aqyngha arnalghan óleninde Abay aqyndy qorshaghan úyatsyz-arsyz, enjar ortagha onyng tәuelsizdigin, shynshyldyghyn, er túlghasyn, shabytty oiynyng shiyrshyq atyp sharkúruyn qarama-qarsy qoyady. Abay ózining poeziyalyq kózqarastarynda Pushkinmen osylaysha tuysyp jatady. Abay kórkem proza jazbaghan, birak bolystardy,chinovnikterdi, biylerdi, atqaminerlerdi óltire synap, mysqyldaghan satiralyq elenderinde ol Saltykov-Shedringe kórkemdik jaghynan da, sayasy jaghynan da jaqyn.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

Shәkirtterge arnaghan bir óleninde Abay Saltykov-Shedrindi halyqqa zorlyq-zombylyq kórsetushilerding dәlme-dәl suretterin bergen jazushy retinde ataydy.
Ókinishke qaray Abaydyng Gersendi, Belinskiydi. Chernyshevskiydi jәne Dobrolubovty qanshalyqty bilgendigi jәne qalay kabyldaghany turaly mәsele osy uaqytqa deyin óte az zerttelgen. Tek jogharyda atalghan revolusiyashyl-demokrattardyng jolyn kuushylar Abaydyng jaqyn dostary bolghany jәne onyng óz halqynyng azat, óner-bilimdi boluyn maqsat etken armanyna ortaqtasqany ghana belgili. Búl problemamen tek Qazaqstannyng ghalymdary ghana shúghyldanyp qoymauy kerek, óitkeni, orystyng demokratiyalyk intelliygen-siyasynyng kýresi últ aimaqtarynda, patsha koloniyasynyn, últtyq aqyndarynyng oi-pikirine qalay әser etkenin týsinu ýshin múnyng ýlken mәni bar. Krylovty, Pushkin men Lermontovty audarghanda Abay aldyna tek kórkemdik qana maqsat koydy ma? Búl alpysynshy jyldaghylar programmasynyng shinara jýzege asuy, Chernyshevskiyding halyq búqarasyn tarihy jemisti, naghyz azat etushi bilimdermen aghartu turaly oilarynyng jýzege asuy emes pe?
Biz zamanymyzda úly aqyn mýrasy qalay mengerilude, Abay ómiri men tvorchestvosyn zerttey otyryp, sovettik ghylym ózining aldyna kanday problemalar qoyady degen mәselege toktap ótu qajet.
Qay halyktyng bolsa da dýniyejýzilik mәdeniyetke bergen ozat nәrsesining bәrine ýlken yqylaspen qaraytyn bizding sovettik әdebiyettanu ghylymymyzdyng sosialistik mәni Abaydyng aqyndyq múrasyn jan-jaqty zertteu, onyng tvorchestvosyn, ózin Qazaqstan men Sovet odaghynda ghana emes, sonymen birge shetelderge de keng nasihattau faktisinen aikyn kórinedi.
1909 jyly Kәkitay Ysqakov Abaydyng tandamaly shygharmalaryn túnghysh ret basyp shygharady. Búl kitapqa aqyn ólenderining ýshten ekisi ghana endi jәne onda ghylymy týsinikter berilmedi. Kәkitay jazghan shaghyn alghysózde Abaydyng ómirbayany jәili qysqa mәlimet jәne onyng tvorchestvosy men kózqarasy turaly tym jalpylama ghana pikir boldy. Búdan keyin aqyn shygharmalarynyng Tashkent pen Qazandaghy eki baspasy Kәkitay baspasyn qaytalady. Oktyabrige deyin Abaydy zertteuding nәtiyjesi osynday boldy.
Al qazir she?
Abay jayynda jazylghan enbekterding bibliografiyalyq kórsetkishining ózinde-aq qalyng kitap bolarlyq júmystardyng attary atalady; múnda stili men tilding problemalaryn Abay tvorchestvosynyng iydeyalyq mazmúny, onyng ómirbayany turaly problemalardy, kóptegen basqa mәselelerdi qozghaytyn ghylymy enbekter de, maqalalar da bar.
Alayda, búl kórsetkish "te Abay jayyndaghy enbekterdi, әsirese songhy jyldarda qazaq, orys jazushylary men ghalymdary, tarihshylar, pedagogter, jurnalister jazghan maqalalardy tolyk qamty almaydy
Abay esimi oku programmalaryna engizilgen, oghan oqulyqtan oryn berilgen, shygharmalarynyng birqatar núsqalary hrestomatiyalargha kirgizilgen.
