Jeksenbi, 19 Mamyr 2024
Janalyqtar 7451 0 pikir 23 Qarasha, 2011 saghat 09:34

Quandyq Shamahayúly. Beti jyltyrdyng bәri telejýrgizushi bola sala ma?

Diktor jәne telejýrgizushi. Búl ekeui eki basqa úghym ba, әlde, bir týsinikting ayasyndaghy eki týrli nysan ba, nemese qosarlanghan (gibriyd) túrpattaghy mamandyqtyng atauy ma? - degenning basyn ashyp alayyqshy, eng aldymen.

Baghdarlamany efirde jýrgizetin, mәtindi oqyp telekórermenge úsynatyn televiziya mamany. Eger osylay dep anyqtasaq, anyqtama ekeuine de ortaq. Sol siyaqty ekeuine qoyylatyn talap, jýkteletin jauapkershilik, artylatyn mindet te birdey bolyp shyghady. Degenmen ishinara bolsadaghy әiteuir, aiyrmashylyqtyng boluy dau tudyrmasa kerek.

Diktorden túnyq әsem dauys, dúrys әri anyq diksiya, sóileuding joghary mәdeniyeti men tereng bilim, alghyrlyq, tez oilap payymdau qabilet, tózimdilik sekildi ózge mamandardan daralanyp túratyn kóptegen qasiyetter talap etiledi. Olar bireu jazghan mәtindi jay ghana oqyp shygha salatyn adamdar emes. Avtordyng aitar oiyn tolyq týsinip, taqyryptyng mazmúnyna tereng boylap, әrbir sóz, sóilemdi dauys yrghaghy men ýn tynysyna say mәnerlep layyqty jetkizumen qatar kórermen qauymmen jyly qarym-qatynas jasay biluge tiyis.

Diktor jәne telejýrgizushi. Búl ekeui eki basqa úghym ba, әlde, bir týsinikting ayasyndaghy eki týrli nysan ba, nemese qosarlanghan (gibriyd) túrpattaghy mamandyqtyng atauy ma? - degenning basyn ashyp alayyqshy, eng aldymen.

Baghdarlamany efirde jýrgizetin, mәtindi oqyp telekórermenge úsynatyn televiziya mamany. Eger osylay dep anyqtasaq, anyqtama ekeuine de ortaq. Sol siyaqty ekeuine qoyylatyn talap, jýkteletin jauapkershilik, artylatyn mindet te birdey bolyp shyghady. Degenmen ishinara bolsadaghy әiteuir, aiyrmashylyqtyng boluy dau tudyrmasa kerek.

Diktorden túnyq әsem dauys, dúrys әri anyq diksiya, sóileuding joghary mәdeniyeti men tereng bilim, alghyrlyq, tez oilap payymdau qabilet, tózimdilik sekildi ózge mamandardan daralanyp túratyn kóptegen qasiyetter talap etiledi. Olar bireu jazghan mәtindi jay ghana oqyp shygha salatyn adamdar emes. Avtordyng aitar oiyn tolyq týsinip, taqyryptyng mazmúnyna tereng boylap, әrbir sóz, sóilemdi dauys yrghaghy men ýn tynysyna say mәnerlep layyqty jetkizumen qatar kórermen qauymmen jyly qarym-qatynas jasay biluge tiyis.

Jalpy belgili bir baghdarlamany talapqa say tartymdy jýrgizu degenimiz diktorden de, telejýrgizushiden de daryn, qabilettilikti, alghyrlyqty talap eteri belgili. Al, ony jurnalist, redaktor nemese avtor ózi atqardy ma, әlde, diktor nemese telejýrgizushining qabilettiligining arqasynda efir arqyly tarady ma degenning qaysy bolsyn, bәribir habar jýrgizu sheberlikpen tyghyz baylanysty tuyndaydy.

