Senbi, 4 Mamyr 2024
Janalyqtar 13406 0 pikir 4 Qantar, 2012 saghat 09:52

ALASh MARShY

Alashorda ýkimeti qúrylghan kezende dýniyege kelgen, sol uaqytta da, keyinnen de oryndalghan gimn, marshtar jóninde әrtýrli pikirler aitylyp, qúndy derekter jariyalanyp jýr. Aldymen dәstýrli әnshi J.Qújimanov oryndap jýrgen eki әnge nazar audaralyq. Qúlaqqa jaqsy tanys әnning biri - «Arghy atam er týrik» dep bastalatyn Alash ardaqtylarynyng biri J.Aymauytúlynyng sózine jazylghan M.Dulatovtyng әni. Al ekinshi shygharma - halyq әni melodiyasymen oryndalatyn M.Dulatovtyng «Zar zaman» óleni.

«Alash marshy», «Alash gimni» qanday bolghan?

1. Kez bolghan song ker zaman bizding baqqa,
Jau jaraghyn asynyp mindik atqa.
El bastaytyn erlerge búl bir zor syn,
Jana talap, jas úlan, qarap jatpa. Zaman-ay!
Qayyrmasy:
Azamaty Alashtyn
Attanatyn kýn tudy.
Túlpar minip, tu ústap,
Baptanatyn kýn tudy.

M.Dulatovtyng búl óleni halyqtyq «Zaman-ay» (B.Erzakovich. Qazaq halqynyng ghashyqtyq әnder antologiyasy, 160-b.) әnining әuenimen oryndalyp jýr. Anyghyraq aitqanda «Zaman-ay» әnining dәl ózi emes, jaqyn varianty deuge bolady.

Alashorda ýkimeti qúrylghan kezende dýniyege kelgen, sol uaqytta da, keyinnen de oryndalghan gimn, marshtar jóninde әrtýrli pikirler aitylyp, qúndy derekter jariyalanyp jýr. Aldymen dәstýrli әnshi J.Qújimanov oryndap jýrgen eki әnge nazar audaralyq. Qúlaqqa jaqsy tanys әnning biri - «Arghy atam er týrik» dep bastalatyn Alash ardaqtylarynyng biri J.Aymauytúlynyng sózine jazylghan M.Dulatovtyng әni. Al ekinshi shygharma - halyq әni melodiyasymen oryndalatyn M.Dulatovtyng «Zar zaman» óleni.

«Alash marshy», «Alash gimni» qanday bolghan?

1. Kez bolghan song ker zaman bizding baqqa,
Jau jaraghyn asynyp mindik atqa.
El bastaytyn erlerge búl bir zor syn,
Jana talap, jas úlan, qarap jatpa. Zaman-ay!
Qayyrmasy:
Azamaty Alashtyn
Attanatyn kýn tudy.
Túlpar minip, tu ústap,
Baptanatyn kýn tudy.

