Dýisenbi, 29 Sәuir 2024
Janalyqtar 3871 0 pikir 29 Mausym, 2009 saghat 09:08

Darhan QYDYRÁLI. Izgilik fenomeni

Tariyhqa “qyrghiy-qabaq soghys” jyldary degen ataumen engen kezende NATO-gha mýshe elder men “Varshava shar¬¬tynyn” qúramyna kiretin mem¬leketter bir-birimen teketiresip túrdy. Barshagha belgili, NATO elderi AQSh-tyng tóniregine toptassa, “Varshava shartyna” mýshe elder Kenester Odaghynyng aina¬lasyna shoghyrlandy.
Sosialistik baghyttaghy elderge jetekshilik jasaghan Kenester Odaghy ydyraghannan keyin búl tepe-tendik búzylyp, әlemdik jýieni qayta jasaqtaudy kóz¬degender týrli boljamdary arqyly jana baghdarlamalar týze bastady.
Euraziya kenistigining kartasy ózgerip, sahnagha jas tәuelsiz memleketter shygha bastaghan tústa, dәlirek aitqanda, 1993 jyly halyqaralyq sayasatta beldi basy¬lymnyng biri bolyp esepteletin “Foreign Affairs” jurnalynda bas redaktor, Gar¬vard uniyversiyteti strategiyalyq zert¬teuler institutynyng diyrektory Semuel Hantingtonnyng “Órkeniyetter qaqty¬ghysy ma?” degen kólemdi maqalasy ja¬riyalandy. Maqalada kommunistik iydeo¬logiya kelmeske ketkenimen, kәri qúr¬lyqta jana kýshterding – Qytay men islam órke¬niyetterining qanat jayyp kele jatqany, tayau kele¬shekte búlardyng orasan kýshke ie bolyp, batys¬tyq-hristiandyq ór¬¬ke¬niyetpen qaqtyghysatyny turaly sәuegeylik ja¬saldy.

Tariyhqa “qyrghiy-qabaq soghys” jyldary degen ataumen engen kezende NATO-gha mýshe elder men “Varshava shar¬¬tynyn” qúramyna kiretin mem¬leketter bir-birimen teketiresip túrdy. Barshagha belgili, NATO elderi AQSh-tyng tóniregine toptassa, “Varshava shartyna” mýshe elder Kenester Odaghynyng aina¬lasyna shoghyrlandy.
Sosialistik baghyttaghy elderge jetekshilik jasaghan Kenester Odaghy ydyraghannan keyin búl tepe-tendik búzylyp, әlemdik jýieni qayta jasaqtaudy kóz¬degender týrli boljamdary arqyly jana baghdarlamalar týze bastady.
Euraziya kenistigining kartasy ózgerip, sahnagha jas tәuelsiz memleketter shygha bastaghan tústa, dәlirek aitqanda, 1993 jyly halyqaralyq sayasatta beldi basy¬lymnyng biri bolyp esepteletin “Foreign Affairs” jurnalynda bas redaktor, Gar¬vard uniyversiyteti strategiyalyq zert¬teuler institutynyng diyrektory Semuel Hantingtonnyng “Órkeniyetter qaqty¬ghysy ma?” degen kólemdi maqalasy ja¬riyalandy. Maqalada kommunistik iydeo¬logiya kelmeske ketkenimen, kәri qúr¬lyqta jana kýshterding – Qytay men islam órke¬niyetterining qanat jayyp kele jatqany, tayau kele¬shekte búlardyng orasan kýshke ie bolyp, batys¬tyq-hristiandyq ór¬¬ke¬niyetpen qaqtyghysatyny turaly sәuegeylik ja¬saldy.
Maqalagha baylanysty әr týrli pikirler aity¬lyp jatty. Áuelgide sú¬raq qoyyp, jalpy júrt¬shylyqtyng tamyryn ba¬syp kórgen Hantington óz oilaryn tolyqtyra týsip, 1996 jyly “Órkeniyetter qaqtyghysy jәne әlemdik jýiening qaytadan qúryluy” degen әigili kitabyn jariyalady. Búrynyraq Aq ýide, AQSh-tyng Últtyq qauipsizdik kenesinde qyzmet atqarghan avtordyng búl kólemdi enbegi әlemde jana tartystyng basta¬luyna týrtki boldy. Mikro dengeyde iys¬lam men pravoslaviye, budda, afrikalyq jәne batystyq hristiandyq arasynda, makro dengeyde músylman, budda jәne hristiandyq órkeniyetter arasynda ýlken qaqtyghys oryn alatynyn aitqan Hantington búl soghysqa batystyng men¬mendigi, islamnyng ymyrasyzdyghy jәne Qytaydyng qyrsyqtyghy sebep bolady degen boljam jasady. Avtor sonday-aq “Órkeniyetter qazany” dep ataghan Aziya aimaghynda Resey, músylmandyq Aziya, Qytay jәne AQSh arasynda qaqtyghys jýredi degen pikir aitty.