Songhy jyldary jaryqqa shyqqan týsindirme sózdikterding birinde baghdarlama jýrgizushisi (host) men diktording (anchor) aiyrmashylyghyn anyqtaghan. Ol  «anchor - baghdarlamanyng barlyq mazmúnyn jetkizushi. Al, host radio, televiziyanyng baghdarlamasyn iygere otyryp, sheshim qabyldaytyn túlgha» dep týsindirgen. Onyng týsindiruine qaraghanda, anchor janalyqtardy efir arqyly jetkizushi - diktor, al, host belgili bir telehabardy kórermen aldyna úsynushy - jýrgizushi bolmaq. Olay bolsa, mynanday dәiekteme úsynugha bolady:

  • Diktor (broad-caster, anchor);
  • Jýrgizushi (vedushiy, announcer host);
  • Tikeley efir jýrgizushisi (diktor translyasiy, vedushiy translyasiy, transmitter).

Endi búlardyng әrbirining erekshelikterine toqtalayyq.

Diktor degen mamandyq jýrgizushiden әldeqayda búryn radio, televiziya ómirge kelgende onymen birge payda bolghan.  Barlyq elde radio men televiziyanyng ýni osy diktorlar arqyly qalyptasty. Barlyq elde diktorlar radio men televiziyanyng alghashqy ýni әri kórnekti ókili retinde tarihta qaldy. Kenes odaghy túsynda da diktorlargha biyik talap qoyyldy. Elding ishki jәne syrtqy sayasatyn tereng týsingen, bilimi men payymy tereng adam ghana diktor bola alady delindi. Shyn mәninde diktor daryn-qabilettilikti, jaghymdy әsem dauysty, anyq ta aiqyn sóz saptaudy, әrtistikti tereng mengergen maman bolugha tiyis boldy.

Diktor - sheber sheshen oqu mәnerimen mәtindi jandandyratyn ishki jan dýniyesi bay óner adamy. Diktording jýrgizushiden aiyrmashylyghy nede? -degenge kelsek, ol auditoriyany basqaryp, baghyttap otyrmaydy. Onyng atqaratyn mindetining ózi tyndaushylar men kórermen qauymgha aqparatty, jurnalisting dayyndaghan mәtinin jetkizu. Alayda, búl diktor qyzmetining qatyp qalghan qaghidasy emes. Eger diktor baghdarlama jýrgizetin,  tikeley habargha jetekshilik etetin bolsa, әriyne, ol qatysushylarmen, auditoriyamen qarym-qatynas jasauyna tura keledi.

Baghdarlama jýrgizu kezinde til baylyghynyng mýmkindikterin tolyghymen paydalanu, sózdi mazmúnyna say dúrys qoldanu talaptary qoyylady. Al, habar mәtinin oqyghanda diktording oqu mәneri men ózindik tәsili aiqyn kórinis tabady. Keybir diktorlerde jýrgizushilik mýmkindigi ken, qabilet-qarymy jetkilikti bolghanymen oqudyng ayasynan shygha almay tar shenberde túiyqtalyp qalatyny bar. Sondyqtan, jýrgizushiler sekildi erkin qimylday almaydy. Radio, teledidar arqyly janalyqtar jetkizudin, ról oinap, obraz jasaudyn, tikeley efirde әngime-dýken qúrudyn, baghdarlama jýrgizuding әrbirindegi sheberlik qabilettilik ózara aiyrmashylyqta bolady. Mysaly, dramada oiyn negizgi oryngha shyqsa, baghdarlamada jýrgizushining kommentariyi, al, janalyqtar qyzmetindegi oqylym týsinikti, qysqa әri anyq jәne jenil ekpendi bolugha tiyis.

Býgingi tanda jýrgizushilik mәnerdi algha shygharu baghyttyng keng óris alghany ras. Alayda, búdan diktording pozisiyasy tómendep, jýrgizushining dәureni jýrip túr dep týsinu taghy synarjaqtyq bolar edi. Mysaly, Japoniyanyng әlemge әigili NHK telekompaniyasy jyl sayyn 25 diktordi júmysqa qabyldaydy eken. Búl turaly mәlimdegen atalmysh kompaniyanyng diktory Miada Osamuy olardyng beseui ghana әiel adamdar bolatyndyghyna nazar audartqan. Sonday-aq, «Amerika dausy» radio stansiyasy halyqaralyq janalyqtaryn oqityn diktorlerge әrkez bayqau jariyalaytyndyghyn onyng veb saytynan jii kezdestiruge bolady. Shet elderde diktorlerge degen súranystyn, bedelining qanday dengeyde ekendigin jogharydaghy mysaldardan aiqyn angharugha bolady.