Ol turaly piesa, kinofilimder jasaldy. Osynday ortaq zor enbekting arqasynda Abay býkil sovet halqyna tipti jaqyn bolyp aldy. Ol turaly Moskvanyn, basqa qalalardyn kóptegen oqushylar konferensiyalarynda aitylady, mektep oqushylary jazbasha shygharma jazady. Qazaqstan ghana emes, Moskvada, Le-ningradta, Bakude jәne basqa qalalarda studentter diplom júmystaryn jazady, onyn tvorchestvosynyng әr salasynan dissertasiyalar jazyluda.
Búl salada kóp ister isteldi. Sondyqtan da aqynnyng múrasyn, onyng ómiri men dәuirin onan әri zertteuding problemalaryn eske týsiruding manyzy zor. Búl proble-malardyng ishinen eng aldymen aqynnyng ómirbayanyn tereng zertteu problemasyn aitugha bolady.
Abay ómirbayanyn «biografizmnin» tar shenberinen shygharu kerek. Onyng tvorchestvolyq jәne ómirlik jolyn reformadan keyingi dәuir shyndyghynyng naktyly jaghdaylary belgiledi. Búl jaghday jazushynyng jana tiypin tughyzdy. Altynsarin de, Abay da osynday jazushylar boldy, olar ózderi tuyp ósken feodaldyk ortadan qol ýzip, feodalizmning kertartpa negizderine qarsy sharualar narazylyghyn bildirushilerge ainaldy.
Abay tvorchestvosynyng halyqtyghyn zertteu - airyqsha manyzdy mindetterding biri. Ótkendegi enbekterde búl problemany dúrys sheshuge qazaq әdebiyeti «birynghay aghynmen» damydy degen asa qate týsinik kedergi jasady. «Birynghay aghyn teoriyasy» ruhynda jazylghan zertteulerde Abay ózining taghdyry men tvorchestvosyn baylanystyrghan ortadan - qazaqtyng refor-madan keyingi dәuirdegi sharualardan oqshau alyndy.
Maqalalardyng kópshiliginde Abaydyng halyqtyghy aqynnyn, qaydaghy bir múrat-maqsatqa úmtyluy retinde kórsetildi, ol múrat-maqsattyng ózi nakty tarihy sipattarsyz, qayshylyqtarsyz kórsetildi, asylyna kelgende, marksizmning «enbekshiler búqarasynyng tarihyn, halyqtar tarihyn» eskeru kerek degen qaghidasy elenilmedi.
Jazushy óz dәuirimen baylanysty, onyng halyqtyghy - tarihy әri damyp otyratyn kategoriya. Leninning Chernyshevskiyge, Gersen mey Tolstoygha, Gorikiyge bergen baghasynda búl meylinshe tereng әri tamasha ashylghan.
Abaydyng tikeley halyqtyghy - halyqty ezushilerdi qanalushy búqaranyng túrghysynan әshkereleuinde Búl rette ol halyktyng auyz әdebiyetindegi nakyl sózderdi, mәtelderdi, tildegi. metaforalardy, halyq yumorynyng tәsilderi men qúraldaryn paydalanady. Ol auyl kedeyin, qazaq әielin, qarapayym adamdardyng beybit enbegin jaqtaydy, nadan әkelerdin sodyrly minez-kúlyktarynyng kesiri tiyetin jas úrpaqty jak¬taydy. Búl - tikeley halyqtyk belgiler. Shygharmalaryn óz halqynyng tilinde jaza otyryp, akyn halyq oiy men armanyn neghúrlym ótkir, teren, nәzik týrde jetkizu ýshin búl tildi bayytyp, damytady. Abay halyq jyrshylary aita almaghan, biraq halyq búqarasynyng sanasynda jýrgen oilardy aitty.
Osydan kelip Abay halyqtyghynyn. ekinshi bir sapasy bastalady. Halyqtyng sanaly týrde týsinip bolmaghan, stihiyaly tilekterin, sanaly týrde aityp, búl ýshin óz boyyna jinaghan nәrdi paydalanyp, sol kezdegi orys mәdeniyetining shynyna qúlash úra, aqyn jalpy mәdeniyettik, jalpy tarihtyq manyzy bar býkil últtyq qazyna jasaydy. Onyng tvorchestvosynda kóringen Belinskiydin, Chernyshevskiyding estetikalyq prinsipteri, onyng ólmes óshpes lirikalyq tuyndylary, Pushkindi, Lermontovty, Krylovty audarushy jәne nasihattaushy retindegi aghartushylyq qyzmeti, adamgershilik qasiyeti joghary adamnyng manyzy men úlylyghy turaly poemalary airyqsha baghaly qazyna. Búl shygharmalarda Abay halyq taghdyry, halyqty ezushilikten qútqaru amaldary turaly tikeley aitpaydy, biraq ta Abay múrasynyng búl salasy da teren, halyqtyq bolyp tabylady.
