Seysenbi, 14 Mamyr 2024
Kókjiyek 8171 8 pikir 8 Mamyr, 2020 saghat 12:44

Qoja Ahmet Yassauy kesenesi qalay salyndy?

(Ángime)

Qazaq iydelogiyasy Yascauiyden bastau alady.

Bir Fatiha ýsh Yqylas oqyp, Qoja Ahmet Yassauy men әmir Temirdin  mýbarak ruhyna baghyshtap, bir Allanyng atymen bastaymyn. 

Qyryq uәzirding ortasynda saltanaty jarasqan әlemdi jaulaushy әmir Temir keledi, sayyp qyran jigitterdi arqasyna kótergen sәigýlik túlparlar auyzdyqpen alysa osqyrynady, jenil basa shapshang jýredi, sar dalanyng qúmdy borany toqtausyz guildep, qúlaqtaryn túndyryp, kózderine shang ýrleydi. Óz tegin han әuletine baylap, Qyzyr qojagha kýieu bolghan Temir, jas toqalgha arnap kónil ashar baq saldyrghaly bala minez darydy, qatal biyleushi júmsardy, shaghyn eldi mekenge tayap jýristerin bayaulatty, jol shetinde bes alty bala oinap otyr, kilt toqtaghan әmirshini, saz balshyqtan ýishik jasap otyrghan balalar eler emes, óz aldaryna bir patshalyq.  

-Balaqaylar, ne oinap otyrsyndar?

-Jәnnatta túratyn saray jasap jatyrmyz.

-Jәnnatta túratyn saray?

-Yә, jәnnattaghy saray,-dep shýnirek kóz sar bala moynyn búra qarady.

-«Jәnnatta túratyn saray»,-dep patsha qaytalap tang qaldy. 

-Ey, bala ýiindi maghan sat.

-Qansha aqsha?

-70 dirham. Búl kisi patsha, patshagha satyp bere me eken dep uәzirlerding biri sanq etti.

Jayshylyqta ayaghyn jerge tiygizerde ong jaghynda on adam, sol jaghynda on adam kóterip alatyn patsha búl joly eshkimge qaramay birdeneden qúrqalghanday, aqsaq ayaghyn úmyta attan tez týsti.

-Mine 70 dirhamyn, ala-ghoy.

- Aqshany alghan bala, ýishikti hannyng qolyna ústatty.

Balamen bala bolghanynyz qalay,-dep uәzirler ishterinen kýnkildesip jýristerin әrmen qaray Týrkistangha jalghay berdi.

Sol týn Ámir Temir týs kórdi.

Mahshar alany, kýn tóbede tónip túr,  kýidirip, órtep barady, tek Qúran oqyghandar kólenkede. Adamdar gharasat maydanyna jinaluda... El aldaghan alayaqtar betimen jer sýrip jyljyp keledi, kisi aqysyn jegender men paraqorlar qarnymen syrghyp keledi... bireu basymen, bireu qolymen jýrip barady... toqal eshki mýiizi bar eshkige ketken esesin súraytyn shaq ta jetti... kýnәharlar laulaghan ottyng shynyrau qúzyna shynghyra qúlauda, bóten әielge kóz sýzgenderding iyisi alystan mýnkiydi, týsik tastaghan men týsik tastatqandar zina kýnәsy men birge kisi óltirgen jauyzdardyng qatarynda otyny tastar men adamdar bolghan tereng shúnqyrlargha toqtausyz qúlauda...Alapat qoqynysh... 

Ámir Temir Sirat kópirine tayady, ony kýtip kóp adam túr, shu-shu etip, ketken aqysyn súray bastady, Temirding kózi sharasynan shygha shoshydy, jazyqsyz ólgender qúnyn daulap, jaghasyna jarmasty, patsha qalshyldap ketti, iri deneli Mәlik perishte laulaghan qyzyl ottaghy mәngilik túraghyn kórsetti. Áp-sәtte baladan satyp alghan ýishigi kóz aldynda ýlkeydi, jәnnattan bir zәulim saray boldy. Shoshyp oyanghan Ámir patsha ertemen keshegi balalargha jetuge asyqty.