Jýrgizushi (vedushiy, announcer, host). Búghan radio, televiziya, sahna óneri jәne týrli mәdeny is-sharalaryn jýrgizetin barlyq jýrgizushilerdi jatqyzugha bolady.

Jýrgizushi - ómirlik tәjiriybesi mol, jan-jaqty, bilimdi, ruhany әleueti myqty, alghyr әri әzilqoy, oilau qabileti jyldam tapqyr, kishipeyil bola túra ózine senimdi, adamdarmen jayly qarym-qatynas jasay alatyn túlgha.

Radio, televiziya jýrgizushileri ýshin studiyada jazylym (zapisi) jasatugha mýmkindik bolsa da kóbinese tikeley efir tandalyp jatady. Jýrgizushiler aldymen baghdarlama qonaqtaryn tanystyrady, әngimening kórigin qyzdyryp, baghytyn týzeydi jәne telefon arqyly kórermen, tyndaushy qauymmen baylanys jasauy mýmkin. Tikeley maghynasy boyynsha týsindirsek, jýrgizushi degenimiz tyndaushylar men kórermendi baghdarlamanyng ainalasyna toptastyrushy. Keng arnada qarastyrsaq, tyndau, payymdau, sóileu, bayandau jәne әrtistik ónerdi mengergen sezimtal jan bolugha tiyis.

Reseylik әriptesterimizding jazularyna qaraghanda, radio men televiziya jýrgizushilerining ózara eleuli aiyrmashylyqtary bar:

  • Baghdarlama mәtinin jazghan avtor, jurnalisting ózining jýrgizui;
  • Avtordyng dayyndaghan mәtini boyynsha әrtister men telejýrgizushi ony ózining tuyndysy ispetti jýrgizui;
  • Sala mamandaryn (zanger, ústaz, psiholog, ekonomist) jýrgizushilikke shaqyrtu;
  • Sahna jýrgizushilerining telemamandarmen salystyrghanda ózindik ózgeshelikteri bar. Uaqyt pen kenistikte de eleuli aiyrmashylyqtar kezdesedi. Olar kórermenmen qazirgi shaqta betpe bet kezdesedi.

Jalpy býgingi televiziya ómirinde de auditoriyamen tikeley qatynas algha shyghyp bara jatqandyqtan talap negizinen ortaq deuge bolady.

Tikeley efir diktory, jýrgizushileri. (diktor translyasiy, vedushiy translyasiy, transmitter) Tikeley efir baghdarlamalaryn kóbinese tәjiriybeli jýrgizushiler atqarady. Onyng jauapkershiligi de aitarlyqtay. Memlekettik nemese halyqaralyq manyzy bar iri is sharalardyng ashylu nemese jabylu saltanatty rәsimderi kezinde tikeley efir arqyly oqighany halyqqa jetkizu onay sharua emes. «Aziada» túsynda tikeley efirge jýrgizushi bolyp taghayyndalghan belgili әnshining telejurnalistikadaghy tәjiriybesizdigi halyqqa sol sәtte әshkere bolghany televiziya újymdaryna ýlken sabaq bolsa kerek. Jýrgizushining jeke dayyndyghy da búl jerde eleuli ról atqarmaq.

Diktor, telejýrgizushilerding enbek ónimdiligining nәtiyjesi naqty materialdyq zat emestigi belgili.  Kerisinshe, adam ruhaniyatynyng jemisi bolyp tabylatyndyqtan ýnemi algha ilgerileuge úmtylyp jetildire týsuge baghyttalady. Sol arqyly halyqtyng ruhany súranystaryn qanaghattandyrghanda ghana diktor, jýrgizushiler enbegining nәtiyjesi jemisti bolady.

Tyndaushy, kórermen qauym tikeley efir arqyly qabyldaghan baghdarlamagha kónilderi tolyp qanaghattanghanda ghana diktor, jýrgizushining enbegi aqtalady degen sóz. Sondyqtan, baghdarlama jýrgizushi ýshin kәsiby sheberligin әrdayym shyndap, jetildirip otyru talaby qoyylady.