M.Dulatovtyng búl óleni halyqtyq «Zaman-ay» (B.Erzakovich. Qazaq halqynyng ghashyqtyq әnder antologiyasy, 160-b.) әnining әuenimen oryndalyp jýr. Anyghyraq aitqanda «Zaman-ay» әnining dәl ózi emes, jaqyn varianty deuge bolady.
Qazaq әnderin alghash ret jýieli týrde jinaghan etnograf A.V.Zataevich últymyzdyng birtuar S.Seyfulliyn, A.Baytúrsynov, B.Mayliyn, J.Aymauytov, Á.Jangeldiyn, O.Jandosov, T.Jýrgenev M.Seralin sekildi túlghalarynyng oryndauynda (olardyng júbaylary - Gh.Dulatovadan, F.Jandosovadan) 97 әn, 4 dombyra kýiin notagha týsirdi. Zertteushi ózining «1000 pesen kirgizskogo naroda (napevy y melodiiy)» (Orynbor, 1925) jinaghynda qayratkerlerdi halyq muzykasynyng bilgirleri dep baghalap, osy enbegine orasan zor ýles qosqandyqtaryn, olardyng kómegin ýnemi basshylyqqa alyp otyrghanyn qúrmetpen aitady. Biraq ghúryptyq, túrmys-salt ýlgileri bәdik, dauys, joqtau, jar-jar, jarapazannan bastap, keng tynysty, kýrdeli halyqtyq jәne avtorlyq әnderdi jetkizgen «halyq jaularynyn» aty-jóni men olar turaly mәlimetter kitaptyng ekinshi basylymyna mýldem enbedi.
Ghalymnyng atalmysh enbeginde Mirjaqyp Dulatovtyng patsha ýkimeti túsynda jazylyp, qazaqtardy oyanugha, serguge shaqyratyn «Ker zaman» atty ójet ruhty әnining bolghandyghy jóninde maghlúmat qana berilgen. Sonymen qosa jinaqqa revolusiyalyq mazmúndaghy, últ-azattyq kóterilis kezinde dýniyege kelip, oryndalghan Áliby Jangeldin jazghyzghan «Úmtyl algha, kishi inim» (№ 815), «Tónkeris» (№ 237, orynd. O.Shәrikpaev) siyaqty әnder engen.
A.V.Zataevichting deregine sýiensek, M.Du­la­tovtyng «Ker zaman» (yaghny qayyrmasymen jetken «Zar zaman») ólenining óz әueni bolghan.
Dәstýrli әnshi J.Qújimanovqa osy manyzdy da qúndy eki әndi publisist-jazushy, sazger IY.Jaqanov shet elden kelgen qandasymyzdyng oryndauynda úsynghan eken. Ýntaspagha jazylghan mәlimette shet eldegi qandasymyz «Arghy atam er týrik» dep bastalatyn ólenge bastapqyda orys әnin paydalanyp, keyinnen oghan úqsas marsh ekpinindegi jana әuendi Mirjaqyp Dulatovtyng shygharghandyghyn aitqandyqtan J.Qújimanov «Alash úrany» dep notagha týsirip, «Qazaq ordasy» jurnalyna (2003, №1­-2) jariyalady («Alash úrany» taqyrybynda S.Torayghyrovtyng da óleni bar). Ánshi ekinshi «Zar zaman» shygharmasyn ýntaspadan ýirenip, Qazaq radiosyna jazdyrdy, biraq tәuelsizdik tarihynda manyzy joghary búl tuyndylar әli kýnge deyin Tәuelsizdikke baylanysty úiymdastyrylyp jýrgen memlekettik konsertterde shyrqalmay keledi.
Songhy uaqytta «Alash әni» degen tuyndy mәtinin sayasattanushy M.Hakim jariyalady. Búl shygharma sazy býginge jetpey otyr. Ýlgining poetikalyq joldarynyng buyn sany jogharyda keltirilgen «Arghy atam er týrik» dep bastalatyn ýlgige de, M.Dulatovtyng «Zar zaman» atty qayyrmaly ólenine de úqsamaydy, sondyqtan onyng melodiyasy basqa boluy da mýmkin.
Jogharyda sóz bolghan «Arghy atam er týrik» degen ólenning avtorlyghyna qatysty merzimdi baspasóz betterinde әrtýrli pikirler aitylyp jýr. Óleng avtory retinde M.Dulatov, S.Torayghyrov, B.Maylin dep nemese osy ýsh túlgha birigip jazghan degen oilar da bar. Biz osy ólendi akademik S.Qirabaevtyn: «...derbes qazaq memleketining bolashaghyn týrik halyqtar yntymaghymen baylanystyra qaraghan Jýsipbek Aymauytov «Arghy atam-er týrik...» ... dep, jana últ memleketin qorgharlyq erlik dәstýrlerdi eske saldy», - degen (Qazaq әdebiyetining tarihy. 7-tom, 14-b.) jәne týrik halyqtarynyng otanshyldyq, elshildik ólenderin ýndestikte zerttegen D.Qamzabekúlynyn, t.b. ghalymdardyng J.Aymauytovtiki dep kórsetken pikirine sýienemiz.
Sonymen qatar osy ólenning avtory turaly jәne alashordashylardyng әnúrany bolghandyghyn Gýlnar Mirjaqypqyzy Dulatova da ómirbayandyq estelikterinde jazady. Internet betinde osy óleng «Alash marshy» dep atalyp, avtory kórsetilmey, keybir joldary sәl ózgerip jariyalanyp jýr. Týpnúsqagha nazar audarghanda «Abay» jurnalynyng 1918 jylghy (№ 7, 13-14-better) sanynda «Ghasker óleni» dep jaryq kórgen óleng tolyq mәtini tómendegidey:

Arghy atam er týrik,
Biz qazaq elimiz.
Samal tau, shalqar kól,
Saryarqa jerimiz.

