Júma, 3 Mamyr 2024
Dat 9263 54 pikir 9 Mausym, 2020 saghat 11:58

«Abay oblysyn» qúru turaly úsynys!

QR Preziydenti

Qasym-Jomart Toqaevqa!

Semey óniri kiyeli jer. Bergi tariyhqa kóz jýgirtsek, qazaqtyng kóp ziyalylary Alashtyng astanasy Semeyding tumasy nemese sol aimaqtan bilim alyp shyqqandar. Alash qayratkerleri Á.Bókeyhanov, A.Baytúrsynov H.Ghabbasov, Á.Er­me­kov, Q. Núrmúhamedúly, A.Dýi­­sebaev, B.Sәrsenov, A.Bar­­lybaev, T.Jarqynbaev, IY.Álim­bekov, Q.Múzdybaev, M.Túr­ghanbaev, S.Mústafiyn, M.Mal­­dybaev syndy kórnekti qogham qay­ratkerleri bilimderining bastauyn Semeyden alghan.

Olardyng aldynda әlemge әigili Shoqan Uәlihanov, Abay Qúnanbaev, Shәkәrim taghy basqalar oqyghan, ósken jer. Keyin Kenes zamanynda, egemendik alghannan song da memleket, qogham qayratkerleri, aituly túlghalar shyqqan kiyeli jer. Búl jerdi jalpy Qazaq elining sayasiy-әleumettik iydeologiyasynyng negizi bastau alghan, últtyq immuniyetti qalyptastyrghan aimaq desem artyq aitpaghandyq bolar. 1903 jyly Resey patshalyghynyng ýkimimen Semey kolledji alghash ret qúrylyp, sonda Á.Z.Sәtbaev, M.Áuezov, J.Aymauytov, Q.Sәtbaev, Á.Marghúlan, M.Bójeev, I.Aytyqov atty alyptar da ómirge joldama alyp, Qazaqstannyng atyn әlemge shyghardy.

Bir Abaydyng ózi eki ghasyr búryn batysty da, shyghysty da zerdelep, qazaqtyng múnyn múndap, joghyn joqtap Qazaq elin órge jeteledi. Abay – tuma talant, danyshpan, hakim, geniy, qazaqtyng iydealy. Ol әlem órkeniyetining ghúlamalarynan kóp ilim-bilim jighan, sol bilimimen adamzat biyigindegi óz oilaryn qorytyp shyghardy. Abay – adamzattyng ruhany sardary! Abay – oy men sóz bostandyghynyng simvolyna ainaldy. Ahmet Baytúrsynov aitqanday: «Abaydy qazaq balasy tegis tanyp, tegis bilui kerek». Bir sózben aitsam,  Abaydyng tolyq adam ilimining jol kartasyn jasap, bizding ruhany Konstitusiyamyz retinde halyqty oqytu kerek.

Osy orayda, biyl tughanyna 175 jyl atap ótilgeli otyrghan әlemdik dengeydegi túlghagha nege bir oblystyng atyn beruge bolmaydy degen súraq kópting kókeyinde túr. Jambyl oblysy bar. Týrkistan oblysy ashyldy. Taldyqorghangha oblys mәrtebesi qayta berildi. Bir kezderde qúldyrap ketken oblys, әsirese Taldyqorghan qalasy qazir qarasaq, sәuletine kóz tolady, damyp keledi.

Ekonomikalyq jaghynan alsaq, Semey ónirining óndiristik әleueti joghary, halyq sany  1,4 millionnan asady. Abay, Ayagóz, Jarma, Zaysan, Tarbaghatay, Qatonqaraghay, Ýrjar jәne t.b. audandarynda halyq tyghyz ornalasqan. Semey qalasynda 322 myn, Óskemende 340 myng adam túrady. Tamyljyghan tabighaty tanqalarlyqtay, onyng ishindegi Zaysan kóli, Besqaraghaydyng ýlken ormandary, Tarbaghatay taulary men Qatonqaraghaydyng kórkem tabighaty, Almaty oblysymen shekaralas Alakól bolashaqta ýlken turistik potensialy bar jerler bolyp tabylady. Qazaqstannyng Shveysariyasy da osy jer dep aitugha bolady. Erteng shetelge aqsha shashatyndar men kóp sheteldik turister asyghatyn әsem demalys oryndaryna ainalatynday jaghdayy bar ónir. Mysaly, Alakólding tabighy emdik qasiyeti TMD elderinde tanymal, sol sebepti onda keletin turister de kóp. Búdan basqa, ónirde týrli-týsti metaldarynyn, grafit pen altynnyng qaynar kózderi bar.  Oblysta Ertis ózeni men onyng salalary suynyng ónerkәsip pen halyqty sumen qamtamasyz etude ýlken manyzy bar. Búl ónir Qazaqstannyng eng iri industriyaldy-agrarlyq aimaghy sanalady. Múnda metall óndiru, mashina jasau qúrylysynan bastap, auylsharuashylyghyna deyin jaqsy damyghan ónir bolyp tabylady. Búl týbi bay ónir, keleshekte túnyp túrghan tabighatymen Qazaqstandy syrtqa tanytatyn ólke.