Býkil dýnie jýzinin aldynghy qatarly aqyndyq mәdeniyetining manyzdy elementterin qamtyghan Abay shygharmalary qazaq әdebiyetin, onyng býkil mәdeniyetin ghasyrlyq oqshaulanu, mesheulik qalpynan shygharyp, joghary tarihy satygha kóterdi. Abaydyng halyqtyghy mynada: ol óz halqynish ruhany kózi bolyp, alysty kóre bildi, halyq ýshin oilap, halyq ýshin sezine jýrip, onyng tarihy keleshegin kórsetip berdi.
Abay reformadan keyingi dәuirdegi qazaq sharualarynyng әleumettik tarihy tәjiriybesin dúrys beynelep, týiindep kórsetti. Búl jәit onyng tvorchestvosyn «enbekshi búqara tarihynyn», ozat qoghamdyq oy tarihynyng faqtisi etti.
Zertteushiler Abay tvorchestvosy men orys әdebiyetining baylanysy turaly asa manyzdy bir problema jóninde asa kóp júmys jýrgizuge tiyis. Bizdegi júmystardyng bәrine ortaq kemshilik - búl mәselening tar kólemde qoyyluynda. Zertteushilerdin nazary eng aldymen Abaydyn Krylovtan, Pushkin men Lermontovtan audarghan audarmalaryna audy: Abaydyng Belinskiyge, Gersenge, Chernyshevskiyge, Nekrasovka, Saltykov-Shedringe qatynas jayyndaghy mәsele kýii býginge deyin qaralghan da emes.
Búlardyng ýstine, Abaydyng orys әdebiyetine katynasy jayyndaghy mәsele Abaydyn býkil orys mәdeniyeti men filosofiyasyna, estetikasy men publisistikasyna qatynasy jayyndaghy mәseleden bólek qaralyp jýr.
Birsypyra enbekterde Abaydyng orys mәdeniyetine kelgen joly turaly mәsele onyng dostarymen tikeley baylanys jasauy shenberinda ghana aitylady, múnyng ózinde, әlgi dos degenderi - 80-90-jyldardyng halyqshyldary dәripteledi de, olardyng Abaygha etken әseri asyra baghalanady.
Aqyr ayaghynda, Abay tvorchestvosynyng orys әdebiyetine qatynasy, әdette, iydeyalyq jaghynan anyqtalady da, Abaydyng orys әdebiyetimen baylanys jasauy arqasynda tughan jana kórkemdik forma men janr mәselesi auyzgha da alynbay qalady.
Bizding aldymyzda qanday mindetter túr?
Metodologiyalyq manyzdy mindettik, birinshisi - Abaydyng orys әdebiyetine qatynasy jayyndaghy mәsele damu ýstinde zerttelui kerek. Abay jiyrma jyl boyy orys әdebiyetining tandauly dәstýrlerin tvorchestvolyq jolmen qabyldap otyrdy. Búl dәstýrdi iygerude onyng óz joly bar. Tatiyana men Onegin turaly nazira jasaudan, Pushkin men Lermontovtan audarudan Abay Nekra¬sov pen Saltykov-Shedrindi zerttep ýirenuge keldi. Biz osynau joldyng kezenderin, birinen-birining sapalyk erek-sheligin, aralaryndaghy baylanys-jalghastaryn anyqtaugha mindettimiz, biz múnyng bәrin әr dәuirding sipatyn belgilegen sayasy oqighalarmen, sonyng ishinde orys jәne qazaq halyqtarynyng qarym-qatynasymen tyghyz baylanystyryp zertteuimiz kerek.
Abaydyng orys әdebiyetine qatynasy, onyng tvorchestvosynan aiqyn kórinedi, әdebiyetti qoghamdyq sapanyng ózge týrlerinen bólip almay, orystyng demokratiyashyl ozat mәdeniyetinen Abay alghan býkil baylyqty syrdang tartqyzbay, búl katynasty barlyq shyn, obektivti baylanystarmen zertteu qajet.
Abay tvorchestvosynyng shyghyska qatynasy jayyndaghy problemamen de terenirek, syn kózimen qaranqyray shúghyldanu kerek, mýnyng ózi - óte az zerttelgen mәselelerding biri. Búrynghy zertteulerde Abaydyng iran әdebiyetimen baylanysy dep aityp jýrgenimiz, shynynda, tәjik, ózbek, azerbayjan klassikterimen baylanysy, bylaysha aitqanda, býkil sovet eli tanyghan jazushylarmen - Sovettik Shitghys әdebiyetining qart klassikterimen baylanysy edi.