Jýrgizushilikting payda boluy jәne qajettilik. Kәsiby túrghydan kelsek, diktorlik pen jurnalist qyzmetining qosarlanghan formasy bolyp keletin jýrgizushilik kórermen, tyndaushylarmen tikeley qatynas ornatady. Onyng artyqshylyghy da osynda. Sondyqtan, әlem jurnalistikasynyng qazirgi baghyt-baghdary jýrgizushiliktin  manyzdylyghyn arttyryp, ony kәsiby mamandyqtyng dengeyine kóterdi.

«Habar jýrgizu», «jýrgizushilik óner» degen úghymnyng da payda boluynyng ózindik tarihy bar. Derek kózderine zer salsaq, әlemdegi eng alghashqy jýrgizushi - amerikandyq Murou kórinedi. Ol radiohabardyng aty anyzgha ainalghan jurnaliysi bolghanymen alghashqy telejýrgizushilerding úlaghatty ústazy bolyp sanalady. Dýniyejýzilik ekinshi soghys kezinde «Munike oqighasynyn» kózkórgen kuәgeri әri ony der kezinde ystyq nýkteden tikeley habarlaghan, bombalanghan dýkenning ishindegi qiraghan sórelerding birinde mikrofonyn ornatyp qoyyp, tógilgen jemis shyryndarynyng edenge tamshylap syrtyldaghan dybysyn estirtip, kezekti әue shabuyly aldyndaghy bir sәttik mýlgigen tynyshtyqty radio arqyly júrtqa jetkizgen jurnalist bolatyn ol. Sonymen qatar jurnalist Murou nemisting bombalaushy úshaqtarynyng basa kóktep kele jatqanyn London qalasyndaghy bir biyik múnaranyng ýstinen baqylap túryp, jaghdaydy aina-qatesiz bayandap, múhittyng arghy jaghyndaghy amerikandyq tyndaushylargha soghystyng shynayy kórinisin anyq týsindirip kelgen. Osylaysha, soghys ayaqtalghanda Murou qolyna qaru alyp soghyspasa da Amerikagha ataghy jayylghan erjýrek azamat retinde tanylghan.

Osy derekting ózinen-aq, efirdegi jýrgizushilik degenimiz radio arqyly oqighany beynelep sheber bayandaytyn tikeley baghdarlamadan tughanyn anyq angharugha bolady.

Qazaqstanda alghashqy radiohabar 1921 jyldan bastap taratyla bastady degendi alghash ret jurnalistikatanushy ghalym Marat Barmanqúlov mәlimdegen. Ol jayynda ózge zertteushilerding de týrli pikirleri bar. Ázirge birizdilik bolmasa da qazaq radiosynyng ghasyrgha juyq tarihy bary basy ashyq әngime. Ol tústa jazu apparaturalary bolmaghandyqtan habar ataulynyng bәri tikeley tolqyngha shyqqan bolsa kerek. Olay bolsa, sol tústa tilshi atalghandardyng bәri de alghashqy habar jýrgizushileri bolyp eseptelmek. Múnyng ózi aldaghy uaqytta salany jiti zertteudi, tarihy derekterdi aiqyndaudy talap etedi.

Jurnalist jazghan nemese óndegen mәtinin auditoriyagha tikeley jetkizuding birden bir joly baghdarlamany ózi jýrgizui. Jurnalisting dayyndaghan jýz payyzdyq aqparatynyn  auditoriyagha 90-95 payyzy jetedi eken. Qalghan bes-on payyz aqparat qúlaqqa jetkenshe jelge úshqanday bolyp, nazardan tys qalady. Aytalyq, sóz tasymaldau oiyny degen bolady ghoy. Alghashqy aitylghan sóz qanshalyqty kóp adam arqyly bir birine jetken sayyn belgili dengeyde ózgeriske úshyrap, tipti mýlde basqasha maghynagha auysyp ketip jatady. Sol sekildi jogharydaghy bes, on payyzdy joghaltpaudyng mýmkindigine oqigha ortasyndaghy adam sol mezette tikeley reportaj arqyly jetkizgende ghana qol jetkizuge bolady. Olay bolsa, jurnalisterden jýrgizushilik qabiletke ie boludy qazirgi zamannyng ózi talap etip otyr.

