Qazaqstan Preziydenti Qasym-Jomart Toqaev 1 qyrkýiektegi Qazaqstan halqyna Joldauynda kәsiby sport klubtaryn tolyqtay memlekettik budjetten qarjylandyrudyng qajeti joq ekenin aitty.

«Óskeleng úrpaqtyng sporttyq jәne shygharmashylyq әleuetine asa nazar audaru qajet. Qarjy tapshylyghy kezinde memleket budjeti esebinen kәsiby sport klubtaryn tolyqtay qamtamasyz etuding qajeti joq. Memleketting jәne kvaziymemlekettik kompaniyalardyng budjetinen milliardtaghan tenge tiyimsiz júmsaluda», - dedi Toqaev.

Halyqtyng qaltasynan shyqqan qarjynyng kýshimen ghana kýn kóretin Qazaqstan kәsipqoy sportyna aitylar syn kóp. Budjet qarjysynyng býiirin soryp otyrghan futbol, hokkey, basketbol, velosport syndy «qomaghay» sport týrelin qarjylandyru ýshin jylyna milliardtaghan aqsha qajet.

Sport klubtaryna jyl sayyn qyruar qarjy bólinip jatqanymen, qarjygha say nәtiyje talap etip jatqan eshkim joq. Búl klubtar el aldynda, memleket aldynda esep te bermeydi. Budjeti qansha, sheteldik sportshylardy qanshagha satyp aldy, olargha qansha jalaqy tóleydi, nәtiyje qanday degen súraqtar shendilerdi eshqashan mazalamaydy. Jauapty basshylar bólingen qarjynyng qayda júmsalghany jayly júmghan auyzyn ashqan emes.

Sarapshylardyng oiynsha, osynday jabyq sayasat sport salasyndaghy sybaylas jemqorlyqty órshitip jibergen. Kәsipqoy sport klubtary shendilerding qaltasyn qampitatyn qambagha ainalghany ótirik emes. Onyng ýstine, bizding elde sport federasiyalaryn kәsiby maman emes, әkim-qaralar basqarady. Demek, keyi sport týri, keybir basshynyng jeke menshigine ainalyp ketken desek te bolady. Endeshe, 30 jyl boyy mol qarjy bólinip, jemqorlyq jaylap alghan salany Preziydent Toqaev bir auyz sózimen ózgerte ala ma?

Joldaudan keyingi esep-qisap

Memleket basshysynyng joldauynan keyin mәdeniyet jәne sport ministrligi songhy eki jylda sportqa bólingen qarjy mólsherin jariyalady. Atalghan ministrlikting mәlimetinshe, 2019-2020 jyldar aralyghynda elimizding 17 oblysynda jergilikti budjetterden 250 milliardtan astam tenge bólingen. Búl qarajattyng kóp bóligi futbol men hokkey klubtaryn ústaugha ketedi eken.

Atap aitqanda, 2019 jyly sport klubtaryna 121 milliard tenge, (onyng 34 milliard tengesi futbolgha), 2020 jyly 131 milliard tengege (onyng 37 milliardy futbolgha) bólingen.

Qazaqstanda jazghy olimpiadalyq sport týrlerine jatatyn 95 kәsiby klub júmys isteydi. Olar: gandbol - toghyz, su doby - eki, dopty hokkey - bir, regby - eki, basketbol - toghyz, klassikalyq jәne jaghajay voleyboly - 23, futbol - 49 ( búlardan bólek ondaghan hokkey klubtary bar). Osynyng bәri budjetke qarap otyr. Almatylyq «Qayrat» futbol klubynan basqa birde-bir komandada jeke qojayyn joq.

2012 jyly eks-preziydent Núrsúltan Nazarbaevttyng bastamasymen «Astana» preziy­dent­tik kәsiby sport kluby qúrylghan. Qazirgi uaqytta klub qúramyna «Barys» hokkey kluby, «Astana» futbol kluby, «Astana» veloko­man­dacy jәne «Astana» basketbol kluby kiredi. «Samúryq-Qazyna» últtyq әl-auqat qory 2020 jyly osy sport klubyn ústap túrugha 27 milliard tenge bólgen.

Búlar joldaudan keyin jariyalanghan jana mәlimetter. Biz búghan deyin de el sportyndaghy bas ainaldyrar qarjylar jayly jazyp jýrdik. Mәselen, futboldan premier-ligada baq synaytyn komandalargha el budjetinen jyl sayyn 30-40 milliard tenge bólinedi. 2018 jyly dәl osy futbolshylargha jalaqy tóleuge 80 mln euro (33,5 mlrd tenge) júmsalghan kórinedi. Taghy bir mәlimet boyynsha, elimizde dop tebetin futbolshylar orta eseppen jylyna 148 513 dollar (ayyna 12 376 dollar) tabys tabady.