Týrkistan men Semey qazaq qoghamyn izgilendiretin ruhany ortalyqtar boluy kerek. Eski Semeyde «Kópester qalashyghyn» jasau qajet. Qazaqtyng jaqsy-jaysandary  jinalatyn «Abay ziyalylary» ortalyghy ashylsa, kiyeli jerding qasiyeti aspandar edi! Týrkistan men Semeydi janghyrtyp, ruhany ortalyq etu arqyly Qazaq halqynyng sanasy ózgerip, terende jatqan ruhaniy-mәdeni, tarihy qúndylyqtarymyzdan kýsh alyp, batystyng da, shyghystyng da yqpalynan ketip, qazirgi alasapyran jahandanudan últtyq tinin saqtap qalar ma edi?! Qazaqstan jana óz damu jolyn tabar edi! Qazaqtyng ótkenge esesi kóp ketken el. Mýmkin, bizge taghdyr ótpeli kezende osynday mýmkindikti berip túrghan shyghar!.. Búl joly qapy qalsaq, eshkimge de ókpeley almaymyz...

Búl ónirding halqy Semey poligonynan qansha zardap shekti. 1949-1991 jj. Semey yadrolyq poligonynda 470 synaq yadrolyq jarylys jasalyndy. Onyng saldarynan qansha adam qaytys bolghany belgisiz. Tek sәulelik zaqym (oblucheniye) alghandardyng sany jarty mln. adamnan asqan. 2 mln gektar auylsharuashylyq jeri radioaktivti umen lastanghan. Aral, Semey aimaqtary ekologiyalyq apatty ónirler dep eseptelip, bir uaqyttarda biz Joghary Kenes deputattary zang qabyldaghan bolatynbyz. Onyng da ayaghy sugha ketip,  Jogharghy kenes qayta-qayta taratylyp aqyry eskerusiz qaldy. Zardaby úrpaqtan úrpaqqa jalghasuda. Endigi saylanatyn, eger demokratiyalyq saylau bolsa, deputattar búl taghdyrly mәseleni qayta kóterip, eki ónirding halqyna qomaqty jәrdem bólu kerek.

Jalpy búl ónirding qazaq halqyna bergenin, zardap shekkenin tarazygha salsaq, biz Semeyge qaryzdarmyz dep esepteymin. Onyng ýstine qúityrqy sayasatpen Semey oblysyn jauyp tastaghany naghyz әdiletsizdik. Osyndayda jongharlardy jengen qazaqtyn, úlan-ghayyr jerlerimizdi jaudan saqtap qalghan qara orman halqymyzdyng dәrmensizdigine ishing ashidy, jýreging syzdaydy.

Al endi Abay oblysynyng ortalyghy Semeyde me, joq әlde Óskemende bola ma ony oblystyng túrghylyqty halqynan súrau kerek. Kerek bolsa, referendum jasap, sheshuge bolady. Maghan salsa, әriyne kiyeli jer «Semey!».

Keybireuler aituy mýmkin, qazir krizis uaqytynda búl is-sharalargha kóp qarjy ketedi, keyinge qaldyrayyq dep. Men oilaymyn, múnday izgilikti qadamdy dәl qazir, aqynnyng mereytoyy túsynda jasauymyz qajet. Jalpy 30 jyl boyy qalyptasqan «ynghayly kópshiliktin» qasang tartqan sanasyn ózgertetin uaqyt keldi. Qazir qazaqqa jetpey túrghany – ruh! Al Abaydyng atyn shygharu qazaqtyng ruhyn kóteredi! Abaydyng kóregendiligi men Shәkәrimning shyndyghyn, Shoqannyng ghylymdaghy erligin baghdarshamday ústanu qajet. Abay atyndaghy halyqaralyq «Ruhany damu qory» qúrylghanyn qalaymyz, búghan kerek bolsa, býkil el bolyp kómektesedi. Abaydyng atynyng ózi-aq oblysty kóterip beredi.

Orazaly Sәbden,

QR Memlekettik syilyghynyng iyegeri,
Qazaqstan ghalymdar odaghynyng Preziydenti,
e.gh.d., professor, akademiyk.

Abai.kz

54 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 634
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 401
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 373
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 376