Balalar shu etip sәlem berdi.

-Býgin taghy bir ýishik satyp ber, balaqay.

-Mine,70 dirhamyn.

 -Býgin baghasy 700 myng dirham.

-Balam-au, keshe ghana, 70 dirham edi-ghoy.

-Ia, 70 dirham bolghan. Býgin 700 myng dirham, týnde týs kórdiniz-ghoy.

Kózining oty jaryq etken patsha, «bar qazynam seniki bosyn balam»,- dedi. 

- Týrkistanda jatqan Qoja Ahmet Yassauy óte ýlken әuliye, týrkining piri, toqsan toghyz myng shәkirti tәrbiyelegen, mashayyqtary Úrym men Qyrymgha, Maghryp pen Mashyryqqa ilim tartqan, siz basyna ýlken kesene túrghyzynyz, maghan bergen qazynanyz sol bolsyn,- dedi bala ishten oqyp tughanday.

                                                                   ***

Qoja Ahmet Yassauy qabirine jaqynday bere Ámir Temirding aty ayaq astynan jalt etip ýrikti, altyn jalatqan zerli telpegi basynan úshyp ketti, attan tez týsip, iyilip bas kiyimin kiyip, әuliyege qúrmet kórsetip, jayaulap bardy. Patsha Temir sol kýnnen bastap Jaratushygha jaqyndaudyng jolyna týsti. Týrkistangha Ázirbayjan, Parsy, Ýndistannan aty shyqqan ataqty eki jýz sәuletshini aldyryp, kesenening jobasyn syzdyrdy, taudan tas oiyp, kirpish kýidiretin bas bostandyghy bar, aqyl-esi tolyq, kәmeletke kelgenderden bes jýz sheberdi qasyna qosty, olargha basshy etip Irandyq Mәulen Ubaydulla Sadyr ústany qoydy. Ýndistannan tas tasugha toqsan bes pil әkeldi, saghyz topyraqqa qústyng júmyrtqasyn qosyp, qymyzben iyledi.

Ámir Temir qúrylysshylargha: «Alla dosynyng kesenesin saludasyzdar, sizder sahar uaqytynda ghúsyl alyp, bes azanmen terbelip namaz oqyp, kýsh jinanyzdar. Ár namazda dәret janalyp, dәretsiz jer baspay, әr kirpishti Alla atymen qalanyzdar. Aqsham namazymen júmys kýni ayaqtalyp, qúptan namazymen úiqygha ketinizder, beysenbiden júmagha qaraghan týn tasbih namaz oqyp, júma kýni demalasyzdar, Allagha jaqyndap júma oqisyzdar» dedi. 

Aspazdar tolyq dәretpen bir Yassyn, Ayatul kursi, Falaq, Nas sýrelerin oqyp demderin ishine jútyp, tamaq jasasyn, adal tamaq adam janynyng ózegi, ishken tamaq barlyq isimizge tikeley әser etedi. Balyqtyng ózi suda zikirin toqtatqanda qarmaqqa ilinedi, ony jesek namazda oiymyz bólinip, jalqaulyq payda bolady, sol sebepti  ýlken ausyz aulanghan balyqty jemey, Jaratushy Qúranda madaqtaghan naghyz taqualargha eliktep, Alla razylyghy ýshin júmys istenizder. Sonda bizder Allanyng raqmetine bólenip, Payghambarymyzdyng aq tuynyng astyna shapaghatyna qauyshyp, Qoja Ahmet Yassauy әuliyening sharapatyna bólenemiz,-dep jýrekten shyqqan jyly sózin aitty. 

Sahar uaqyty, jazdyng bozamyq týni, sol týnning songhy sýri ýrlenip, qaranghynyng kóbesi sógildi, dalagha shyqqan Sadyr óz kózine ózi senbey tang qaldy, qabyrgha qúlap jatyr, kýni boyy asqan taqualyqpen qayta qalady, azanda taghy qúlap jatqan qabyrghany kórip, patshagha kisi shaptyrdy. Temir patsha sol týni ózi kýzetke túrdy, kóz ilmey kýzetti, týnning alghashqy sýri ýrlengende hannyng úiqysy qysty, qolyn kezdigimen kesip qanyn aghyzdy, onyng úiqysy taghy keldi, úiqysyn odan sayyn ashu ýshin qolyna túz septi, kenetten bir alyp kók ógiz payda bolyp qabyrghany qúlata bastady.  

