Saylau aldyndaghy halyqtyng kónil-kýiin bilginiz kelse, qarapayym adamdarmen oy bólisip kóriniz. Bazar satushylarymen, auyldyng qatardaghy túrghyndarymen nemese qaladaghy taksistermen, student jastarmen.

Qoghamdy mendegen jemqorlyq turaly olar jaqsy biledi jәne kijinip túryp aitady. Al, sóite túra olardyng deni  eshbir basshynyn, әkimderdin, tipti deputattyng da auysyp, janaruyn qalamaydy eken. Nege desen, barlyghy bir-birining auzyna týkirip qoyghanday-aq: «Qajeti qansha? Onyng ornyna taghy bir ash jemqor keledi. Ol jep, toyyp bolghansha (?)... Odan góri toyghany otyra berse, tarta jeytin shyghar...».

Saylau aldyndaghy halyqtyng kónil-kýiin bilginiz kelse, qarapayym adamdarmen oy bólisip kóriniz. Bazar satushylarymen, auyldyng qatardaghy túrghyndarymen nemese qaladaghy taksistermen, student jastarmen.

Qoghamdy mendegen jemqorlyq turaly olar jaqsy biledi jәne kijinip túryp aitady. Al, sóite túra olardyng deni  eshbir basshynyn, әkimderdin, tipti deputattyng da auysyp, janaruyn qalamaydy eken. Nege desen, barlyghy bir-birining auzyna týkirip qoyghanday-aq: «Qajeti qansha? Onyng ornyna taghy bir ash jemqor keledi. Ol jep, toyyp bolghansha (?)... Odan góri toyghany otyra berse, tarta jeytin shyghar...».

Uәjderining týrin qaranyz! Sonda, әrkim jeu ýshin ghana lauazymgha keledi eken jәne onysynyng esh sókettigi de bolmaghany ghoy?! Qoghamda nege múnday kelensiz oy ornyghyp alghan, nege oghan enjar qaraymyz?! Kezinde әlemdi jeke dara biylemek bolghan Shynghys han - Temýjinning ózi «hannyng taghy auyspaly, qoldaghy biylikke de kezek bar» - dep, taqtyng mәngi emestigin, uaqyty kelgende ózgege tapsyru kerektigin aityp ketken. Olay bolsa, qazirgidey órkeniyet dәuirinde jemqorlardy biylikting manyna jolatpaumen qatar ony ýnemi bilikti de alghyr jas buyn ókilderimen almastyryp, janartyp, tazartyp otyratyn ýrdisti qalyptastyruymyz kerek edi ghoy. Áriyne, búl jerde men bizde sapyrylysyp jatatyn kózboyaushylyqty aityp otyrghan joqpyn. Shynayy demokratiyalyq tәrtipting ornauy bәrinen manyzdy bolmas pa. Jana Parlamentke kimdi, qanday qasiyetine qaray saylaymyz degen saual osyndayda eriksiz oigha oralady.

Jalpy qoghamdaghy sayasi, qúqyqtyq týrli ólshemderding syrtynda moraldyq jauapkershilik degen jazylmaghan zang bar. Adamzat ómirining qozghalysy ayasynda tuyp shyqqan qúndylyqtardyng arasynda dәl osy ar úyattan biyigi joq shyghar, sirә! Sonysymen de morali degen shyn mәninde bәrinen kýshti. Ol zang sekildi emes. Sondyqtan ony biylik, belgili bir top jasay almaydy. Tipti, óz qalauymen ózgertuge de esh mýmkindigi joq.

Jalpy qogham býkil bolmysymen ruhany ómirden túrady desek qatelespeytin shygharmyz. Sebebi, ony jasaushy adam - ózi ózine ruhany payymdy jasap alyp, sonysyna erip ómir sýredi emes pe. Olay bolsa, sayasy biylik iyelerining moraldyq jauapkershiligi turaly sóz qozghau, dәl býgingi kýngi ózekti mәsele bolyp otyr.