Hantingtonnyng kitabyna AQSh-tyng belgili ghalymdary qoldau kórsetip, jana mynjyldyqtyng basynda adamzat bala¬syn alapat apattardyng kýtip túrghanyn jarysa jaza bastady. Baspasóz bette¬rinde “radikaldy islam”, “islam funda¬mentalizmi”, “sayasy islam”, “ymyrasyz islam” degen siyaqty jana terminder payda bolyp, olar әlem júrtshylyghyna úsynylyp jatty. Kóp úzamay Frensis Fukayama “tarihtyng sonyn” jariyalap jiberdi. Al tanymal oriyentalist-ghalym, professor Bernard Levis órkeniyet¬ter¬aralyq soghystyng bolmay qoymaytynyn, tipti islam órkeniyeti ózining ishinde sýn¬niyt-shiit bolyp qyrqysatynyn aityp sәuegeysidi. Esimi oqyrmandargha etene tanys Zvignev Bjezinskiy de 1997 jyly jariyalaghan әigili “Ýlken shahmat taqtasy. Amerikanyng basymdyghy jәne múnyng geostrategiyalyq qajettiligi” dep atalatyn atyshuly enbeginde әlemdik jana bәsekeler men qaqtyghystar turaly boljam jasady. Kitabynda Euraziyagha kim ýstemdik qúrsa, sol әlemdik sayasatta basymdyqqa ie bolady degen pikir ait¬qan avtor Qazaqstandy negizgi qaqtyghys alandarynyng birinen sanady. Búdan búryn, 1993 jyly “NPQ” jurnalyna bergen súhbatynda da Bjezinskiy “Et¬nostyq qazan” dep ataghan aimaqta Kon¬fusiy ilimi, islam jәne hristiandyq arasyndaghy bәsekelestikting órship, onyng arty Yugoslaviyada bolghanday qandy qaqtyghysqa aparyp soghuy mýmkin ekenin aitty.
Jogharyda atalghan enbekterde әlem júrtshylyghyna, sonyng ishinde Qazaq¬stannyng taghdyryna tikeley qatysty boljamdar jasalghan edi. Avtorlar “et¬nostyq qazan”, “órkeniyetter qazany”, “Aziyanyn  Balqany” dep ataghan aimaqta ornalasqan Qazaqstandy bolashaqta oryn aluy mýmkin qaqtyghystardyng bel ortasynda atady. Eldegi ishki qayshy¬lyqtar, etnostyq ala-qúlalyq jәne jas memleketting geosayasi, geostrategiyalyq manyzyna toqtalghan belgili sayasatta¬nu¬shylar tipti tәuelsizdikting alghashqy on jyldyghynda Qazaqstanda etnostyq qaq¬tyghystar bolatynyn aityp jatty. Áriy¬ne, olardy múnday sayasy joramal ja¬saugha Qazaqstannyng bay energetiy¬kalyq resurstargha ie ekendigi de iyter¬melegeni anyq. Óitkeni, osy kezde әlemdik qaq¬tyghystargha bastauy mýmkin jana bәse¬keler dәl osy “energetikalyq dәlizder” ýshin jýrip jatty.
Onyng ýstine, Kenester Odaghy ydy¬raghannan keyin Osh, Ferghana, Baku, Sumgaiyt, Tauly Qarabaq, Baltyq jagha¬lauy elderinde dau-janjaldar bolyp, onyng ayaghy etnostyq qaqtyghystargha, qandy soghystargha soqtyrdy. Kenester Odaghynan Qazaqstangha ekonomikalyq túrghydan mesheu qalghan, memlekettik qúrylymdary toqyraugha úshyraghan, shekarasy tolyq aiqyndalmaghan, últtyq qatynastary shiyelenisken el múra bolyp qaldy. Qazaq eli rasynda jolayyryqta túrdy.
Alayda syndarly sayasat ústanghan res¬publika basshylyghy tyghyryqtan shy¬ghar joldy taba bildi. Yadrolyq qarudan bas tartyp, halyqtar assambleyasyn qúrghan, osy arqyly eldegi últtardy úiys¬tyra týsken jas, jigerli memleket damudyng ózindik modelin qalyptas¬ty¬ryp, kóp úzamay dýnie jýzine tanyla bastady. Álemning auzy dualy sayasattanu¬shylary endi “qazaqstandyq modeli” turaly sóz ete bastady. Qysqa merzimde beybitshilik beldeuine, izgilik mekenine ainalyp ýlgergen el turaly dýnie jýzining beldi, belgili basylymdary jarysa jazdy. Mәselen, Qazaqstangha resmy saparmen kelgen Birikken Últtar Úiymynyng sol kezdegi Bas hatshysy Kofy Annan: “Qazaqstan tәuelsizdik jyldarynda әleumettik-ekonomikalyq salada, sonday-aq ishki sayasy túraqty¬lyqty qamtamasyz etu isinde ýlken ta¬bystargha qol jetkizdi. Qazaqstan ónirlik janjaldardy sheshuding bastamashysy bolugha jәne yadrolyq qarusyzdanu ýshin batyl әreketter jasaugha qabiletti bolyp shyqty. Qazaqstannyng is-tәjiriybesi últaralyq jәne konfessiyaaralyq san-aluandyqqa kesir emes, iygilik retinde qarau kerek ekendigin kórsetti. Respublika kóp¬tegen basqa elderge ýlgi bola alady” dep mәlimdedi. Sol siyaqty Úlybritaniyanyng eks-premier-ministri Margaret Tetcher hanym Qazaqstan Preziydentine joldaghan hatynda: “Tәuelsizdik alghan sәtten bastap Sizding kóregendik sayasatynyz eldi bos¬tandyqqa aparatyn jolgha alyp shyqty. Pessimister, bәlkim, sizding elinizding etnos¬tyq jәne diny әrqilylyghy últtardy janjaldastyrmay qoymaydy, sóitip, Qazaqstandy әlsiretedi dep ýmittengen bo¬lar. Alayda bәri kerisinshe bolyp shyqty. Qazaqstan ózining әraluandyghynyng arqa¬synda gýldenip keledi jәne ózining әraluan dәstýrler men diny senimderge baylyghynyng arqasynda quatyna quat qosuda. Sizder basqalargha ýlgi boldynyzdar”, dep jazdy. Etnostyq jәne diny janjaldar tolastamay túrghan Tayau Shyghystaghy Izraili memle¬ketining syrtqy ister ministri, әlemdik beybitshilikke qosqan ýlesi ýshin Nobeli syilyghymen marapattalghan Shimon Peres te óz tandanysyn jasyra almay: “Qazaq¬stan últaralyq jәne konfessiyaaralyq kelisim elining óte jaqsy modeli bolyp tabylady”, dep atap kórsetti.