Alayda, әr jurnalist baghdarlamasyn ózi jýrgizgen jaghdayda bәri jappay jýrgizushilikke ainalyp ketedi eken desek, qatelesken bolar edik. Nashar jazylghan mәtin jýrgizushining sheberligining arqasynda jandanyp qúlpyryp ketip jatady. Sol sekildi jaqsy jazylghan mәtindi avtor ózim jýrgizemin dep býldirmesine de kepildik joq. Ár jurnalist jýrgizushi nemese diktor bola almasa da olargha kәsiby talap qoya alatyn, jýrgizushilik sheberlikting negizin biletin mol maghlúmaty bolghany abzal.

Tәuelsizdik jyldary telearnalar men radiohabar újymdary san jaghynan da, sapasy túrghysynan da úlghaydy. Qazirding ózinde elimizde respublikalyq aumaqta habar taratatyn telearnalar sany onnan asty. Jekemenshik jәne kommersiyalyq telekompaniyalardy aitpaghannyng ózinde memleketting qoldauymen «Mәdeniyet» (býgingi kýni efirge shyqty), «Bilim» (kelesi jyly júmysyn bastaydy) telearnalarynyng qúrylyp jatqany elding ruhani, mәdeny ómirindegi eleuli oqigha. Jergilikti ólkelerde de ashylyp jatqan týrli telearnalar men radiostansiyalar barshylyq. Olardyng bәrine de mamandyqtyng sheberligin iygergen mәdeniyetti de bilikti jýrgizushiler kerek.

Jýrgizushiler tandauda tele, radio újymdary efirge kóbinese kәsiby mamandardan góri әuesqoylargha kóbirek den qoyatyndyqtan efir mәdeniyeti tómendep, jauapkershilik bosansyp ketken. Sonyng saldarynan baghdarlamalardyng tartymdylyghy tómendep solghyn tartady, jýrgizushining ózining ghana emes, aqparat qúralynyng bedeli men jýrgizushilik ónerding qúny týsedi. Olarda efir mәdeniyetining eng qarapayym talaptarynyng ózi búzylyp jatady. Aytalyq, dauystyng tony qúlaqqa týrpidey tiyetin, tili jútang әri bydyq, sózi óshkin, «n» men «i»-ning ózin dúrys dybystay almaytyn, ernin sylpyldatyp, eki qolyn jóndi-jónsiz erbendetip, stendapqa erbendep shygha keletin telejýrgizushiler men reporterler kóbeydi. Mikrofon, kamera aldynda jasalatyn qarapayym qarym-qatynas normalaryn bilmeytindikteri, sóileu qabilettikteri tym osal ekendikteri birden angharyluynyng ózi olardyng jýrgizushilikke mýldem jaramaytyndyqtaryn aighaqtap túrady.

Zamana talaby men súranysqa say aldaghy uaqytta maman dayarlaytyn JOO-daghy jurnalistika fakulitetteri jýrgizushilerdi songhy kurstarda arnayy oqytyp, mamandandyryp shygharatyn jýiege kóshirgenderi dúrys. Qazirgi kezde janalyqtar qyzmetindegi diktor jýrgizushilerding ózi keyde «artyq qylamyn dep tyrtyq etti» demekshi, birde әldebir shetel arnalaryna eliktep aighaygha bassa, endi bireuleri ózara erkin sóilesemiz dep odan ary býldirip, jasandylyqtan aryla almay jýr. Aptalyq sholulardy jýrgizetin keybir әriptesterimiz ózin tym asqaq ústaymyn dep tipti kókten týse almay shala býlinip otyrghanyn kórgende ezuge kýlki ýiiriledi. Óz tabighatynda joq bolmysty qoldan jasaymyn dep әuirelenu eshqashan kórermen kóniline qonbaytyndyghyn әr kәsiby maman sezinuge tiyis.