Sonday-aq, futbolgha arnalghan stadion soghugha da jónsiz aqsha júmsaudan aldyghan jan salmaymyz. Tәuelsizdik alghannan beri elimizde jalghyz stadion - «Astana Arenanyn» shyghyny 182 mln. dollar bolghan. Al Týrkstan oblysynda salynyp jatqan su jana stadiongha 31 mln. dollar júmsaldy. Múny az deseniz, kezinde Shymkenttegi «Qajymúqan atyndaghy ortalyq stadiondy» qayta jóndeuge 44 mln. euro (mólshermen 50 mln. dollar) qarstyrylghan bolatyn.

El budjetine eng kóp salmaq salatyn ekinshi sport - hokkey. Elordada kileng sheteldikter óner kórsetetin «Barys» degen klub bar. Búghan deyin «Barys» hokkey klubyna 2018 jyly 3 450 840 000 tenge, al 2019 jyly 3 653 490 000 tenge bólingenin jazghan edik. Dәl osy «Barys» klubynda oinaytyn Darren Dis esimdi kanadalyq hokkeyshi jylyna bir million dollardan kóp jalaqy alatyn kórinedi.

Atalghan san-sifrlar kәsipqoy sportqa mol qarjynyng maqsatsyz júmsalghanyn aighaqtaydy. Biraq búl ashyq derekkózder arqyly bizge jetken mәlimetter ghana. Jogharyda aitylghan 2 jylda jergilikti budjetten bólingen 250 milliard tengening esebine manaylaghan da joqpyz. Onyng esebin eshkim bergen joq әli.

Sportqa bólingen qarjy - qúmgha singen su

Eng ókinishtisi, kәsipqoy sportqa milliardtap qarjy shyghyndasaq ta, jetken jetistigimiz tym az. Futboldan últtyq qúramamyz әlemdik reytingte 120-orynda túr. 20 jyl jantalassaq ta ózimizden birde-bir әlemdik dengeydegi hokkeyshi shyqqan joq. Hokkey qúramamyzda kileng sheteldikter óner kórsetip jýr. Velosport, basketbol qúramalarymyzda da qaptaghan legionerler. Qazaq týgil, qazaqstandyq oiynshylar joq. Qazaq biyligi sonda da bos maqtan ýshin sheteldik sportshlargha aqsha shashudan sharshamay otyr.

Ótken jyly Qazaqstan futbol federasiyasy el futboly ýshin tiyimsiz sheshim qabyldady. Reseyding әserimen EAEO-gha mýshe elderding oiynshylary bizding elde legioner sanalmaydy degen ereje engizdi. Osy sheshimning әserinen onsyz da sheteldikter kóp qazaq futbolyna Resey men belarusitik ekinshi-ýshinshi sortty futbolshylar qaptap ketti.

Sózimiz dәleldi bolsyn, biyl Qazaqstan Premier-ligasynda baq synap jatqan 11 komanda sapynda 127 sheteldik oiynshy dop teuip jýr. Onyng 115-si resmy legioner retinde tirkelgen (EAEO oiynshylaryn legioner retinde qarastyrdyq). Qazaqstan azamattyghyn alghan oiynshylar bizding elding kók pasportyn kóp aqsha tapqansha ghana paydalanaty bәrimizge belgili. Múnday mysaldar bizde óte kóp.

Salystyru ýshin aita keteyik. Ótken jyly el chempionatynda 12 komanda boldy. Sol 12 komandada 107 sheteldik oiynshy bolghan (onyng 92-si resmy legioner). Al biyl 1 komanda az bolghanyna qaramastan, sheteldikter sany 20-gha artyp otyr. Osydan-aq, QFF-nyng jana erejesi sheteldik futbolshylar ýshin tiyimdi bolghanyn bayqaugha bolady.

El chempionatyndaghy 11 komandanyng ishinde petropavldyq «Qyzyljarda» sheteldikter eng kóp - 16 oiynshy. «Jetisu», «Shahter», «Oqjetpes» sapynda 13-ten sheteldik jýr. Al sheteldik oiynshylar eng azy «Qaysar» men «Kaspiy». Biraq búlardyng ózinde 9-dan sheteldik futolshy bar.