Han ógizding sýrkeyli týrin kórip, esi shyghyp,talyqsyp qalghyp ketti, týsinde basyna aq sәldesin ýsh qyrlyghyp oraghan, keng mandayly, qoy qasy tostaghanday sharaly kózining ýstinde qúp jarasqan, jýzinen núr tamghan, qyr múryndy, qúlaghynyng syrghalyghy at jaghyna qúp jarasqan súlu mýsindi, qyzyl shyrayly Yassauy atasyn kórdi:

-Ey, әmirshi, әueli ústazyma kesene túrghyz.

-Úsatazynyz kim?

-Payghambarymyzdyng amanatyn maghan jetkizgen Arystan bab.

-Ústazynyz qayda?

-Otyradyng manynda.

Sadrdyng qúlady, taghy qúlady,- degen ýninen oyanghan Temir biz әueli Yassauy atamyzdyng ústazy Arystan babtyng basyna kesene túrghyzbay bolmaydy eken, hiykimet sonda dedi.

Otyrargha jete aldygha basqan qadamdary keyin tartty, attary algha baspay tabandap artqa shegindi, aq tayaghyn qolyna ústaghan aq saqaldy shal qoyyn  jaya búlargha jaqyndap, jol bolsyn jigitter dedi.

-Áley bolsyn.

-Qayda ketip barasyzdar.

- Qoja Ahmet atamyzdyng ústazy Arystan babtyng sýiegin izdep baramyz.

-Bala kezinde әkesi Ybyrayym atagha «aram shóbing jerdi qapsyn, adal jemising bizdi tapsyn»,- degende birden aram shóp solyp qalghan eken jaryqtyq, әuliyelik tua bitedi. Áruaqty jerden at ýrkedi degen, manyna tayap qaldyndar.

-Sýiegin qalay tapsaq bolady ata.

-Ol onay, mening myna qoylarymdy aidayyq, qoy qay jerdi baspay ailanyp ótse sol jer, әulie qaytys bolghan song qynnan shyqqan qanjarday ruhy erkin sharlaydy.

-Men bilmeytin nәrseler ne degen kóp,- dep Temir patsha ózine osy júmysty jýktegen jәnnataghy ýiin satqan oiyn balasyn esine aldy.

Toqtausyz jel soqqan aumaqty qoylar esh baspady, qansha aidasa da ailanyp qashty, qarabas jel bir tynbay soghyp túr. Eshkining saqalyn qosyp balshyq iylegen olar qalyptasqan júmys tәrtibimen Arystan babqa  kesene túrghyzugha kiristi, әr beysenbi keshte hatym jasap, júma sayyn nәzir sadaqa taratyp, Otyrar ejelgi júrtyna barynsha taghzym etti. Qúrlysshylar esh sharshamady, adamdar auyrmady, azanda túrghanda qabyrgha ósip qalghanday kórindi әr kez Sabyr ústagha, ghalamat kesene tez bitti.

Týrkistangha asygha jetken Ámir patsha Toqtamys hannyng eski keseneni tonap ketkeni esine týsip, júmystyng basynda kýndiz týni birge boldy. Temirding janynda sansyz perishte qyzmet kórsetti, әdemi oilar basynda saulady. Ol tahajýt namazyn qaza jasamady. Bir kýni týnde Temir patshanyn  qytaygha ghazauat soghysyn jýrgizu oiyna keldi, «patsha óz  qúziretin paydalanyp, qansha kóp qauymdy músylman jasasa, Allagha sonsha tez jaqyndaydy, qytaydan kóp qauym joq»,-dep Temir qabaghat quandy. Allagha shýkir etti. Qúrlys bite qytaygha qasiyetti ghazauat soghysyn ashudy oilady. 