Eldegi ishki túraqtylyqty qamtamasyz etumen birge, әlemdik dengeydegi sharalargha da belsene aralasa bastaghan  N.Á.Nazarbaev Qazaq eli tәuelsizdigin jana alghan tústa Birikken Últtar Úiymynyng Bas Assam¬bleyasynda sóilegen sózinde әlemdik qau¬ym¬dastyqty kýsh biriktirip, erikti ynty¬maqtastyq qadamyn jasaugha, sóitip, dagh¬darystaghy ónirler men damyghan elderding problemalaryn ortaqtasa sheshu ýshin bar¬lyq elderding әskery budjetinen 1 payyz bóluge shaqyrdy.
Qysqa merzimning ishinde Qazaqstan kóp vektorly sayasat ústanu, búrynghy odaq¬tastarymen ortaq til tabysu, tuysqan týrki júrtynyng jaqyndasuyna jәne Aziyadaghy yntymaqtastyqqa úiytqy bolu, tipti Ýndis¬tan men Pәkstan syndy alyp elderdi tatulyqqa shaqyru siyaqty keleli әre¬ketteri arqyly shyn mәninde euraziyalyq memleketke ainalyp ýlgerdi.  
Osylaysha, bir-birine qabysqan sózi men isi arqyly Hantingtonnyng pikirlerin joqqa shygharghan Núrsúltan Nazarbaev әlem júrtshylyghyna ghasyrlar toghysynda órkeniyetter arasynda qaqtyghys emes, keri¬sinshe, mәdeniyetter arasynda kelisimnin, әlemdik izgilikting altyn kiltin úsyndy. Qa¬zaqstan Preziydentining әlemdik órkeniyetter qaqtyghysyna jol bermeu ýshin jasaghan qajyrly enbekteri, dinning sýiispen¬shilikting kepili retinde adamzat balasynyng tarihynda alar ornyn kórsetu maqsatynda dәstýrli dinder men konfessiyalar ókil¬derin Astanagha jinap, olardyng basyn qosuy jәne úiytqy bolghan ózge de iygi is-sharalary múnyng jarqyn aighaghy.
Jalpy, “órkeniyetter arasyndaghy qaq¬ty¬ghys” turaly pikirlerding býkil adamzat ýshin asa qauipti ekenin eskertken, tipti oghan qarsy shyqqan Iran preziydenti Múhammad Hatami, Polisha preziydenti Leh Valensa siyaqty tanymal sayasatkerler men memleket basshylary boldy. Áytse de, olardyng pikirleri jeke ústanym retinde qalyp jatty. Al N.Nazarbaev әlemde órkeniyetteraralyq qaqtyghys pikirine qarsy túrudy, mәdeniyetter men din ókilderi arasyndaghy ýnqatysudy jan-jaqty qoldaudy memlekettik sayasatqa ainaldyrghan jalghyz memleket basshysy bolyp qaldy. Osy arqyly Qazaqstan Preziydenti ózining aimaqtyq qana emes, әlemdik órede oilaytyn kesek kýresker, býkil adamzattyng taghdyryna alandaytyn tabandy túlgha ekenin kórsetip berdi.  
Kóptegen tilderge audarylyp, aituly ghalymdar men mamandar tarapynan joghary bagha alghan, jalpy oqyrman qauymnyng ystyq yqylasyna bólengen “Syndarly on jyl” atty kitabynda “әlemdegi lankes¬tik¬ting týpki sebebi damudyng tensizdiginde ja¬tyr” dep atap kórsetken Núrsúltan Ábish¬úly dinning bólushi, iritki salushy emes, kerisinshe, elding etegin jabar úiytqy, memleketti daghdarystardan qútqaratyn, halyqty ruhany birlikke shaqyratyn faktor ekenin algha tartady. Sonyng ishinde, әsirese, halqymyzdyng qúndylyqtarynyng bastauy bolghan islam dini turaly N.Nazarbaev: “Bәrinen búryn biz ýshin Islam – ózimizdi-ózimiz tanyta aludyng mýmkindigi. Qazaq halqynyng basqa da diny tәube etushilikke qúrmetpen qarauy, olar ýshin diny ekstremizmdi jýzege asyru bylay túrsyn, ol turaly júrt kózinshe sóz etuding ózine tyiym salatyn tiyimdi tos¬qauyl bolyp tabylady”, – dep atap kórsetti.