Abaydyng Nauaigha, Nizamigha, Fzuliyge katynasyn jәne onyng Qoja-Ahmet Yassauiyding «Hikmaty»  siyaqty mistikalyq әdebiyetke qatynasyn qadaghalay otyryp aiyru qajet. Alghashqylary Abaydy ózderining biyik sheberligimen, gumanistik oilarymen, shinara, estetikalyk kózqarastarymen tartty: Shortanbay, Múrat, Ábu-bәkir siyaqty, ózinen búryn bolghan nemese ózimen tústas kertartpa, konservativtik aqyndarday emes, Abay býkil jerdegi ómirdi, onyng ishinde qoghamdyq ómirdi qayta qúru jolyndaghy kýresti joqqa shygharghan sufizmge meylinshe qarsy.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

Abaydyng Shyghysqa qatynasy aqyn tvorchestvosynyng әr kezeninde әrqily bolghanyn este ústau qajet. Eger jas kezinde (1860-1865) jay elikteuden bastasa, eseyip erjetken shaghynda (1886-1904) Nauay men Nizamigha syrttay eliktemey, olardyng dәstýrlerin tvorchestvolyq jolmen, syn kózimen qabyldady. Búl rette «Eskendir» poemasynda Nizamidaghy Qyzyr payghambardyng ornyna Aristoteli obrazyn engizgeni, Eskendirdi qandyqol bas-qynshy etip kórsetkenin aitsaq ta jetkilikti.
Búryn arab anyzdarynyng shartty týrde ghana belgilengen geroylary bolghan Tarieli, Nestan, Daredjan, Avtandilding obrazdarynda ózining kózqarasyn jәne óz kezindegi gruzin qoghamynyng etikalyq normalaryn bildirgen Shota Rustavely siyaqty, Abay da Shyghys klassikasynyng sujetteri men obrazdaryn paydalana otyryp, belgili dәrejede, Masghút obrazy arqyly sol týstaghy әri ózi ortaq bolghan oilar men tolghaulardy beyneledi.
Onan song Abaydyn Shyghys klassikterine qatynasyn zerttegende, búl baylanystyng útymdy jaqtary men qatar (formany jetildiru mýmkinshiligi, Abaygha tәn adamgershilik qasiyetting kenirek ashyluy) klassikalyq Shyghys әdebiyetinin: orta ghasyrlyq jaghdaylardyng әdeby stilidi tejeui, diny saryndar, fantastikalyq senuden shyqqan qúr qiyal, birqatar kórkemdik formanyng enjarlyghy siyaqty teris jaqtaryn da esten shygharmau kerek.
Abaydyng islam dinine qatynasyn zerttegende, bir jaghynan, onyng kózqarasy men tvorchestvosynda feodaldyq iydeologiyalyq qaldyqtary bar ekendigin eskersek, ekinshi jaghynan, Abay jaqtaghan sharualardyng iydeologiyasynda diny eski úghymgha senushilik bar ekenin de úmytpau kerek. Abaydyng kózqarasyndaghy diny elementter, sóz joq, onyng tvorchestvosynyng әlsiz jaghy boldy, óitkeni  Abaydyn  90-jyldardaghy, osy ghasyrdyng bas kezindegi revolusiyashyl júmysshy qozghalysymen bay¬lanysy bolmady, ol diny elementter aqyn, oishyl Abaydyng negizgi baghytyna qayshy keldi.
Bizding zertteulerimizde Abaydy tónirektegen aqyndar tvorchestvosynyng әleumettik sipaty úzaq uaqyt boyy daralap ashylmay keldi...
Abay múrasy zertteushilerding aldynda túrghan manyzdy taqyryp - qazaqtyng demokratiyalyq әdebiyetining búdan bylayghy damuyndaghy Abay dәstýrin tekseru. Búl saladaghy basty mindet - XX ghasyrdyng bas kezindegi qazaqtyng demokratiyashyl aqyndary Dónentaevtyn, Torayghyrovtyng Abay dәstýrin qalay jalghastyryp әketkenin anyqtau, әsirese búl aqyndardyng orys mәdeniyeti men әdebiyetine kózqarastaryndaghy sabaqtas jaylardy anyqtau bolyp tabylady. Jana tarihy jaghdayda, eng bir úly revolusiyany dayyndau dәuirinde olardyng Abay nәr alghan orystyng revolusiyashyl demokrattarynyng ozat iydeyasyn, orys klassikterining realizmin qanday dәrejede qabyldap, onan әri qalay damytqanyn aiqyndau qajet. Olar Abay izimen jýrgende óz dәuirining ozat iydeyalarymen qanshalyqty ruhtana bilgenin, sol dәuirdi tolyq kórsetu ýshin qandaylyq jana әdeby formalar tapqanyn ashu kerek.
