Beysenbi, 2 Mamyr 2024
Janalyqtar 3257 0 pikir 25 Qazan, 2011 saghat 05:12

Ziyabek Qabyldinov. Taq múra

 

Biylghy tarihy mereytoylardyng qatarynda Qazaq taghynyng songhy múrageri, HIH ghasyrdaghy jalpyqazaqtyq songhy han Kenesary Qasymúlynyng taqqa otyryp, egemen handyqty qaytarugha úmtylghanyna 170 jyl toldy.

Kene hannyng myltyqtarynyng biri men aituly túlghanyng ghúmyry turaly mәlimet saqtauly Reseyding Omby oblystyq tarihiy-ólketanu múrajayynda boluymyz, bizdi tarihshy retinde sol kezdegi auqymdy da taghdyrly tarihy jyldargha taghy bir oralugha mәjbýr etti.

 

Biylghy tarihy mereytoylardyng qatarynda Qazaq taghynyng songhy múrageri, HIH ghasyrdaghy jalpyqazaqtyq songhy han Kenesary Qasymúlynyng taqqa otyryp, egemen handyqty qaytarugha úmtylghanyna 170 jyl toldy.

Kene hannyng myltyqtarynyng biri men aituly túlghanyng ghúmyry turaly mәlimet saqtauly Reseyding Omby oblystyq tarihiy-ólketanu múrajayynda boluymyz, bizdi tarihshy retinde sol kezdegi auqymdy da taghdyrly tarihy jyldargha taghy bir oralugha mәjbýr etti.

...HIH ghasyrdyng 20-30-jyldarynda patshalyq ókimet pen qazaq halqynyng arasyndaghy qatynas shiyelenise týsken edi. Birinshiden, Kishi jәne Orta jýzderdegi handyq biylikti joiy, dalalyq yqpaldy biyler men súltandardyn, batyrlardyng narazylyghyn tughyzdy. Ekinshiden, soltús-shyghys aimaqtaghy qazaq júrtynan әskery bekinister salu maqsatyna qúnarly jerlerdi jappay tartyp alu bastaldy. Ýshinshiden, patshalyqqa tólenbey kelgen  salyq, endi jasaq, týtin, jol salyqtary týrinde engizile bastady. Onyng ýstine búl ýderister barysynda patsha jasaqtarynyng qazaq auyldaryn oisyratqan jәne býlikke úshyratqan qaraqshylyqtary ýdemese, tyiylghan emes. Áriyne, múnshalyqty basynu kóshpeliler tarapynan patshaly Reseyge degen narazylyqty ýstemeley týsti de, on toghyzynshy ghasyrda da qúzyrynan ajyray qoymaghan Shynghys hannyng úrpaqtary bastaghan Úly daladaghy dýley qarsylyqtyng tuuyna aparyp soqty. Keyin kórsetkendey, búl qoldarynan susyp bara jatqan Dala biyligi jolyndaghy aq sýiek ókilderining Qazaq handyghy ýshin songhy túyaq serpui eken.

Kóteriliske starshyndar, tóreler men biyler, batyrlar men súltandar ghana emes, qara halyq ta belsene qatysty. Ásirese, tәuelsizdik ýshin shayqasta ýsh jýzding batyrlary birdey kózge týsti: Aghybay, Iman, Basyghara, Anghal, Janaydar, Jeke, Jәuke, Súranshy, Bayseyit, Jolaman,  Baytabyn, Búqarbay jәne basqalar. Kóterilisti sol kezdegi iri bay-manaptar qoldady. Bayanauyl okrugynan Tayjan men Seyten Aznabayúldary Kenesary hannyng  qolyn jasaqtaugha qajetti mal-kólikpen qamtyghan eng senimdi serikteri men demeushileri edi.

Tәuelsizdik jolyndaghy búl soghysta negizinen qazaqtar bolghanymen ózge júrttyng ókilderi az bolmady, onyng ishinde orystar, bashqúrttar, ózbekter men qaraqalpaqtar, týrikpender, polyaktar bar edi. Olardyng keybireuleri hannyng senimi men qúrmetine bólenip, tipti, joghary biylik oryndarynda boldy. Mysaly, hannyng jeke hatshysy retinde orys sarbaz qyzmet etti. Tatar Alim Yagudin Soghys kenesining mýshesi boldy. Ózbek Saydaqqoja Ospanov hannyng diplomatiyalyq qyzmetin basqardy. Olardyng bәri birigip, Kennesary qolyna úiymshyldyq pen әskery tәjiriybe darytty.

Kenesary Qasymúly tarihy arenagha ózining әigili han atasy Abylaydyng danqty jolyn  jalghaushy retinde endi. Ol kәzirgi Aqmola oblysy aumaghyndaghy Kókshe taularynda 1802 jyly dýniyege kelgen. Bolashaq han atqa otyru men sadaq tartudy es bile salysymen ýirendi de, aituly anshy bolyp ósti. Minezine әdilqoylyq tәn, tize býkpes erikti de ójet, batyl da qaysar bolyp er jetti. Óz tústastarynan ony úiymdastyrghysh jәne qol bastaghysh daryn, baskerlik (liyderlik) qabilet aiyryqsha túlghalady. HIH ghasyrdyng ortasyndaghy Resey zertteushilerining biri L. Meyer Kenesarygha «qaysarlyghynda shek joq» dep qayran qalghan edi.