Jana mynjyldyqtyng basynda, 2001 jyly qyrkýiek aiynda dýnie jýzin dýr silkindirgen terrorlyq әreketten keyin әlemdegi alpauyt elder islam dinin jappay aiyptap jatqan kezde N.Á.Nazarbaevtyng bayypty da parasatty sózderi talay júrt¬ty sabasyna týsirip, keleli oigha shaqyrdy. Pәtualy pikirden dauryqpa sóz ozyp túr¬ghan sol tústa Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti: “Islamdyq qauip-qater” degen úghymdy erinning úshymen aita salu op-onay bolghanymen, onyng ýreyli qanatynyng kenge jayylyp bara jatqany sonshalyq, endi islam tarapynan bolatyn miftik qauip-qater turaly emes, islamnyng ózin naqtyly qorghaudyng qajettiligin sóz etetin kez keldi”, dep jazdy. Islam men terrorizm¬ning esh uaqytta qabyspaytynyn, búl eki úghymnyng bir-birine mýldem kereghar ekenin dәleldep, әlemdegi barlyq dinderding adam¬zatty tek izgilikke shaqyratynyn aitqan Elbasy, músylman dinin ústanatyn Qazaq eline әlemdegi katolikterding dinbasy Ioann Pavel II-ni shaqyryp, qonaq qyldy. Qazaq jerine taban tirep, әlemdik beybitshilik ýshin tilek tilegen Rim Papasy óz sózinde: “Úly dalanyng tatulyghy men kelisimi rahat tandanysqa bóleydi jәne kópúltty memlekette beybitshilikti saqtaugha bolatyndyghyn dәleldeydi”, dedi. Osy әreketi arqyly Elbasy halqymyzdyng kenpeyildiligi men qonaqjaylyghyn kórse¬tip, islam dinin “býlikshil, terrorshyl din” degen jala men jappay aiyptaulardan arashalap alugha úmtylghan edi.
Qazaqstan Preziydenti sonday-aq Býkil¬әlemdik islam ligasynyng bas hatshysy Abdolla әt-Týrki, Izrailiding bas ravviyni Yona Mesger syndy әlemdik dinderding belgili ókilderimen kezdesip, pikirlesti. Búl kezdesulerde barlyq dinderding izgilik dәnekeri retinde terrorizmge qarsy ekeni basa aityldy.
IYә, elimiz egemendik alghaly beri alqaly jiyndarda boy kórsetip jýrgen Qazaqstan basshylyghy qashanda birlik, yntymaq¬tastyq jayynan sóz qozghap, qazaq halqy¬nyng bauyrmaldyghyn, onyng tatulyq pen beybitshilikti qoldaytyn, senim men sýiis¬penshilikti asqaqtatatyn darhan minezin әlemge tanytumen keledi. Sonyng jarqyn aighaghy retinde Elbasynyng tikeley úiytqy boluymen Astana qalasynda ótkizilgen Álemdik jәne dәstýrli dinder liyderlerining eki qúryltayy elimizding danqyn býkil әlemge pash etip, әigiley týsti. Negizgi halqy músylman bolyp tabylatyn Qazaq¬standa birneshe din ókilderi ózara týsinis¬tikpen ómir sýrip jatqandyqtan, Elbasy búl әreketi arqyly dinderding qaqtyghys pen qyrghynnyng emes, tatulyq pen týsinistikting dәnekeri ekenin býkil dýniyege jariya etti. Euraziya qúrlyghynda últaralyq tatulyq pen týsinistiktin, ruhany kelisim men ózara ýilesimning ózindik aralyna ainalyp otyr¬ghan Qazaqstannyng bastamasy boyynsha úiymdastyrylghan búl basqosulardyng maqsaty – din ókilderining býkil әlemde bolyp jatqan qantógisterge toqtau aityp, jahanda túraqtylyq pen tynyshtyq ornatugha, osylaysha, adamzat balasynyng týsinistik pen beybitshilik jaghdayynda ómir sýruine yqpal jasau bolatyn.

<!--pagebreak-->
Rasynda, býkil dinderding negizinde senim men sýiispenshilik, meyirim men mahabbat bar. Al, dinderarasy dep atap jýrgen soghystardyng astarynan sayasi, әleumettik jәne ekonomikalyq sebepter izdegen jón. Mәselen, kezinde músylman әlemin qangha bóktirgen krest joryqtarynyng maqsaty orasan baylyq pen auqymdy jerler iyelenu bolghany jasyryn emes. Sonymen qatar, dinder arasynda tatulyq bolmay, әlemde beybit ómirding túraqtalmaytyny da anyq. Dindi dúrys týsinbeu nemese ózge dindi birjaqty bilu de qaqtyghysqa aparyp soghatyn faktorlardyng biri.