El chempiony «Astana» sapynda 14 birdey sheteldik oiynshy bar. Elordalyqtar otandyq jas futbolshylargha mýlde mýmkindik bermeytin komanda retinde aty shyqqan. Kóbine sheteldikterge senim artady. Preziydenttik klub degen atyna sýienip, «Samúryq-Qazynanyn» san milliard somasyn saryp etip otyr.

Sol «Astananyn» kýni keshe ótken shymkenttik «Ordabasygha» qarsy oiynda tek sheteldikterdi alangha shygharyp tanqaldyrdy. El chempionatynyng 8-tury ayasynda ótken oiynda «Astana» sapynda jalghyz qazaqstandyq (Dmitriy Shomko) óner kórsetti.

Astana»: Nenad Erich (Q) (K) – Urosh Radakovich, Luka Shimunovich, Evgeniy Postnikov, Dmitriy Shomko – Ivan Maevskiy, Maks Ebong, Runar Mar Sigurionsson – Tigran Barsegyan, Dorin Rotariu, Piyeros Sotiriu.

Búl jerde Qazaqstan azamattyghyn alyp alghan Nenad Erich ( Serbiya) pen Evgeniy Postnikovty (Resey) da sheteldikter qataryna jatqyzamyz. «Ordabasy» da olardan kem soqqan joq, 7 sheteldik oiynshyny alangha shyghardy.

Biyl «Astana» men «Ordabasy» ghana emes, basqa komandalar da alangha 3-4 qana qazaqstandyq oiynshy shygharyp jýr. Zan-tәrtip soghan jol berip túr. Qazaqstan kәsipqoy futbol ligasynyng erejesinde otandyq oiynshyny alangha shyghu mindettelmegen. Bir oiynda 6 legioner, 5 EAEO oiynshysyn shygharsa da bapker óz biledi. Ereje mine:

«Premier-liga klubynyng tiziminde kem degende 12 qazaqstandyq futboldyng tәrbiyelenushisi jәne «legionerlerdin» sany 8-den aspauy qajet. Tizimdegi qalghan 10 pozisiyany qazaqstandyq futboldyng tәrbiyelenushisi nemese Euraziyalyq ekonomikalyq odaqqa mýshe elderding kez kelgen futbolshysy toltyra alady. Búl klubtyng ústanymyna baylanysty. Oiyndaghy shekteuge qatysty bir ghana ereje bar: jasyl alanda «legionerlerdin» sany 6-dan aspauy tiyis».

Qysqasy, qarjysy mol qazaq sportyna ýlken reforma kerek. Kәsipqoy sport klubtaryn esepsiz qarjygha kómip qoydy toqtatpasaq, el sporty eshqashan damymaydy. Baqylau kýsheymese, sporttaghy sybaylas jemqorlyq ta tiylmaydy.

Kәsipqoy sporttaghy esepsiz qarjyny azaytu jayly búghan deyin de kóp aityldy. Halyq ýnemi osyny talap etedi. Búl úsynystar biyik minberlerde de sóz bolghan.

2019 jyly 13 deputat búrynghy Premier-Ministr Baqytjan Saghyntaevqa joldaghan saualgha keyingi Premier-ministr Asqar Mamin jauap berip, kәsipqoy sportqa qarjy bólu, legioner shaqyru erejesi ózgermeytinin menzegen.

Al 2020 jyldyng basynda Mәjilis deputaty, «Aq jol» partiyasynyng tóraghasy Azat Peruashev әkimderge kәsipqoy sport jәne futbol klubtaryn budjet qarajatynan qarjylandyrugha tyiym saludy úsyndy.

Biraq búl úsynystargha qúlaq asqan eshkim bolghan joq. Sebebi jogharyda aitqanymyzday, 30 jyl boyy qalyptasqan jýieni búzyp, sporttaghy qarjyny qiyp tastau qiyn júmys. Qarjynyng arqasynda ghana qalt-qúlt etip kýn kórip otyrghan qazaq sporty qúrdymgha qúlauy mýmkin. Onyng ýstine mol qarjygha ýirengen mýddeli toptar mýmkindik bergisi kelmeydi.

Biraq Preziydent kәsipqoy sportqa memlekettik budjetten qarjy bóludi qysqartudy talap etip otyr. Endigi súraq, memleket basshysynyng talaby oryndalyp, el sportynyng kólenkeli túsyna may shamnyng jaryghy týse me, әlde qalyptasqan jýie óz degenin jasay bere me?

Quanysh Qappas

Abai.kz