Kóru óneri (vizualinoe iskusstvo) yaghni, televiziyada, sahnada tyndau óneri (avizualinoe iskusstvo) jәne radio arqyly sóilegende ana tilining tól tabighatyn jetik biletin, til baylyghynyng bay qoryn tiyimdi paydalana biletin, dauys yrghaghy men onyng tony, jyldamdyghy ýilesim tapqan, qúlaqqa jaghymdy, týr kelbeti de kelisti, kózge jyly, týsi iygi, kórermenmen layyqty әri sypayy qarym-qatynas jasay biletin telejýrgizushilerdi bilikti etip dayarlap shygharu býgingi tanda asa ózekti.

Elimizde radio payda bolghanyna bir ghasyrgha tayau, últtyq televiziyanyng tughanyna jarty ghasyrdan astam uaqyt ótse de әli kýnge deyin Radio, televiziya instituty túrmaq jeke fakulitet te joq. Ony aitasyz, arnayy mamandandyrylghan kurs, bilim jetildiru, qayta dayarlau seminar-treningterding ózi jýieli týrde jýrgizilip jatqan joq. Tәuelsizdikten búrynghy mamandardyng deni Mәskeuden bilim alyp kelgen. Áli sol jýristen janylghan joq.  «Jýrgizushi», «diktor» atty kýrdeli kәsibiy mamandardy otandyq tól bilim ordasynda dayarlau isi aldaghy kadrlyq sayasatymyzdaghy eleuli qadamymyz bolugha tiyis.

Taqyrypta qarastyrylyp otyrghan diktor, jýrgizushilik jayyndaghy mәsele radio, televiziya, sahnalyq degen kәsiby jýrgizushiler tobynyng syrtynda qoghamdyq qatynastaghy basty túlgha bolyp tabylatyn ózge úiymdardyng da is qyzmetterimen belgili bir formada qatysty bolumen qatar atalmysh ónerding ereksheligin aishyqtaydy.

Jýrgizushilik óner jayynda. Jýrgizu ónerining teoriyalyq jәne tәjiriybelik zertteulerin kәsiby radio, televiziya, óner, mәdeniyet ayasynda ghana emes, әrbir úiym, mekemening mәdeny menedjmenti, biznes isteri, adamdar arasyndaghy qatynas sekildi kóp qyrly kommunikasiyalarmen tyghyz sabaqtastyrugha bolady. Aytalyq, biznes salasyna kelsek, ónimderin, tauarlaryn nemese kórsetiletin qyzmetining týrlerin qanshalyqty tiyimdi nasihattasa, sonshalyqty mol tabys tappaq. Jalpy belgili bir topty, tútynushy qauymdy naqty merzimde birlesken is qimylgha júmyldyrudyng ózi jýrgizushining (úiymdastyrushy) qyzmetimen baylanysty bolmaq.

Keybir úiym, mekemeler mereytoylaryn nemese manyzdy mәdeny is sharalaryn basqarugha tanymal telejýrgizushilerdi arnayy shaqyratyny bar. Búl sonshalyqty tiyimdi tәsil emes. Negizi sheshendik ónerge juyq, újymyn bes qoldyng salasynday jaqsy biletin óz adamdary bolghany tiyimdi. Sonday «újymdyq jýrgizushlerdin» ózinde jýrgizushilik ónerding alghashqy maghlúmaty bar, ózindik mәdeniyeti qalyptasqan túlgha bolghany abzal.  Jalpy toptyng nazaryn audaryp, mәdeny sharany basqaru onay is bolmaghanymen oghan ýirenuge, jýrgizushilik qabilettilikti iygeruge bolady. Sondyqtan, mәdeny is sharalar jýrgizu, sheshendik óner jayynda bilim beruge baghyttalghan oqytu seminarlaryn BAQ qana emes ózge úiymdar da ótkizuge mýddeli bolugha tiyis. Sebebi, osynyng ózi memlekettik tilding qoldanylu ayasyn keneytuge, onyng bay qaynar kózderin ashugha, mýmkindigin keneytuge eleuli ýles qosar edi.