Dúshpandyqtyng bilmestikten tuyn¬day¬tyny siyaqty, kelisim – biluden, bilu – tanudan, tanu – ózara әngimeden bastau alady. Dialog degenimiz kelisim men syi¬las¬tyq, ózara týsinistik pen ózgege tózim¬dilik deytin bolsaq, búl әngime shynayy yqylaspen jәne terezesi teng jaghdayda ótui kerek. Al, kezdesuding astarynda kelisimge jat pighyl men missionerlik niyet bolsa, onda búl dialog emes, monologqa ainalyp keteri sózsiz. Sondyqtan, dindarlar ara¬syn¬daghy basqosulardyng negizgi maqsaty qoyyrtpaq, jahangha ortaq jana din jasau emes, әlemdegi әdiletsizdikter pen qaqty¬ghystargha, týrli kelispeushilikterge toqtau aityp, nashaqorlyq, úrpaq azghyndauy nemese ekologiyalyq apat siyaqty adamzat balasynyng ortaq mәselelerine izgilik arqyly sheshim izdeude jatyr. Qazaqstan Preziydenti Álemdik jәne dәstýrli dinder liyderlerinin  II sezinde sóilegen sózinde din ókilderi arasyndaghy dialogtyn, ózara ýnqatysudyng shenberin: “...Birinshiden, aldyn ala kesip-pishusizdik, ózara qabyl¬daudyng ghasyrlar boyy qalyptasqan qasan¬dyqtarynan bas tartu. Kelensiz qasan¬dyqtardan bas tartpayynsha, ýnqatysugha kirisuding qajettigi joq. Ekinshiden, basqa¬nyng tylsym salasyna basa-kóktep kiruden sanaly týrde bas tartu. Bireu ýshin qasiyetti nәrse basqa bireu ýshin әzil nemese kelemej taqyryby bolmauy kerek. Búl qarapayym qaghida, ókinishke qaray, ony jurnalister men sayasatshylar ghana emes, sonymen birge, basqa dinderge qatysty óz sózderine nem¬qúraydy qaraytyn din qyzmetshilerining ózderi jii búzady. Ýshinshiden, әlemdik jәne dәstýrli dinderding jana, qalypty emes qaterlerge birlesken jauaby. Eger sayasat әleminde múnday qalypty emes qaterler lankestikpen, jappay qyryp-joy qaruynyng taraluymen, transshekaralyq qylmyspen baylanysty bolsa, ruhany dýniyede búdan әldeqayda irgeli qater tuyn¬dauda”, –  dep atap kórsetti.
Ayta keterlik jәit, Astana qalasynda eki ret ótkizilgen dindarlardyng basqosuy dinimizge jat qúbylys emes, kerisinshe, onyng týp tamyry Allanyng sózinen bastau alady. Ózge din ókilderin kelisimge shaqyr¬ghan qasiyetti kitap Qúranda búl turaly: “(Ey, Rasulym), bylay de: Ei, kitap týsi¬rilgender! Keliniz, sizben bizding aramyzdaghy ortaq sózde birleseyik. Yaghni, Alladan basqasyna qúlshylyq etpeyik, Alladan basqa tәnir tanymayyq. Eger búghan teris ainalsa bylay de: Kuә bolynyz, biz Allagha moyynsúnghan músylmanbyz”, – dep ai¬tylady. Osylaysha, hristiandar men yahudiylerdi serik qospay, tek Tәnirge ghana tabynugha shaqyrghan Qúran músylmandardy basqa senim ókilderine, tipti, Alla men aqyret kýnine senbeytin dinsizderge de meylinshe meyirimmen jәne týsinistikpen qaraugha uaghyzdady.
Allanyng joldauy – izgilik bastauy. Islamnyng bir maghynasy da beybitshilik. “Adamzatty mahabbatpen jaratqan” (Abay), sondyqtan, adam balasyna jýrek berip, oghan izgi sezimder darytqan, tura joldy, aqiqatty kórsetip, meyirim-shuaghyn tókken Allataghala, hadiste aitylghanday, “pendesin ananyng óz perzentin sýigeninen artyq jaqsy kóredi”.
Úly Jaratushy qasiyetti Qúran-Kәrimde bir-birimen tanysyp, bilisu ýshin adam¬dardy qauym-qauym, taypa-taypa etip jaratqanyn eskertedi. Endeshe, bile-bilsek, bizding últtyq erekshelikterimiz, әrqily dәstýrimiz ben mәdeniyetimiz bólinu emes, birigu, airylu emes, tanysyp, bilisu ýshin eken.
Qúran bizge Adam-Ata aleyhissalamnan beri Allataghalanyng qúzyrynda tek bir din – hanif dinining ghana bolghanyn aitady. Haniftik dinning maghynasy Allanyng adam¬zattyng bolmysyna, tabighatyna layyqtap, әuel basta týsirgen aqiqat dini. “Rúm” sýresining 30-ayatynda búl turaly bylay delingen: “Bәrinen bet búryp, jýzindi hanif dinine qarat. Alla jaratylysta adam balasyn soghan arnap jaratqan. Allanyng jaratuynda ózgeris bolmaydy. Haq dini – osy. Alayda adamdardyng kópshiligi múny týsinbeydi”.
Býkil payghambarlar adamzatqa Allatagha¬lanyng bir jәne tendessiz ekenin, aqyretting bar jәne taghdyrdyng haq ekenin uaghyzdap kelgen. Búl – Abaysha aitqanda “... neshe myng jyldan beri әrkim әrtýrli qylyp sóilese de, bәri de bir qúday bar dep kel¬gen¬digi, ua hәm neshe myng týrli dinning bәri de ghadelet, mahabbat qúdaygha layyqty degendigi”.