Aqyrynda, qazaq sovet әdebiyetindegi Abay dәstýrlerining problemasyn jan-jaqty kóterudin, qazaq sovet әdebiyetining tandauly shygharmalary negizdelip jazylghan sosialistik realizm әdisi men Abay realizmi arasyndaghy ishki baylanysty anyqtaudyng tereng mәni bar. Abaydan bizding aqyndarymyz ben jazushylarymyz qabyldaghan demokratiyalyq elementterdi aiqyndaumen birge Abaydyng kórkemdik formalaryna, onyng aqyndyq tiline qazaq sovet әdebiyetining qanday qatynasy bar ekendigine airyqsha nazar audaru kerek.
Abaydys shygharmalaryndaghy sayasiy-әleumettik iydeyalar solardy tughyzghan ekonomikalyq bazispen birge qúrydy. Biraq Abaydyng sol shygharmalary men kórkem obrazdary onda surettelgen dәuirmen birge ólip qalghan joq. Olardyng әser etushilik quaty - óz túsyndaghy halyq ómirin Abaydyng meylinshe kemeldengen kórkem formada beyneleuinde. Abaydyng naqtyly sayasiy-әleumettik, etikalyq, estetikalyq iydeyalaryn sovet jazushylarynyng tvorchestvosynan izdep jatudyng qajeti joq, búl jemissiz júmys. Biraq sovet jazushylary sosialistik
qoghamnyng talap-tilekterine jauap bere otyryp, Abaygha tәn dәstýrdi - otandy, óner-bilimdi sýy, óktemdilikti jekkóru dәstýrin damytady. Sosialistik ruhany mәdeniyetting negizinde Abaydyn. tandauly múrattary gýldene týsti, qazirgi dәuirge ylayyq oi-sezimge ainaldy.
Qoryta kele aitarymyz, Abaydyng ómiri men tvorchestvosyn zertteu problemasy neghúrlym ken, prinsipialdy, jan-jaqty talqylansa, onyng múrasyn zertteu nәtiyjeleri solghúrlym jemisti, eleuli bola bermek.
Poeziyada, muzykada qoghamdyq-azattyq oi-pikir salasynda ólmes-óshpes shygharmalar bergen Abay qazaq halqynyng ótken zamandaghy ómirin zertteushi bizdin úrpaqqa tanghajayyp túlgha bolyp kórinedi. Ol óz halqynyng tarihynda tau shynarynday biyik túr. Ol kazaq halqynyng ghasyrlar boyghy mәdeniyetining tandauly nәrin aldy jәne búl qazynany orystyng jәne Batys Evropa mәdeniyetining iygi әserimen molyqtyrdy.
Abay ez halqynyng jәne Tayau Shyghystyng qoghamdyq oiynyng Oktyabrige deyingi tarihyndaghy eng progresshil qozghalysty basqardy. Qazaq halqynyng túnghysh aghartushy qayratkerlerining biri bolghan ol qazaq qoghamynyng orystyng ozyq mәdeniyetine jaqyndasuyna bóget jasaghan kedergilerdi dәiekti týrde kýiretip otyrdy, sóitip, kertartpalyq qúrylysqa qarsy sәuleli bolashaq ýshin ortaq kýreste orys jәne qazaq halyqtarynyng qosyluyna jәrdemin tiygizdi. Abay esimi bizge sondyqtan da qymbat. Úly Otan soghysy jyldarynda Úly Odaqtyng barlyq halyqtarymen tuysqandyq yntymaghyn ózining kýresimen, jedisimen nyghayta týsken. Otanymyzdy qorghaghan qazaq, jauyngerleri men ofiyserlerining arasynda aqyn elenining dәl býgingidey, sony ýnmen estilgeni de osydan. Barlyq ruhany qazynalardy jauyngerlik syngha salghan jyldardan óz Otanynyng tandauly úl-qyzdarymen birge ótip, Abay bizding sosialistik baqytty býgingimizge búrynghydan da jaqyn, búrynghydan da qymbat bola týsti.
Qazaqtyng jana mәdeniyetining negizin salushy, qazaqtyn klassikalyq poeziyasynyng shúghylaly shyny - Abaydyng mәngi óshpes danqynyng eng askaq aighaghy mine osynda.

Sony

QAZÚU-ning janyndaghy Abay instituty

0 pikir