Biyl jeltoqsan oqighasyna 25 jyl tolady. Jeltoqsan - ol songhy ýsh ghasyrgha juyq uaqyttaghy otarlau men totalitarlyq jýiege qarsy bolghan qazaq halqynyng 200-den astam últ-azattyq qozghalystary men kóterilisterining qorytyndysy. Oghan deyingi qozghalystar men kóterilister jenilis tapsa, jeltoqsan tәuelsizdik jolyndaghy alghashqy jәne týbegeyli jenis boldy. Ol - kenestik imperiyany kýiretude sheshushi ról atqarghan QSRO aimaghyndaghy túnghysh últ-azattyq kóterilis. Onyng tarihy manyzy osynda.

Sol Jeltoqsan kóterilisi kezinde el men últtyng namysyn qorghauda erekshe erlik kórsetken qazaqtyng qaysar da danyshpan úldarynyng biregeyi aqyn Júban Moldaghaliyev boldy. Dauylpaz aqyn Júbannyng tvorchestvosy men qogham qayratkerligine arnalghan maqalalar men zertteuler jazyldy, әli de jazylar. Biraq onyng últ mýddesine kelgende ertegilerdegi alyp batyrlarday bolyp, jolynda kezdesken kedergilerdi jengenge deyin quatynyng kýsheye beretin qaysarlyghynyng jóni bir bólek. Qazaqta aqyn kóp, biraq Júban jalghyz! Qazaqta batyr kóp, biraq Júban jalghyz!

Biyl jeltoqsan oqighasyna 25 jyl tolady. Jeltoqsan - ol songhy ýsh ghasyrgha juyq uaqyttaghy otarlau men totalitarlyq jýiege qarsy bolghan qazaq halqynyng 200-den astam últ-azattyq qozghalystary men kóterilisterining qorytyndysy. Oghan deyingi qozghalystar men kóterilister jenilis tapsa, jeltoqsan tәuelsizdik jolyndaghy alghashqy jәne týbegeyli jenis boldy. Ol - kenestik imperiyany kýiretude sheshushi ról atqarghan QSRO aimaghyndaghy túnghysh últ-azattyq kóterilis. Onyng tarihy manyzy osynda.

Sol Jeltoqsan kóterilisi kezinde el men últtyng namysyn qorghauda erekshe erlik kórsetken qazaqtyng qaysar da danyshpan úldarynyng biregeyi aqyn Júban Moldaghaliyev boldy. Dauylpaz aqyn Júbannyng tvorchestvosy men qogham qayratkerligine arnalghan maqalalar men zertteuler jazyldy, әli de jazylar. Biraq onyng últ mýddesine kelgende ertegilerdegi alyp batyrlarday bolyp, jolynda kezdesken kedergilerdi jengenge deyin quatynyng kýsheye beretin qaysarlyghynyng jóni bir bólek. Qazaqta aqyn kóp, biraq Júban jalghyz! Qazaqta batyr kóp, biraq Júban jalghyz!

Aqyn retinde Júban poeziyasynyng shyny - ol «Men qazaqpyn» poemasy. Búl poema - ótken ghasyrdyng 60-shy jyldary tyng kóterilgen oblystardaghy qazaqsha jer attary orysshagha auysyp, 700-den astam qazaq mektepteri jabylyp, ontýstiktegi eki audan Ózbekstangha berilip, Qazaqstannyng birtútastyghy men ana tiline, yaghny últ bolashaghyna qauip tóngen kezde últtyq ruhty kóteru maqsatynda totalitarlyq jýiening sayasatyna qarsy jazylghan tuyndy. Búl poemanyng atynyng ózinde osy últtyng perzenti bolghanyna maqtanysh, últyna degen sheksiz sýiispenshilik jatyr.

