Dýisenbi, 6 Mamyr 2024
Alashorda 8344 2 pikir 18 Qyrkýiek, 2020 saghat 11:20

Memlekettik dumanyng mýshesi bolghan Tileuli Allabergenúly

Ekinshi memlekettik dumanyng syrdariyalyq mýshesi

Birinshi orys revolusiyasynyng jemisi ispettengen Resey imperiyasy Memlekettik dumasynyng 1906 jylghy alghashqy shaqyrylymyna Týrkistan ólkesindegi Syrdariya oblysynan deputattar saylanbay qaldy. Týrli ahual әser etti. Eng bastysy, 1905 jylghy petisiya nauqany kezinde el tilegin tiyisinshe rәsimdep, ýkimetke jetkizu ýshin kóp әrekettengen zanger Serәli Lapindi әkimshilik únata qoymady. Al júrtshylyq ony imperiyanyng ókildik mekemesine deputat etuge qatty úmtylghan edi. Biraq biylikting qiytúrqy әreketterining saldarynan saylau nauqany sozbúidagha salynyp ketti de, Birinshi Dumanyng júmysy tez dogharylghandyqtan, mýldem ótpey qaldy.

Esesine ónirding bas adamdary әkimshilik talaptaryn eskere otyryp, Memlekettik dumanyng ekinshi shaqyrylymyna tiyanaqty dayyndaldy. Aqyry, Syrdariya oblysynyng jergilikti halqy túratyn ýiezder men bolystardan belgilengen tandap saylaushylar (vyborshikter) músylmandardyng Týrkistan qalasyndaghy qasiyetti de kiyeli orny Áziret Súltanda bas qosty. Búl 1907 jylghy 27 aqpan bolatyn.

Saylaushylar aldynda sóilegen sózinde imam oblys músylmandarynyng Memlekettik dumada syrdariyalyqtar atynan ókildik etuge layyq dep qalaghan ózining azamatyn jiberui ýshin biyl berilip otyrghan mýmkindikti paydalanugha jinalyp otyrghandaryn esterine saldy. Sodan keyin ýmitkerlerding kandidaturalary qarastyryldy. Bәri jasyryn dauysqa salyndy. Tandap saylaushylar ónirdegi qadirli kisilerding biri, 51 jasar (1856 jyly tughan) Tileuli Allabergenovti 23 shar salyp qoldady.

Sol kezgi derek kózderinde onyng «qúrmetti aqsaqal», myng bastan astam iri qarasy bar «mal ósirushi» ekeni, sauatyn ýiinde ashyp, «bastauysh últtyq mektepti», yaghny medreseni bitirgeni, odan «bastauysh orys-tuzem mektebinde oqyghany», orys tilin tәp-tәuir biletindigi, saylau kezinde eshqanday partiyada bolmaghany aitylghan. II Memduma mýshelerining portretteri men ómirbayandary jariyalanghan anyqtamalyqta «saudager» («torgoves») degen anyqtama keltirilgen (Boiovich M. M. Chleny Gosudarstvennoy dumy (Portrety y biografiiy). Vtoroy sozyv. M., 1907. S. 502). Alayda onyng II Dumagha saylau jýrgizilgen nauqangha deyingi jәne әigili 1907 jylghy «Z mausym tónkerisinen» keyingi ómiri men qyzmeti jóninde túshymdy mәlimetter әzirge kezdespey túr.

Memlekettik dumanyng ekinshi shaqyrylymynda qazaqtardan Peterburgtegi Tavriya sarayynda alty deputat júmys istedi. Atap aitqanda olar: Dala ólkesinen zanger Baqytjan Qarataev (Oral oblysynan), diny qyzmetshi Shәimerden Qosshyghúlov (Aqmola oblysynan), bolys basqarushysy Temirghaly Núrekenov (Semey oblysynan), Astrahan guberniyasynyng Ishki Qazaq (Bókey) Ordasynan shyghystanushy Baqtygerey Qúlmanov  jәne Týrkistan ólkesinen mal ósirushi Tileuli Allabergenov (Syrdariya oblysynan) pen qatynas joldary injeneri Múhamedjan Tynyshbaev (Jetisu oblysynan) edi. Zang shygharushy mekeme birinshi sessiyasyn da ayaqtap ýlgermegenmen, tym solshyldyghy ýshin ókimetke jaqpay, patshanyng 3 mausymdaghy jana zany shyghyp, tarqatylghangha deyin II Memdumanyng osy alty mýshesi deputattyq mindetterin abyroymen atqardy.

Tileuli Allabergenov ózge әriptesteri tәrizdi, II Dumanyng Músylmandar fraksiyasyna jazylghan.  Músfraksiya Dumada Polisha deputattarynyng polyak kolosy dep atalatyn («polyak ýiirmesi» degen maghyna beretin) toby sekildi erekshelenip, Resey músylmandarynyng ortaq mýddelerin qorghaudy kózdedi, olardy biriktiretin ortalyq organ sipatty boldy. Halyqqa solay tanylyp kele jatqan imperiya músylmandyghy kindik mahkamasynyng bir mýshesi syrdariyalyq mal iyelenushi Tileuli Allabergenúly edi. Ol jәne onyng әriptesteri músfraksiya mýsheleri qatarynda polyak, belorus, litva deputattarymen birge Tavriya sarayy mәjilis zalynyng artqy jaghyndaghy ortasyna tayau qanatynan bólingen oryndarynda qatar otyryp, minberden qozghalghan ózekti taqyryptargha jiti zer saldy. Dumanyng jalpy otyrystarynan bosaghan uaqyttarynda sol shaqta jer-su dauyna baylanysty asqyna bastaghan qazaq mәselesin Baqytjan Biysәliúly Qarataevtyng jetekshiligimen biylikke jetkizip, sheshimin tabugha tyrysqandar qatarynda Tileuli Allabergenúly da jýrdi.  Ol ózge ýzengilesterimen birge Dumadaghy Sibir deputattary tobyna da kirdi.