Qúrannyng “Shura” sýresining 13-ayatynda, “Ánbiya” sýresining 25-ayatynda jәne “Rúm” sýresining 30-ayatynda Núh, Ibrahiym, Músa, Isa jәne Múhammed aleyhissalamdargha týsirilgen uahiydi dúrys ústanu ýshin dinning sharighat-zang retinde bekitilip berilgeni bayandalady. Sol siyaqty “Ály Imran” sýresinde: Ibrahim paygham¬bar¬dyng yahudy de, hristian da emes, aqiy¬qatqa bet búrghan mýsilim ekeni aitylady. Jalpy, Ibrahim aleyhissalam kókten týsken ýsh dinning – iuda, hristian jәne músylmandyqtyng ortaq atasy bolyp esep¬te¬ledi. Músylman bolghan kisi Ibrahiym, Músa jәne Isa aleyhissalamdargha jәne taghy da basqa payghambarlargha iman etip, olar әkelgen habargha shәk keltirmeydi, tipti, búghan ilanbaghan kisining imany kәmil bolmaydy. Sondyqtan, bir músylman Isa aleyhissalamgha nemese Mәriyam anagha bir hristiannan kem qúrmet kórsetpeydi, sonday-aq, Hazireti Músa aleyhissalamgha degen senimi men sezimi bir iuda dini ókili¬nen kem soqpaydy.
Qúrandy negizge alghan Hazireti Múham¬med aleyhissalam kezinen bastap, ózge se¬nim ókilderi músylman ólkelerde tynysh¬tyq pen senim ishinde ómir sýrdi. Mysaly, Me¬diyne qalasynda yahudiyler Hazireti payghambargha qastandyqtar úiymdastyryp, ony tipti, ulap óltiruge әreket jasap, músylmandargha san mәrte satqyndyq jasa¬ghan edi. Áytse de, Qúran-Kәrim iudashylar men hristiandardy “ahl al-kitap”, yaghny qasiyetti kitap týsirilgender sanatyna qo¬syp, mýshrikter men dinsizderden joghary baghalaghandyqtan, músylmandar әrdayym keshirimmen qarap, olardyng qúqyghyna qol súqpay, kerisinshe, olardy óz qamqor¬lyghyna alyp otyrdy. Osylaysha, músyl¬man elinde beybit jaghdayda kýn keship, teng dәrejede ómir sýrgen iudashylar men hristiandar arasynda әr kezende kóptegen ghalymdar men memleket qayratkerleri shyqty. Sonymen qatar, Payghambarymyz ózge senim ókilderining talap-tilekterin qa¬byl alyp, olarmen Mediyne jәne Hudaybiya kelisimin jasaghan bolatyn. Búl orayda erekshe aita keterlik jәit, 622 jyly Mediyne qalasynda músylmandar men ózge senim ókilderi arasynda jasalghan kelisim – osy baghyttaghy әlemdegi eng alghashqy qú¬jat. Áygili professor Múhammed Hamiy¬dullahtyng pikirinshe, “Mediyne qújaty” tek kelisim ghana emes, sonymen qatar, memlekettegi býkil qauymnyng qatysuymen jazbasha týrde qabyldanghan әlemdegi eng alghashqy konstitusiya.
Imandylyq adamzat balasyna parasat pen payymdy, keshirim men kelisimdi, sha¬paghat pen meyirimdi, qanaghat pen rahymdy, bilim men enbekti nasihattaydy. Sondyq¬tan, islam tarihynda ózge din ókilderine qúrmetpen qarau tek payghambar kezenine ghana tәn qúbylys emes. Ádiletti halifa¬lardyng biri hazireti Omar kedey әri júmys isteuge qabiletsiz, qauqarsyz ózge din ókil¬deri ýshin memlekettik qazynadan arnayy qarjy aiyryp, jalaqy tólep túrghan. Sonday-aq, Sham manynda monghol әskeri¬men bitimge kelgen músylman elshisi tek músylmandar ghana emes, ózge din ókilderi de tútqynnan tolyq bosatylmay, kelisimge kele almaytynyn aitqan. Sýiikti paygham¬barynyn: “Sizge ahl-al kitapty, yaghny hristiandar men iudashylardy amanat etemin”, degen hadiysin búljymas әmir re¬tinde qabyldaghan elshi óz sózine tanyrqay qaraghan qarsy jaqqa ózge din ókilderining músylmandar ýshin amanat ekenin, al amanatqa qiyanat jýrmeytinin mәlimdegen. Sonday-aq, krest joryqshylary Ispaniya¬daghy músylman memleketi – Andalusiyany talqandap, onyng beybit túrghyndaryn jappay qyryp-joya bastaghanda, joq bolyp ketu qaupi tughan jergilikti yahudiyler Osman¬ly memleketindegi músylmandardy pana¬laghan. Mysaldar tizbegin odan әri jalghas¬tyra beruge bolady. Búl orayda bizding aitpaghymyz – adamy qasiyetterdi ardaqtap, qasterleu jәne adam qúqyghyn ayaqqa tap¬tat¬pay, asqaq ústau – islam dinining basty erekshelikterining biri. Sondyqtan, islam dinin kendik pen keshirimnin, kelisim men týsinistikting dini deuge tolyq negiz bar. Islamda dindi kýshtep moyyndatu da joq.