Óner - shynayy ómirding әdebiyet, teatr, muzyka, kino, suret arqyly aiqyndalghan beynesi. Óner ataulynyng barlyq týrlerin jinaqtap, bәrin janasha janghyrtqan nysan - radio, televiziya óneri bolyp otyr. Televiziya, radio - halyqtyng sanasyna yqpal etip, aqparattary arqyly tanymgha jetelep, oi-órisin jetildirip, tәlim-tәrbie beretin BAQ qana emes, sonymen qatar ol kóruge, tyndaugha arnalghan aiyryqsha óner. Biz radiony, televiziyany jәne sahnany óner retinde moyyndaymyz. Olay bolsa, olardyng naqty aiqyndamasy bolyp tabylatyn baghdarlama jýrgizudi de óner retinde tanugha tiyispiz.

Ónerge sezim arqyly boylaghanda ghana biz ony týsinemiz jәne iygeremiz. Sondyqtan da, belgili dәrejede tabighy týisiktin, daryn qabiletting bolghany abzal. «Bir payyzdyq daryn men 99 payyzdyq enbekting arqasynda tabysqa jetuge bolady» degen tәmsilding jýrgizushilik ónerge de qatysy bar.

Ataqty sheshen, sayasatker Robert Peel erekshe daryn iyesi bolmaghan. Soghan qaramastan bala kezinen qalyptastyrghan jattyghu, dayyndyqtyng arqasynda biyik ataq abyroygha jetken kórinedi. Bala kezinde әkesi ony ýstelding janyna túrghyzyp qoyyp jatqa sóiletedi eken. Peel ózi de diny uaghyzdy qaytalap oqyp, jattaugha tyrysty. Alghashqy kezde sonshalyqty nәtiyje bola qoyghan joq. Jattyghularyn jalghastyrghan sayyn nazar audaru, zeyin qoy qabileti arta bergen. Osylaysha, uaghyzdy bir sóz, bir әrip qaldyrmay jatqa soghatyn jaghdaygha jetken. Keyin ol tendessiz sheshendigimen sayasy bәsekelesterin shang qaptyratyn qabiletti iygergen. Onyng oqyghan nәrsesin jadynda aina qatesiz saqtau qabileti bala kezinde әkesinen ýirengen jattyghudyng arqasy edi. Múnday qabilet telejýrgizushiler ýshin óte manyzdy. Bir oqyghanyn esinde saqtay alatyn alghyrlyq jýrgizushige qajet eng basty qasiyet deuge bolady.

Álemde jýrgizushi óneri ghajayyp retinde moyyndalyp, tanday qaqtyrghan talay diktorler, jýrgizushiler tuyp shyqty. Aytalyq, ataqty Larry Kingting erkin әri ashyq jarqyn qatynasy, reseylik diktor G.S. Shumakovtyng qarapayym әngimening tabighatyna jaqyn oqityn mәneri, qazaq radiosynyng aty anyzgha ainalghan «ýni» Ánuar Bayjanbaevtyng qúlaqqa jaghymdy qonyr dausy degendey mysaldardy keltiruge bolady. Tәuelsizdik jyldaryndaghy Qazaqstan telearnalary men radiosynda da halyqtyng yqylasyna bólengen jýrgizushi, diktorler kóp boldy.

Habar jýrgizushiler arasynda әlemning eleuli oqighalaryna arqau bolghandary da barshylyq. Mysaly, Dominikan respublikasynyng «Soli» radiosynyng diktory H.N. Idaligo seksen saghat boyy ýzilissiz tikeley efirde habar jýrgizip Ginnes kitabyna enuge mýmkindik alghan. Ol baghdarlamany júma kýni tanerteng bastap, dýisenbide týsten keyin ayaqtaghan. Seksen saghat boyy ýzilissiz júmys istegende oghan 12 adam kómektesip, oqityn mәtinderin óndep dayyndaghan. Ginnesting talaby boyynsha 52 minut boyy ýzilissiz sóileu jәne arasynda 15 minut qana tynyghugha tiyis bolghan. Ol songhy 45 saghatta tyndaushylar súraqtaryna jauap bergen. Onyng basty maqsaty elining atyn Ginneske engizu edi.