Kesene kireberisining tómendeu bolghanyn bayqaghan Temir patsha qayta kótertip jóndetti, til jetpes tylsym metafizikalyq hikmetterding ishinde qúrlys jýrdi, әuliyening qabirining ýstine Qyzylbastyng elinen jasyl týsti altynmen zerlengen qúlptas japqyshty arnayy aldyrdy, sol sәtte Yassauy atanyng kózi ashyq jatqanyn Temir patsha kórdi.

Qúrylys kýmbezin jasap jatqan Ýndistandyq ústa bayqausyzda jel shygharyp, eleusiz qaldyrdy, әp-sәtte, qyryq metr biyikten qúlady, perishteler qanatyn tósep janyn saqtap qaldy. Ámir Temir jalbyr shapan kiygen aqsaqaldy shaldy birneshe ret bayqady, Sadyr ústagha Qyzyr (gh.a) әr kez aqyl kórsetip, jetekshi boldy, janynda birge jýrip ishki biyiktigi esh dingeksiz otyz toghyz metr, syrtqy biktigi qyryq eki metrge deyin kótertti, zәulim keseneni bir shegesiz, temirsiz túrghyzdy, jel qaghar men jaryq týsip túratyn tesikterdi asqan arifmetikamen jasady,  syrtqy úzyn qabyrgha «Subhan Alla, ualhamdililla, Allahu akbar»,- dese, enine «Taghdyrdy Alla jazady, adamdar soghan sebep jasaydy»,- dep kirpishti qiilastyra qalady, san týrli týspen perishteler týnde әshekeyledi. Qarnaqta Ábdilәziz Sharafuddiynúly  Terbeziyge salmaghy eki tonna bolatyn alyp tay qazandy jasatyp, tóbedegi kýmbezding dәl astyna qoydy. Tu jasatyp oghan Alla esimi men Payghambarymyzdyng esimin, tórt dosynyng atyn eki jaghynan birdey oqylatyn etip, hikmetpen jazdy. Syrtyna adam aqyly jetpeytin әlemning ghajayyp qúrlysyna ainaldy. Qúrlystyng biteyin degende kónili jaylanghan Temir patsha kesenening batys jaq týbinde týnep, istahara namazyn oqydy, azanmen kónilsiz oyandy,  «ghazauat soghys jolynda jan ýzgen adam shahit bolady»,-dep patsha qalyng qolyn bastap qytaygha suyt soghysqa attandy, jolda túiyqsyz auyryp, Temirding taza ruhy denesinen úshyp shyghyp, Mәuarannahr jerin sharlap ketti, qalyng perishte talasa-tarmasa kóterip, ony baladan satyp alghan jәnnattaghy ýiine әketip bara jatty... 

Boz dala aldynghy tolqyn aghalar, songhy tolqyn iniler bolyp, bәz bayaghysynsha mýlgiydi, atalarynyng ómirde bolghanyna shúbalanyp, ózderining erteng múnda bolmaytynyna esh senbeytin adamdar «Týrkistan jerindegi Ámir Temirding myzghymas biyligi búl kesene» dep taltanday basyp, ótip barady....Qyzara batqan kýnnin  songhy shapaghy әuliyening alyp kýmbezining basynan sýiip túr, qyzben-jigit qoltyqtasyp, sol qaptaldaghy qorghangha shyghyp barady...Orystar zenbirekpen atqylaghanda qoryqpaghan Qyzyr (gh.a) búlardan qorqa kesene ishine enip barady. 

1.Aqyt Ýlimjiúly. Shygharmalarynyng tolyq jinaghy, 2tom. QHR Ile halyq baspasy, 1999j.(arab hәrpinde) 

2.Yaassauy fenomeni. S.Kerimbay, M.Tólegen, Á.Nәbi, A. Tasbolat- Almaty: «Orhon» Baspa ýii, 2017.-456 bet. Negizinde jazyldy.

Núrhalyq Abdyraqyn 

Abai.kz

8 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1996
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 2417
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 1971
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 1576