Elbasy Núrsúltan Nazarbaev 2005 jyldyng 18 aqpany kýngi Qazaqstan hal¬qyna dәstýrli Joldauynda: “Qazaq topy¬raghy arqyly barlyq әlemdik dinder ótken, sondyqtan da jatyrqaushylyq nemese diny fanatizm sezimi bizge jat. Osynau ruhany dәstýr, Jaratushynyng qanday jolmen bolsa da týsken sózine jýregimizding ashyq¬tyghy – Qazaqstandaghy konfessiyalar¬ara¬lyq tatulyqtyng asa manyzdy túghyrlary¬nyng biri. Biz ózimizding jatsynbas ýndesui¬mizben kýlli әlemge tanylamyz. Elimizding ósip kele jatqan bitimgershilik әleueti aldaghy uaqytta da múqiyat saqtalyp, damy¬tyla beredi”, – dep atap kórsetti.
Dialogtyng Qúrannan bastau alatynyn jogharyda aityp óttik. Búl rette qazaq jerindegi basqosular arqyly ata-baba¬larymyz ghasyrlar boyy ústanghan dәstýrli dinimizding de ensesin kóteruine әbden mýmkindik bar ekenin esten shygharmaghan jón. Qúrannyng “Nahl” sýresinde: “Alla jolynda danalyqpen, jaqsy nasihatpen shaqyr jәne olarmen óte kórkem tәsilmen pikir talastyr”, deydi. Al “Ankabut” sýresining 29-ayatynda: “Zalym emes kitap iyelerimen (yahudy jәne hristiandarmen) óte kórkem әdispen pikir jarystyr”, dep aitylghan. Endeshe, haq dinning ókili haqiqat jolynda ózgemen pikir alysudan nege qoryqsyn?! Álemde týrli aran¬datushylyqtardyng beleng alyp jatqany jasyryn emes. Búl – din ókilderi arasyndaghy ýnqatysudy, ortaq ýndesudi, terezesi teng otyryp tildesudi qalamay¬tyn teris pighyldy jandardyng әli de kóp ekenin kórsetse kerek. Sondyqtan, din ókilderi arasyndaghy múnday ýnqatysu, әsirese, músylmandar ýshin taptyrmay¬tyn mýmkinshilik ekeni dausyz. Óitkeni, Ibrahim payghambardan (aleyhissalam) bastau alatyn haq din ókilderi bas qos¬qan osynday alqaly jiyndarda músyl¬man ghalymdary islamnyng izgiligin sóz ete otyryp, әlemde oryn alghan “islamo¬fobiya” tóniregindegi jónsiz, orynsyz da negizsiz әreketterdi auyzdyqtaugha múryn¬dyq bola alady dep oilaymyz.
Rasynda, әsem Astanamyzda eki ret úiymdastyrylghan din ókilderi arasyn¬daghy qúryltayda әlemde oryn alyp jatqan osynday týrli әdiletsizdikter men jónsizdikterge toqtau aityldy da. Son¬dyqtan, elorda tórinde ótken basqosular әldebir sәuegey-symaqtardyng “Órke¬niyet¬teraralyq qaqty¬ghys” turaly teoriyala¬ryna Qazaq elining jә¬ne onyng Preziydenti Núrsúltan Nazarbaev¬tyng “izgilik” turaly jauaby boldy deuge to¬lyq negiz bar. Álem¬dik jәne dәstýrli din¬der liyderlerining II sezinde sóilegen qo¬rytyndy sózinde N.Á.Na¬¬zarbaev: “Biz barshamyzgha ayan myna bir shyndyqty eshqa¬shan esten shyghar¬ma¬uy¬¬myz kerek: Ja¬ratushy – jalghyz, dý¬nie – ortaq, aspan asty – ken, ende¬she, biz bir atanyng balasy, bir ananyng perzenti retinde bir-birimizben bereke-birlik pen yn¬tymaqta ómir sýruimiz kerek. Bayqap qarasanyzdar, songhy uaqyt¬ta dýniyening týkpir-týkpirinde ja¬handyq jana qaterler boy kóterdi. Son¬dyqtan da týrli dinderding ghasyrlar boyy jinaghan mol jasampazdyq tәjiriybesin paydalanyp, Qúday sózin bitimgershilik pen kelisimning pәrmendi qúraly retinde paydalanuymyz kerek. ...Biz lankesshil¬dik iydeologiyasyn tamyrymen joyyp, izgilikting jalpy adamzattyq qúndylyq¬ta¬ryn ornyqtyru ýshin býkil kýsh-jiger¬di júmsaugha tiyispiz. Sondyqtan lankes¬shildikting býldirushi iydeologiyasyna toleranttylyq, kelisim men ýnqatysu iydeologiyasyn qarsy qoi kerek”, dedi.