Tarihtyng spiraldyq túrpatpen,  ózindik siklderimen jalghasatyndyghyn eskersek, sayasat atty «sayqaldyn» lastanuy da ózining zandylyghymen jýrip jatqan ýrdis shyghar. Alayda, sayasy ýrdisting dәl býgingidey bylyqqan kezi tarihta siyrek kezdesken bolar. Aytalyq, sayasatqa las tәsilmen aralasu, bir adamnyng dara biyligining ýstemdik qúruy, óz qúziretin halyqtyng mýddesine emes, qaraqan basynyng qamyn kýitteuge arnauy, ortaq baylyqty otbasynyng uysynda ghana ústau t.s.s.

Múndaydy alastau ýshin ne isteu kerek?  Oghan qarsy kýsh qoldana almaysyn. Zan-zәkýn aityp, ilandyru tipti de mýmkin emes. Ghylymy túrghydan kelgende, eng dúrysy - moraldyq jauapkershilik qana. Alayda, múnyng ózi oryndalmas arman ispetti kóriner. Sebebi, sol moralinning ózin moyyndap jatqan kim bar?!

Árkimde óz qúziretin jýzege asyruy ýshin qolynda biyligi boluy kerek. Ol biylik joq bolsa she? Al, shyn mәninde, óz qúziretin jýzege asyryp otyrghandar  siz ben bizding biyligimizdi sheberlikpen paydalana bilushiler. Endeshe, olargha bizding joghary talap qonggha tolyq qaqymyz bar ghoy. Biylik jayyn týsindiretin biyhevoristik teoriyada: «Biylik degenimiz adamnyng óz ómirining qadirine jete otyryp, dýnie mýlik, ataq-danq, erkindikti iyelenui jәne onyng qauipsizdigin kepildendiru qúraly» - dep, anyqtaydy. Áriyne, jogharydaghy aitqanymyzdan mýlde ózgeshe payym jatyr. Atalmysh teoriyagha qarap, bәzbireuler ghylymy týrde osylay eken ghoy deui mýmkin. Alayda, olay emes.

Osy jerde jalpy sayasy biylik kóshbasshylary qaydan, qalay tuyp shyghady degen súraqtyng tuyndauy zandy. Jalpylay alghanda, saylanu, tandalyp taghayyndalu jәne múrager retinde tanylu bar. Bizding jaghdayda songhysy bolmaugha tiyis. Oghan esh negiz de joq. Al, saylanu, taghayyndalu qoldanysta bar dýniye. Negizi, әdil jolmen bәsekege týsip, jenip shyghyp saylanugha bolady. Top ortadan tandalyp taghayyndalu da bar. Búl endi demokratiya!

Al, saylaudy bylyqtyryp, dauys úrlap ta «jeniske» jetuge bolady, yaghni, avtoritarlyq jolmen. Sol siyaqty sybaylastyq jolmen lauazymgha taghayyndalu, qyzmettik taqty satyp alu da bar. Osylaysha, memleketting atyna kir keltiretin, qoghamdaghy túraqtylyqtyng berekesin qashyratyn kórinister qylang berip jatady. Onday bylyq-shylyqtan aryludyng birden bir joly - taghy da sol ar-újdan, morali der edik.

Úly oishyldardyng payymdauynsha, biylikke qol jetkizuding ózi týbirimen kezdeysoqtyqtan túrady eken. Sen Preziydent, premier ministr, deputat, ministr, әkim bol, meyli.  Barlyq lauazymdyq oryntaq kóp jaghdayda kezdeysoq sipatta iyesin tabatyn kórinedi. Áytpese, bireuding peshenesine mәngilik jazylyp qoyylghan zandylyq bolmasa kerek. Tandalyp alynudyng ózi tereng maghynasyna ýnilgende kezdeysoqtyghy basym týsetin jayy bar. Bir oryngha úsynylghan ekeuding birining basym týsip tandaluy onyng bәsekelesinen ozyq tughandyghyndyghynda emes. Baghy janyp, oza shapqannyng ózi «jenilgen» bәsekelesining alyp tastaghan tyrnaghyna da tatymauy mýmkin. Alayda, kezdeysoq tandau soghan týsti. Sondyqtan, sayasattaghy sapyrylysqan bәsekede ar-újdan mәselesine kóbirek nazar audaruymyz kerek sekildi.