Say saylap, mal aidap
Sayrandap, iyen jaylap,
Erke ósken Arqanyn
Erkesi serimiz.

Biz jýrgen alashtyn
Shyn kemengerimiz!
Egessek el bermes
Eniregen erimiz.

Búghaudan bosaghan,
Biz doly arystan.
Doldansa bolmaytyn,
Jana dәu perimiz!

At minsek, jel bolyp,
Suyldap shabamyz.
«Lap!» desek erlenip,
Duyldap janamyz.

Alashtyng aq tuyn
Qolgha alyp, aqyryp,
«Alash!» dep shapqanda,

Jaugha oiran salamyz!

Er týrik ejelden
Oq tesken etimiz!
Qaymyghyp esh jaudan,
Qaytpaghan betimiz.

Jausyn oq, aqsyn qan,
Shyqsyn jan, qorqu joq.
Alashtyng jolynda,
Jan qimaq - niyetimiz.

Bizderge sóz be eken,
Jauynnyng kóp, azy!?
Ólsek haq shahitpiz
Óltirse biz qazy.

Jol bolyp jau shauyp.
Sau qaytsaq bolamyz,
Qazaqtyng shyn úly,
Qaharman sabazy!

Alashtyng әruaghy
Jebesin, qoldasyn!
Aqsaqal tiley gór,
Sapardy ondasyn!

Jasaghan jar bolyp,
Qazaqtyng eline
Jasatsyn, saqtasyn
Alashtyng ordasyn!

Jalpy, Alash әnúrany (gimni) osy bolghan dep әrtýrli shygharmalar aitylyp jýr. Ol - bir ólenning birneshe әuendik núsqamen oryndaluy jәne basqa avtorlardyng ólenderi. Mysaly, ghalym D.Qamzabekúly J.Aymauytovtyng «Úran» óleni de Alash gimni bolghan degen mәlimet bergen. Sonday-aq aqparat kózderinde Torghayda jәne Batys Alashordada aitylghan núsqalary bolghandyghy aitylyp keledi.
Tarihtan Alash partiyasynyng mýsheleri, últymyzdyng azattyghyn ansap, onyng jarqyn bolashaghy ýshin qyzmet etken bilimdi úldary «alashordashy», «últshyl» degen aidarmen qughyn-sýrgin qúrbany bolghany mәlim. Sayasy qysymmen jaqyn shekaralas elderge aua kóshken, onda da beybit ómir sýre almay taghdyr tauqymetin tartqan qandastarymyzdyng pana izdep Pәkistan, Ýndistan arqyly alystaghy Týrkiyagha deyin barghany da belgili. Olardyng jadynda azattyqty arman etken qayratkerlerding shygharghan, bas qosqan kezde oryndaghan әnderi (gimn, marsh) saqtalypty. Mәselen J.Aymauytovtyng «Ghasker ólenin» Týrkiyanyng Stambul qalasynyng túrghyny Mәdәlim Bayqonaqúly (1922 j.t.) orys melodiyasymen «Alash marshy» dep oryndap berdi. 1950 jyldary Týrik jerine kóshken Mәdәlim qajy Shyghys Týrkistandaghy Manas Sauanda dýniyege kelgen. Ánning muzykasy men poetikalyq mәtinining avtorlyghy jóninde bilmeytinin aitqan informatordyng jadynda búl shygharma bala kezinde ýirenip, ózi oryndaghannan keyin saqtalypty. «Alash marshynyn» búl núsqasyn europalyq qandastarymyzdyng orta buyn ókilderi de, mysaly Bәshir Abdulhamiytúly osy әuenimen oryndap berdi.
Mәdәlim Bayqonaqúlynan jazylyp alyn­ghan materialdardyng qúndylyghy sol, qazaq muzyka tarihynda manyzy joghary, 1945 jyldary Qytay jerinde keng qoldanysta bolghan «Shyghys Týrkistan әskerlerining marshyn» jәne «Úmtyl, jas» dep bastalatyn mekteptegi oqushylar marshyn әuenimen jetkizdi. Búl ýsh týrli әuenmen oryndalatyn ýsh muzykalyq shygharmany biylghy Stambul saparymda informatordyng óz auzynan jazyp alghan edim. Mәdәlim qajynyng Alash marshyn biletinin, onyng basqa da qúndy mәlimetter bere alatynyn aityp, informatorgha alyp barghan belgili tarihshy Ábdiuaqap Qara aghamyz edi.
Jalpy, Týrkiyagha saparym, Stambul qa­zaq­­tarynyng muzykalyq folikloryn jinap, jazyp alu júmystarym óner janashyry Á.Qaranyng tikeley qoldau-kómegimen jý­ze­ge asty.
Alash marshy men Shyghys Týrkistan marshy bir tuyndy degen pikirge qolymyzda bar derekke, yaghny Mәdәlim Bayqonaqúly jetkizgen әnderge sýienip, ol ekeui eki týrli marsh dep aita alamyz. M.Bayqonaqúly oryndap bergen «Shyghys Týrkistan marshy» Ýsh aimaq ýkimeti qúrylghan kezende, Ileden shyqqan әskerler Altaygha soghysqa ketip bara jatqan kezde aitylghan eken. Yaghny әskery marsh. Poetikalyq mәtini tómendegidey:

Attan, attan, qarap jatpa,
Betindi búr jau jaqqa
. Bәring birdey qayrat qylsan,
Jetersinder múratqa.

Qaruyndy al, janyndy sal,
Hal qazaqtyng jolyna
Sóitseng ghana tiyedi anyq
Songhy ýstemdik qolyna.

Jarqyraymyz nayzaghayday,
Kýrkireymiz kýn bolyp.
Zalym dúshpan joghalarsyn,
Basyng saqtap múng bolyp.

«Shyghys Týrkistan marshynyn» muzy­ka­lyq sipaty dәstýrli shygharmalardan ózgeshe, jana intonasiyalyq lebi bar tuyndy. Ýsh aimaq qúrylu túsyndaghy Shyghys Týrkistan әskerining marshynyng taghy bir núsqasyn Stambulda túratyn aqyn Ramazan Dónmez (1932 j.t.) oryndap berdi. Onda tómendegidey joldar kezdesedi:

...Eski әdetti tastadyq,
Biz qazaqtyng balasy,
On sausaqtyng salasy, ai-ray, aiririray.
Avtomatty qolgha alyp,
Arystanday tolghanyp, ai-ray, aiririray.
Qazaq edi elimiz.
Eki-ekiden júbymyz, ai-ray, aiririray.
Biz qazaqtyng balasy,
On sausaqtyng salasy, ai-ray, aiririray.

Al M.Bayqonaqúly jetkizgen ýshinshi núsqa - mektep oqushylary marshynyng muzykalyq qyrlaryna, basqa materialdarmen jәne 1920-1940 jyldar әn janrynyng ayasyndaghy ornyna arnayy ghylymiy-teoriyalyq zertteme arnalady. Óleng ýzindisin tómende úsynamyz:

Ýstimizde týrik bayraq,
Kýnge qarap jaltyraydy.
Biriksin kýsh!
Bizdi kórgen qas dúshpandar,
Bek alystan qaltyraydy.
Biriksin kýsh!
Quanysyp, shattanysyp,
Algha taman jaryq zaman.
Ei, úmtyl, jas!
M.Bayqonaqúly oryndaghan «Alash marshyna» qayta oralsaq, shygharmanyng notalyq ýlgisin úsynyp, nazar audarsaq, taqyrybyna sәikes, birqalypty, bastan ayaghyna deyin 2/4 ólsheminde jýrip, marsh ekpininde batyl, salmaqty oryndalady:

Ánning óne boyyndaghy dybys pen buyn sinhrondy baylanysyp, marsh janrynyng tabighatyn asha týsedi. 6-buyndyq (3+3) joldardan qúrylghan shumaq tórt týrli muzykalyq melotarmaqtan túrady, әuen әr shumaqta ózgerissiz qaytalananyp otyrady.
Jogharyda aitylyp ótkendey, Mәdәlim Bayqonaqúlynyng núsqasy M.Dulatovtyng shygharghan әueninen ózgeshe, shamasy, búl hronologiyalyq jaghynan alghashqy variant. M.Dulatov núsqasy orys melodiyasymen salystyrghanda shaghyn dybys auqymynda jәne punktirli yrghaqtarmen jýredi. Kvartalyq intonasiyamen bastalghan әuen shymyr, jinaqy, әr bunaq sony salystyrmaly úzaqtyqpen túiyqtalyp otyrady. Jogharydaghy aitylghan «Alash úrany» da, «Alash marshy» da Alashorda qozghalysynyng tarihynda aitarlyqtay oryn alghan shygharmalar. Bizding oiymyzsha, bastapqy kezende Alash marshy retinde Mәdәlim Bayqonaqúly núsqasy keng tarap, tanymaldyq alghan siyaqty. Óitkeni ol variant - sol dýniyege kelgen kezenining muzyka mәdeniyetine tәn qúbylystarmen naqtylanyp otyr. Búl jerde ólenning bastapqyda orys әuenimen aitylyp, keyinnen basqa әuenge beyimdelgenin tarihy derek retinde nazarda ústauymyz qajet. Óitkeni qazaq jerindegi revolusiyalyq әnderding payda boluyna «Internasional», «Varshavyanka», «Smelo, tovarishi, v nogu» jәne orystyng halyq әnderining әser etkeni belgili.
Ótken ghasyrdyng basynda últtyq saz ónerine tyng taqyryp pen jana mazmúndaghy әnderding dýniyege keluimen birge marsh, valis sekildi tyng janrlar endi. Án mәdeniyetinde «Amangeldi sarbazdarynyng әni», «Amangeldi marshy», «Partizan әni» jәne t.b. marsh formasyndaghy әnder payda boldy. Jana janrlardyng aiqyndaushy belgilerining nyshany negizinen ólshemderinde edi - marshtyng әsirese 2/4 jәne 4/4 yrghaghynda ózgermey, birkelki jýrui zandylyq. Dәstýrli әn men kýilerimizge ólshemdik jii auysular tәn bolghandyqtan búnday birtekti yrghaqtyq formulalar birden enip ketpedi. Osy tústa azattyq jolyndaghy kýreske eleuli ýles qosqan últ ziyalylarynyng orys әnimen aitylghan «Alash marshy» («Ghasker óleni») sekildi, aqyn S.Seyfullin de 1917 jyly jazylghan úran ispettes «Jas qazaq marseliezasyna» orystyng revolusiyalyq «Otrechemsya ot starogo mira» әnining melodiyasyn paydalandy...
Alash әnderining qaysysyn alsaq ta, meyli marsh bolsyn, meyli gimn nemese әn dep atalsyn olar tәuelsizdik jolynda kýresken toptyng úrany bolghan, keyin jalpyhalyqtyq sipat alghan marshqa ainalghan qazaq muzyka mәdeniyetindegi otansýigishtik ruhtaghy tarihy tuyndylar.
Án - ómir ainasy. Halqymyzdyng muzyka múrasynda tarihy oqighalargha baylanysty tughan «Elim-ay», «Aghajay, Altay» әnderinde zarlay kóshken júrttyng zary sonshalyqty dәl beynelense, ótken ghasyr basyndaghy Alash milisiyasy tarihy men onyng bolashaghyna sengen túlghalar da osy shygharmalar arqyly óz sezimderin sonshalyqty dóp jetkizdi. Búl әnderding barlyghy da patriottyq taqyrypta shyqqan, myndardyng asyl armany bolghan tәuelsizdikke arnalghan, óskeleng úrpaq úmytugha bolmaytyn, últ tarihynan habar berip otyratyn muzykalyq eskertkishter.

B.TÚRMAGhAMBETOVA,
ónertanu kandidaty, muzykatanushy

«Týrkistan» gazeti

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1004
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 870
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 654
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 732