«MEN QAZAQPYN» dep, maqtanyshpen әlemge jar salghan qasiyetti sózdi Júbannyng aituy zandy qúbylys. XV ghasyrdaghy úly aqyn, әri batyr qargha boyly Qaztughannan bastalyp, Dosmambet, Jiyembet, Mahambet, Marabay, Aqtamberdi, Qojabergen... Sýiinbaylar jalghastyrghan qazaqtyng talay sóz zergerleri - aryndy aqyndar ótkeni belgili. Solardyng ishinde Mahambet «Men, men edim, men edim, Isataydyng barynda eki tarlan bóri edim ...» dep jyrlasa, «Men qazaqpyn», yaghny osy últtyng perzentimin dep maqtanyshpen aitu Júbangha búiyrghan eken. Ol osylay dep jyrlaytyn aqyny bar últtyng jәne solay jyrlay alatyn aqynnyng baghy. Sebebi qazaqtyng últtyq namysyn ayaq asty etip, jerin tútastyghynan, úl-qyzdaryn ana tilderinen aiyryp jatqan tarihtyng jolayyryq kezinde nayzaghayday jarqyldap, myng ólgen últtyq namysty oyatyp, mәngi ólmeytin jolgha salyp, elding ensesin kótergen Júbaghannyng «Men qazaqpyn» poemasy boldy.

Men qazaqpyn, myng ólip,

myng tirilgen,

Jórgegimde tanystym

múng tilimen ... -

degen joldar әrbir qazaqtyng qasiyetti Qúranmen birdey kýndelikti qaytalap aitatyn joldaryna ainaldy. Sebebi nýktege deyin qysqaryp, sóz arasynan qyl ótpeytin osy qysqa joldargha aqyn qazaqtyng maqtanyshy men múnyn, tarihy jәne taghdyryn syighyza bildi. Búl joldardyng ekinshi qasiyeti - olardy qansha qaytalasang da, onyng mәni qasiyetti Qúran sýreleri siyaqty, ózgermeydi. Kerisinshe, «Men qazaqpyn» dep qaytalaghan sayyn әrbir alash balasynyng oiy men sanasyna qaysarlyq, Ana til men Atamekenge degen sýiispenshilik mәngige úyalaydy.

Sondyqtan da búl poema ótken ghasyrdyng ekinshi jartysyndaghy qazaqtyng últtyq iydeyasy bolyp tabylady. Júbaghannyng halqyn, elin sýngge kelgende basqalardan aiyrmashylyghy - ol ógey anasyn synaghandarday halqyn synamaydy, ony sheksiz perzenttik mahabbatpen, alyp jýrekting túnghiyghynan shyqqan taza búlaqtay móldir meyirimmen sýiedi. Biz ony

Júbanym deshi Jayyghym ...

Otan da senen bastalghan ... - degen joldardan kóremiz.

Júbaghannyng kindik kesken jeri - ol Ólenti ózeni jaghasyndaghy Jylandy degen qazaq auyly. Ol aimaqty Aznabay-Taypaq deydi. Ol Jayyqtyng shyghysynda Taysoyghanmen arada ornalasqan, Mahambettin:

Ua, Isaeke, Asaeke!

Biz ketelik, ketelik,

Jayyqtan әrmen ótelik.

Atanyng úly haziret,

Basyna ziyarat etelik, -

degenindegi talay túlparlardyng izi qalghan qasiyetti jer. Osy topyraqta dýniyege kelgen Júban da ómir boyy qazaqtyng namysyn tu etip ótti.

Júban aqyndy biz jaqyn bilmegenmen, Qadyr aghamyz (Myrza Áli) ol turaly jii eske alyp otyratyn. Sonday әngime-estelikter 2000 jyly Oral qalasynda Júbaghannyng 80 jyldyghy kezinde kóp aityldy. Sonda Qadyr aghamyz bir әngimesinde bylay degen edi:

«Adamnyng minezi de januarlargha úqsas keledi. Men Júbaghannyng minezin, әsirese harizmasyn jolbarysqa úqsatamyn. Andardyng ishinde jolbarys qorqu degendi bilmeytin jýrekti, ózine sengendikten bolar, angha jalghyz shyghatyn erekshe januar. Bir filimde jolbarystan qashqan elik jany qysylghanda sugha týsip, bir jaghynan jolbarys, ekinshi jaghynan qoltyrauyn tartqylap, ainalghanda tereng sugha tartqan qoltyrauyn alyp ketedi. Qoltyrauyn óz oljasyn terenirek jerge aparyp sugha batyrady. Ózining aldyndaghy azyghynan aiyrylyp, amaly qúryghan jolbarys jaghagha baryp managhy qoltyrauynnyng kiyikti sugha batyrghan jerine qadalyp tapjylmastan jatyp alady. Onyng aldynan su ishuge kelgen әrtýrli januarlar kezek-kezegimen ótip jatady. Biraq jolbarys olardyng eshqaysysyna jәne aptaghan ystyqqa da kónil bólmeydi. Qoltyrauyn ózi ústaghan azyghyn birden emes, birneshe saghat óli kýide saqtap, ol búzyla bastaghanda jeytini belgili. Jolbarys sony biletin boluy kerek. Aqyry toghyz saghat ótkende jolbarys kýtken kiyikting ayaqtary su betine shyqqan boyda jolbarys gýrildegen dauysymen ainalany kýnirentip barady da, elikting denesin tistep alyp arqasyna salyp, jaghagha alyp shyghady. Jolbarystyng aibyndy dauysy men arynynyng mysy basqany sonday, qoltyrauyn ol jerde esh amal istey almay qalady. Búl jerdegi birinshi qorytyndy jolbarys ózining jyrtqyshtardyng ishinde kýshtiligin dәleldedi.

Áriyne, tereng suda ol qoltyrauynnan әldeqayda әlsiz. Biraq onyng namysy men ruhy joghary. Osynday shayqasta qara kýsh emes, ruhy myqty jenedi. Júbaghang da Otan soghysynyng maydanynda bolsyn, jalpy ómirde bolsyn, óz әriptesterinen últtyng ózekti mәselesine kelgende erkektik, erlik minez kórsetip, qajet bolsa, jan beruge dayyn túratyn.

Ol osy bir batyr minezin kez kelgen jerde emes, eng bir jauapty, tarihy manyzdy kezde kórsetetin. Júbaghannyng últ patrioty retindegi túlghasynyng ereksheligi de osynda.

Júbannyng әrbir tuyndysy - ol poema bolsyn, nemese «Edil men Jayyq» siyaqty óleni bolsyn, qay-qaysysy da zaman men últ talabynyng qajettiliginen tuyndaghan batyrlar jyrlary siyaqty epikalyq tuyndylar. Júbaghannyng taghy bir ereksheligi - ol taqyryp tandaugha óte jauapkershilikpen jәne jydaghattylyqpen keletin. Onyng jazghan negizgi taqyryptary - últ taghdyry, últtyq namys, ar men tektilik, erlik pen eldik boldy. Onyng ómiri de ózi jazghan taqyryptarday edi».

Jeltoqsan - ol qazaqtyng kóp qayghysy men qasiretinin, eldigi men erligining jarqyn beynesi. Ol - myng ólip, myng tirilgen qazaqtyng mәngi ólmeske tirilgen sәti. Jeltoqsan kóterilisining kuliminasiyasy - ol sol kezdegi G.Kolbin bastaghan respublika basshylarynyng ziyaly qauym ókilderimen kezdesui kezinde aitqan Júban Moldaghaliyevting sózi boldy. Aqynnyng osy tarihy sózining qysqasha mazmúny mynanday:  «... biz fashistermen soghysqanda osynday Otandy qorghaymyz dep oiladyq pa? Sol soghysta qan keship jýrip biz osynday kýndi armandap, osynday jaghdayda bolamyz dep oilap pa edik? ...qazaq jastaryna qarsy basynan baqayyna deyin qarulanghan әsker paydalanghanyn kórgenshe, sol Sovet armiyasy qatarynda fashistermen soghysqan kezde ólgenim artyq edi». Aqyn jәne batyr Júbannyng búl sózderi «Er Targhyn» jyryndaghy:

«Kilegey qara búltpyn,

Kele de jaumay ashylman.

Men atadan keskentti

tughan aymyn,

Keskilespey basylman!

Aldyna kep túrmyn dep,

Dúshpanym saghan bas

úrman», -

degen batyrdyng sózimen, nemese betpe-bet kelgende dúshpanynan qaymyqpaghan Mahambettin,

«... Men keskekti erdin

soyymyn,

Keskilespey basylman.

Keleli qara búltpyn,

Kele jaumay ashylman.

Aldyna kelip túrmyn dep,

Ar-namysym qashyrman.