Mysal retinde orman ómirin alayyq. Onda andardyng patshasy - arystan.  Qoyan men arystan ekeuining arasynda azu tis pen tyrnaq, kýsh-quat jaghynan bitim-bolmystyq aiyrmashylyqtary jetkilikti. Olay bolsa, shynayy ómirimizde halyq - arystan, sayasatker - qoyan dep bilgin! Qazir biz bәrin shatastyryp jýrmiz. Sayasatker myrzalar ózderin arystan ekenbiz dep oilap tipti qatty qatelesip ketti. Ony kýndelikti jýris-túrystarynan, sóilegen sózderinen anyq angharugha bolady.

Sayasy biylik iyelerine qoyylatyn moraldyq talaptyng ayasy óte ken. Ony tipti tolyqqandy týrde anyqtaudyng ózi qiyn. Sondyqtan, ainalyp kelip, kóne oishyldargha sonyng ishinde Aristotelge jýginuimizge tura keledi. Onyng «Biyik morali», «Sayasat», «Sheshendik óner» syndy shygharmalarynan oy týiinder bolsaq mynanday:

-  Jalghan sóilemeu, halyqty aldamau;

-  Zandy búljytpay oryndaumen qatar etikalyq tәrbiyesining myqtylyghy;

-  Paraqorlyqqa, jemqorlyqqa moyynsynbaytyn erik-kýshting beriktigi;

-  Ózinen búryn halyqtyng mýddesin biyik qoiy;

-  Qylmystyq toptardan irgesin aulaq salu;

-  Árdayym әdildikti qasterleu.

Osylay sanamalap aita salu onay, әriyne. Alayda, jogharyda atalghan moraldyq talaptardyng ýdesinen tolyqtay shyghatyn túlghalardy tauyp taghayyndau, saylau óte kýrdeli. Al, onyng qanday tәsilmen qalay aiqyndalatyny óz aldyna bólek әngime.

Negizi, sayasy biylik iyelerine qoyylatyn moraldyq talaptardy qalyptastyratyn instituttardyng qúrylymy taza әri deni sau bolugha tiyis shyghar. Jalpy sayasatkerlerding moraldyq jaghynan azghyndauy, artta qalushylyqqa úshyrauy - onyng qogham arasyndaghy abyroyyn airanday tógetin, kereghar saldary kóp dýniye. Tipti qoghamda jappay jek kórushilikting de oryn alatyndyghyn «Arab kóktemi» men keybir shyghys diktatorlary ómirining  aqyry kórsetip bergen joq pa. Odan alatyn sabaq, biylikti teris paydalanudyng sony mindetti týrde qasiretpen ayaqtalatyndyghy bolsa kerek. Las jolmen kelgen baylyq ta, mәnsap ta eshkimge opa bermesi anyq.

Ataqqúmarlyqtyng da sony abyroymen ayaqtalmaytyny әlimsaqtan mәlim. Endeshe, toq jemqorlarymyzdy ayalap, «Alla olargha qanaghat bersin» dep sóz basynda aitqanymyzday eshteneni ózgertpey otyra beremiz be? Álde, ashqaraghy da, toyghany da jemqor, «meshkey degen jaqsy at emes» dep bilip, alastaghan abzal ma?

Qalay desek te, ýmitimiz ýzilmegey. Aldaghy bolashaqtan әdildik pen jaqsylyqty kýtermiz.

«Abay-aqparat»