Elbasynyng búl iygi bastamasy әlem júrtshylyghy tarapynan qyzu qoldau tapty. Mәselen, Álemdik jәne dәstýrli dinder liyderleri sezining ashylu oqigha¬syna arnayy hat joldaghan Birikken Últ¬tar Úiymynyng Bas hatshysy Kofy An¬nan qazirgi tandaghy әlemde bolyp jatqan oqighalar men týrli dinaralyq qaqtyghys¬targha qarsy túrudaghy dinbasylarynyng auyzbirshiligining bolmay otyrghandyghyn aita kelip, qashan da adamzattyng aldyn¬da túrghan basty mindet – beybitshilik pen kelisim barlyq jer betindegi túrghyn¬dardyng amandyghynyng auyzbirshilikke tikeley baylanysty ekenin atap ótti.
Al Astanadaghy konfessiyaaralyq ózara týsinistikti terendetu jónindegi forumnyng maqsattaryn qoldaghan AQSh-tyng búrynghy Preziydenti Djordj Bush Elbasyna jibergen joldauynda: “Men Astanagha Býkilәlemdik dinder kongresine jiy¬nalghan azamattyq jәne diny jetekshi¬lerdi qúttyqtaymyn. Qúrama Shtattar din ústanu azattyghy men jalpy bostan¬dyq¬ty damytu, sonday-aq lankestik se¬bep¬terin jon maqsatyndaghy konfessiya¬aralyq ózara týsinistikti terendetu jó¬nindegi Kongresting maqsatyn qyzu qol¬daydy. Men Sizdi jәne Qazaqstan hal¬qyn atalghan manyzdy sharany úiym¬dastyruymen qúttyqtaymyn. Kópúltty jәne kópkonfessiyaly el bolyp tabylatyn Qúrama Shtattar ýshin múnday kezdesuler demokratiyanyng negizinde jat¬qan tózimdilik pen qúrmet qúndylyq¬taryn algha jyljytu ýshin Ortalyq Aziya¬daghy bizding dostarymyzben ynty¬maqtastyqtyng manyzdylyghyn airyqsha¬lay týsedi”, dedi.
Fransiya Preziydenti Jak Shiraktyng jibergen jedelhatynda 2003 jyldyng qyrkýiegining 23-i men 24-inde Astanada Álemdik jәne dәstýrli dinder kóshbas¬shylary sezining ótkiziletinine ózining quanyshty ekenin jetkizdi.
Resey Preziydenti Vladimir Putin atalghan Sezge qatysushylargha arnalghan qúttyqtau hatynda “Negizgi әlemdik jәne dәstýrli-últtyq konfessiyalardyng ókil¬derin jinap otyrghan búl forumnyng óz aldyna asa manyzdy jәne erekshe qajet¬ti mindetter qoyyp otyrghanyn” atap kór¬setti. “Búl – dinaralyq jәne últara¬lyq kelisimnin, tózimdilikting jәne ózara syilastyqtyng qoldauy. Dәl osy izgilikti qúndylyqtardy biz býginde adamdardyng kóniline jekkórushilik pen jauger¬shi¬likting úryghyn seuip otyrghan halyq¬aralyq lankester men ekstremisterge qarsy qoiymyz kerek”, delingen Resey preziydentining hatynda.
Italiya premier-ministri Silivio Berluskony de sezge qatysushylargha hat joldady. Sezd delegattaryn shyn jý¬rekten qúttyqtaghan Italiya premier-miy¬nistri qúttyqtau hatynda “Álemdik jәne dәstýrli dinder ýsti-ýstine jahandana týsip otyrghan әlemde mәngilik qúndy¬lyqtardy izdep tabugha kómek bere alady әri әrtýrli mәdeniyetter, dinder men nәsilder arasyndaghy ózara týsinistikti keneytuding manyzdy qúraly bola alady”, dep jazdy.
Al Saud Arabiyasynyng koroli Fahd ben Ábdel Áziz әl-Saud Sezd turaly óz oiyn bylaysha jetkizdi: “Ártýrli mәde¬niyetterdin, dinderding ókilderining jәne qoghamdyq liyderlerining arasyndaghy ózara týsinistikke qol jetkizuding qúraly retin¬de Siz tandap alghan dialog – búl әlem¬degi yntymaqtastyqqa jetuding eng tabys¬ty joly. Býkil әlemning últtary men halyqtary soghystan, qaqtyghystardan, óshpendilik pen nәsildik kemsitushilikten ada, beybit ómirdi ansap otyrghan sәttegi Sizding bastamanyzdy qoldau janymyzgha quanysh syilaydy”.
Álemdegi din ókilderi men belgili qayratkerler adamgershilik qaghidattardy basshylyqqa alyp, dýniyening tórt búryshyna aiqara qúshaq ashqan Qazaq eli men onyng Elbasy ústanghan sara sayasatyn últaralyq tatulyq pen dinaralyq kelisimning әlemdegi eng ýzdik modeli retinde baghalap, Qazaqstandy dýnie jýzindegi beybitshilik pen kelisim aimaghy dep jariyalady. Bizdinshe, әlem júrtshylyghy da qazaq dalasynan bastau alghan osynau izgi iydeyanyng bayandy bolghanyn tileytini anyq.

 

 

Darhan QYDYRÁLI, Preziydent Ákimshiligining sarap¬shy¬sy, filosofiya ghylymdarynyng doktory.
«Egemen Qazaqstan» gazeti 27 mausym 2009 jyl

0 pikir