Sýiegim tútam qalghansha

Tartynbay sóiler asylmyn.

Kәr qylar dep taqsyr-au,

Ayaghyna bas úrman», -

dep ar-namysyn qoldan bermeytin el aghasynyng tektiligin, dúshpanyn qaymyqtyrghan ruhynyng biyiktigin kórsetti.

Ózinen kýshti kóp it tobyrdan biyik túrghan aqynnyng osylay aituy - ol erlikting shyny, batyrlyqtyng ýzdik ýlgisi. Tarihta onday sózderdi Júbaghana deyin ózining ómirlik prinsipterinen ainymaghan Sokrat, Galiyley, Mahambet, Mandelishtam, Vavilovtardyng aitqany belgili. Onday sózding atasyn ómirding ólimnen joghary ekenin týsinip, ólimnen qoryqpaytyn, «jýregining týgi bar» batyrdyng batyry ghana aitady.

Aqynnyng osy sózinen keyin zalda úzaq uaqytqa shybynnyng úshqany bilinetin tynyshtyq ornap, uaqyt toqtaghanday bolady. Ol aqyn men tobyrdyng arasyndaghy týsinispeulikten tuyndaghan ýnsizdik edi. Shynymen, ol totalitarlyq jýiening diyirmenine iylenip, últtyq sanadan aiyrylghan biyliktegi essiz tobyrdyng esin kirgizu ýshin uaqyttyng toqtaghan kezi edi. Uaqyt toqtamaydy emes, onyng toqtaytyn kezi bolady. Ony bireu biledi, bireu bilmeydi, bireu sezedi, bireu sezbeydi. Adam men nadannyn, últ pen tobyrdyng aiyrmashylyghy osynda bolsa kerek.

Sonymen qatar búl jerde Júban aqyn da Abaydyng «nadandargha des berme» degen ósiyetine berik, últynyng ar-namysyna adal ekenin kórsetti.

Tarihtyng әrbir syn saghattarynda elge qorghan bolyp, últtyq ruhty kótergen Kenesary, Isatay men Mahambet, Bauyrjan men Júbandar siyaqty úly túlghalardy izdeymiz.

Jeltoqsan kóterilisi turaly mәsele kóterilgende, Júban Moldaghaliyev turaly kóp auyzgha almauymyzdyng sebebin - biz osy uaqytqa deyin Kenesary men Mahambetterding de erlikterin ashyq aityp, solardyng ruhtarymen jas úrpaqty tәrbiyeley almay kele jatqan qúldyq sanadan aryla almay kele jatqandyghymyzdyng belgisi.

Jeltoqsannyng 25 jyldyghy, tәuelsizdikting 20 jyldyghynda biz tórt qúbylasy teng el, ruhy biyik qazaq últy bolyp qalyptasuda qanday ister atqardyq?

Al uaqyt pen zaman arqalatqan jýkti týgeldey kótermegenning ózinde Júbandar ósiyet etip ketken «MEN QAZAQPYN» dep maqtanyshpen aitatyn, aibyndy jas buyn tәrbiyeley aldyq pa?! Býgingi kýnning negizgi mәseleleri osylar. Olardy sheshu ýshin biz Júban aqyndy eske alyp, onyng «MEN QAZAQPYNYN» myng ret qaytalaymyz. Sóitip biz, barlyghymyz qazaq bolamyz! Tarap ketken qazaqtyng balalaryn biriktiretin qúdiretti kýsh - ol «MEN QAZAQPYN» degen qasiyetti sóz bolsa kerek.

Qayta oyanghan Júbannyng ruhy men ósiyeti barlyq qazaqty oyatyp, ony Eldi sýiyge, Erlikke, jana kýres pen jarqyn ómirge jeteleydi.

Jeltoqsannyng 25 jyldyghyna oray Júban Moldaghaliyevqa «Halyq qaharmanynyn» berilui tarihy túlghalarymyzdy úlyqtap, Jeltoqsannyng tarihy rolin jariya etudegi eleuli is bolar edi. Jalpy, Júbandargha berilmegen qaharmandyqta qanday qadir bolady? Ol jay, qalayy-qanyltyrgha ainalmay ma?

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» № 41 (124) 30 qarasha 2011jyl