Radio, televiziya baghdarlamalaryn, týrli is qyzmetterin úiymdastyruda avtordyng iydeyasyn óz iskerligimen bayyta otyryp, kórermen, tyndaushylargha jetkizetin erekshe mindetti atqaratyn, tuyndyny auditoriyagha jetkizetin aqyrghy satysynda júmys isteytin enbekker jandar ainalyp kelgende diktorler men habar jýrgizushileri. Olardyng júmys kórsetkishteri arqyly tek bir telekompaniyanyng ghana emes, býkil elding teleónerining damu dengeyi  aiqyndalady.

Jýrgizushining mәdeniyeti, qarym-qatynasy, bilimi men qabilet-qarymy baghdarlama men oqighanyng barysyn anyqtaumen qatar tyndaushylar men kórermenderge yqpal etetindigimen erekshelenedi. Sebebi, tyndaushy, kórermen qauym jýrgizushining sóileu mәnerine, til baylyghyna, qabiletine, minez-qúlqyna eliktep, qatynas mәdeniyetin iygeredi. Sondyqtan, jýrgizushilik ónerge onyng etikasy, mәdeniyeti, sheberligi jәne densaulyghynda eshbir aqaudyng bolmauy sekildi úghymdar da jatqyzylady.

Kýni býginge deyin elimizde diktorler men jýrgizushilerding kәsiby erekshelikterin, keshegisin, býgini men ertenin zerttegen ghylymy enbek atauly joqtyng qasy. Oqulyq jayyn tipti auyzgha aludyng ózi artyq. Mәnerlep oqu, kórkemsóz jayynda tuyndylar barshylyq. Olardan alghashqy maghlúmattardy alugha, jalpy úghymdardy týsinuge bolady. Alayda, mikrofonmen, kameramen qatynas jasaytyn radio, televiziya diktorlerine, jýrgizushilerine mamandyq talabyna say keletin oqulyq býginde auaday qajet bolyp otyr. Qoryta kele mynanday úsynystar jasaudy jón kórdik:

-  Jýrgizushilik óneri  men sheberlik mәselesi kәsiby diktor, jýrgizushi, sheshen lektorlerding ayasymen shektelmeydi, әlem jurnalistikasynyng qazirgi baghyt-baghdary jýrgizushilikti algha shygharyp, kәsiby dәrejege kóterip, layyqty baghalap otyr. Ár jurnalisting jýrgizushi boluy mindetti bolmasa da jýrgizushilik sheberlikten mol bilimi men tolyq maghlúmaty bolghany abzal;

- Radio, televiziya baghdarlamalaryn halyqqa taratyp jetkizushisi - diktor, al, auditoriyany ózine baghyndyryp, jeteleushisi - jýrgizushi dep týsinuge bolady. Atalmysh sipaty diktor men jýrgizushi júmysynyng arajigin aiyryp, baghyt-baghdaryn aiqyndaydy. Degenmen, olargha qoyylatyn talap pen jauapkershilik ortaq;

- Elde radio, televiziya arnalarynyng kóbengi jýrgizushilerge degen súranysty arttyrdy. Telearnalarda jýrgizushi bolu ýshin týri kelisti, dausy jaghymdy bolsa jetkilikti degen teris úghym qalyptasty da ony onay sanap, kim qalasa sol iygerip ketetindey jenil oilaytyn qate týsinik payda boldy;

- Jurnalist-jýrgizushi mamandyghyn oqytatyn jeke oqu ornynyng ózin aitpaghanda, arnayy mamandandyru kurs te, jekelegen pәnder men onyng praktikumy da JOO fakulitetterining bazasynda joqtyghy kadr dayyndau sayasatynyng osaldyghyn kórsetedi;             

- Aldaghy uaqytta diktorlik, jýrgizushilik ónerin zertteuge bilikti ghylymy mamandardy júmyldyryp, tәjiriybeli ústazdardyng qatysuymen bilim jetildiru seminar-treningterin jetekshi telearnalardyng janynda túraqty úiymdastyrudy jolgha qoi kerek.

«Abay-aqparat»

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 2146
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2552
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 2365
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1661