Sibir parlamenttik tobyn qúrugha bastamashylyq jasaghan Omby kazak әskerinen saylanghan deputat, Memlekettik dumadaghy Demokratiyalyq reformalar partiyasy fraksiyasynyng mýshesi Innokentiy Pavlovich Laptev edi. Ol Omby gimnaziyasynan keyin Mәskeudegi Lazarevtik shyghys tilderi institutyn bitirgen, Ombyda, Qarqaralyda, Saratov guberniyasynda, Pavlodarda týrli qyzmet atqarghan, qazaqtyng tilimen, tynys-tirshiligimen birshama tanys adam bolatyn. Sondyqtan sibirlik deputattardy jeke topqa úiystyrugha kiriskeninde ol qazaqtargha erekshe kónil bóldi. Memdumadaghy Sibiriya  tobynyng qúryltayshy jinalysy 1907 jylghy 20 nauryzda ótti. Laptev tóraghasy  bolyp saylandy. Toptyng alghashqy on ýsh mýshesining beseui qazaq deputattary: aqmolalyq Qosshyghúlov, semeylik Núrekenov, torghaylyq Birimjanov, oraldyq Qarataev jәne syrdariyalyq Allabergenov edi. Sibirlik top birinshi kezekte kóterudi kózdegen sharualar – Sibir aimaghynda zemstvo engizu tәrtibin naqtylau, qonys audarushylyqty úiymdastyru, pereselender men jergilikti halyqty jerge ornalastyru, basqa da mәseleler qazaq tynys-tirshiligi ýshin de ózekti edi. Sol sebepti basqa serikterimen birge Tileuli Allabergenúly da sibirlikter tobynyng mәjilisterine ynta qoyyp qatysyp jýrdi.

II Dumanyng plenarlyq otyrystarynda eki qazaq deputatynyng sóileuine mýmkindik berildi. Temirghaly Núrekenov Ertis boyynda tuyndaghan júmyssyzdyq mәselesin kóterdi. Al Baqytjan Qarataev ýkimetting ortalyq oblystardan sharualardy úly dalagha qonys audartu arqyly ishki Reseydegi daghdarysty retteudi, pomeshikterding jaghdayyn jaqsartudy kózdegen, esesine qazaqtardy atamekeninen quyp, shúrayly jer-suyn tartyp alyp jatqan sharalaryn batyl әshkereledi. Sol sózding artynsha Memduma tarqatyp jiberildi. Jәy taratylyp qana qoyghan joq, saylau jayyndaghy jana zanymen Dala ólkesinen, Sibirden, Týrkistan ólkesinen sodan bylay deputat saylanbaytyn etti. II Dumanyng ózge mýsheleri sekildi Tileuli Allabergenov te eline oraldy. Tek odan song el ishinde qanday júmys istegeni, qoghamdyq qyzmetterge qatysqan-qatyspaghany әzirge zertteushiler ýshin beymәlim bolyp túr.

Degenmen ólketanushylardyn,  jergilikti izdenimpazdar men zertteushilerding búl rette belgili bir qol jetkizui yqtimal jaqsy mýmkindigi bary anyq. Óitkeni syrdariyalyq Tileuli Allabergenúly býgingi Týrkistan oblysynyng tumasy boluy yqtimal. Izdenushilerge osy baghytta júmys istep kóruge bolatyn sekildi. Myna mәselege nazar audarylsa. Qazirgi oblys ortalyghy Týrkistan qalasynda 1953 jyly felidsherlik mektep ashylghan bolatyn. Sol mektep 1954 jyly Ontýstik Qazaqstan oblysy Lenger medisina uchiliyshesining Týrkistan filialy atalyp qayta qúryldy. Onyng alghashqy diyrektory bolyp 1956 jylgha deyin Baltabay Tileuliúly Allabergenov istegen eken. Filial býgingi Týrkistan medisina kolledjining izashary bolghan. Qaladaghy tandauly oqu oryndarynyng birinen sanalatyn osy kolledjding tarihynda Lenger medisina uchiliyshesi Týrkistan filialynyng basshysy jayynda: «Baltabay Tileuliúly – 1906 jyly Syrdariya oblysynan II (anyqtamada VI-shy dep qate jazylghan) Resey Memlekettik dumasyna deputat bolyp saylanghan Týrkistan intelliygentining úly» dep jazylghan. Demek jergilikti zertteushilerding kómegimen II Memduma mýshesi Tileuli Allabergenúlynyng úrpaqtaryn tabu arqyly jana da qyzyqty derekterge qanyghuymyz әbden mýmkin.

Suretterde:

Tileuli Allabergenov

II Memduma mýshelerining bir toby. Jogharghy qatardaghy sol jaqtan birinshi T. Allabergenov, ong jaqtan týregep túrghan ekinshi Q. Tevkelev, músfraksiya tóraghasy

II Memdumadaghy músylman deputattar: (soldan ongha qaray): B. Qarataev (Oral obl.), M. Núrberdyhanov (Zakaspiy obl.), A. Kariyev (Tashkent qalasy), T. Allabergenov (Syrdariya obl.)

Týrkistandyq deputattar Duma shәihanasynda. Týregep túrghan T. Allabergenov

Beybit Qoyshybaev.

«Múnara», № 17.

Abai.kz

2 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1473
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 1333
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1083
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1127