Tústastarynyng sipattauynsha, ol aryqsha kelgen, orta boyly da qayratty, sarang sóilep, ózin manghaz ústaytyn jan bolghan. Ángimeleushini tynday bilgen jәne dalalyqqa tәn qonaqshyl darqandyghymen kózge týsken...

...Kenesary eline otarlyq sayasat jýrgizgen patsha ókimetining qyzmetindegi súltandar men biylerge qyrghiday tiygen. Ol, tipti, shekara bekinisteri men patsha jasaqtaryna jii shabuyldaumen bolghan. Osylaysha, 1837 jyldyng ayaghynda 6 uryadnikten jәne 48 sibir kazaktarynan qúralghan  qorymshy (horunjiy) Ryitovtyng qol astyndaghy jasaqty talqandady. Olar Qyzyljardan Tashkentke qatynaytyn sauda keruenin qorityn.

1838 jyldyng kókteminde Kenesary adamdaryn Batys Sibir general-gubernatoryna jiberdi. Súltan hatynda Aqtau bekinisi men Aqmola prikazyn joi, sonday-aq, Ombydaghy abaqtygha týsken óz adamdaryn bosatu talaptary bar edi. Búl beybit attanymgha qatysushylar týrli jazagha úshyratyldy, qaru ústaytyndaryn әskerge, al jaramaytyndardy Shyghys Sibirge jer audardy. Resey biyligining búl әreketi ashyq qarsylyqtargha úshyrap, súltan tarapynan belsendi de tegeurindi sharalardy tuyndatty. Sonyng biri, әskery starshyn Simonovtyng jasaghyna soqqy beru arqyly әjeptәuir qaru men oq-dәrige ie boldy. Al, 1838 jyly Kenesary jasaghy patshagha berilgen Qonyrqúlja súltannyng auylyn shapty da, onyng  12 myng jylqysyn aidap ketti. Aqmola bekinisining manayynan 2,5 mynnan asa әr týlik mal tartyp alyndy.

1838 jyldyng kýzinde Kenesarynyng iri әskery әreketi Aqmola bekinisin alty kýndik qorshaugha alyp, aqyry  órtep jiberdi. Prikaz manayyna jaghalay or qazylyp, oghan jaqyn mandardyng bәrine boytasa (barikada) túrghyzyldy. Aqmola bekinisin agha súltan Q.Qúdaymendiúly men әskery starshyn Karbyshevtyng jasaqtary qorghady. 1838 jylghy 7 tamyzda tang ata Kenesary shabuyl bastady. Onyng sarbazdary bekinisti otty jebelermen atqylap, Aqmola bekinisi many  órtene bastady. Kenesarynyng әigili batyrlarynyng biri Basyghara bastaghan jasaq bekiniske lap qoydy. Kóshe boylap atysu kezinde batyr janqiyarlyqpen qaza tapty. Onyng sonyn ala hannyng senimdi batyrlary Aghybay, Iman men Nauryzbay qoldary bekiniske kirdi. Sol kezdegi bekinisti alu shayqasynda qaza tapqan birshama sarbazdargha býginde Astananyng «Jastar» mikroaudanyna qarasty músylman beyitinde mәngilik oryn búiyrdy.

Kóterilis bastaghan súltan men sibir әkimshiligining arasyndaghy qatynas ýilese qoymady. Patsha tarapynan qoyylghan kóterilisti toqtatu talaby Kenesarygha jaqpady. Sondyqtan ol  bekine týsu ýshin Torghay men Yrghyz ózenderining manayyna qaray oiysty.

1841 jyldyng kýiek aiynda Keneni ýsh jýzding yqpaldy ókilderi óz handary etip saylady. Sóitip, uaqytsha qazaq handyghy qalpyna keldi. Patsha ókimeti búl janalyqty asa kijinispen qarsy aldy.

Kóterilis endi búrynghydan da góri úiymshyldana týsti. Últ-azattyq soghysty nәtiyjeli jýrgizu ýshin Kene han birtútas ortalyqtanghan memleket qúra bastaydy. Han taghynyng janynda aqyldasushy jogharghy organ retinde senimdi batyr, biyler men súltandardan qúralghan Kenes qyzmetin bastady, al  arnayy jasauyldar handyqtyng isin jýrgizdi. Olar sot, sharuashylyq, diplomatiyalyq, salyq jәne әskery mәselelermen ainalysty. Jasauyldar ortalyq biylikting jarlyghynyng atqaryluyn baqylady, halyqqa óris bólumen ainalysty jәne handyqqa qaraghan halyqtyng kónilin qadaghalady. Handyq biylikting nәtiyjeli isining arqasynda qol astyndaghy manayda ózara úrys-keris pen barymta azaydy, salyq jinau birshama úlghaya týsti. Halyq kósemi 20 myng adamnan túratyn jýzdik pen myndyqtargha bólingen túraqty әsker jasaqtap, onyng biliktiligin arttyrdy.  Áskery jasaq ishinen batyrlyqtary men qabiletine qaray tandap alynghan sarbazdargha «jýzbasy», «mynbasy» mindetterin jýktedi. Kenesary mergender tobynan aiyryqsha jasaq qúryp, oghan «mergenbasy» taghayyndaldy. Orys armiyasynyng ýlgisine qarap, han óz әskerine de aiyrym belgilerin engizdi.

Ýsh jýzding birikken handyghynyng otarlyqqa qarsy kýresi patshany qatty mazalady. Resey imperatorynyng kóterilisti basudy óz nazarynda ústauy tegin emes edi. 1843 jylghy 27 mausymda ol qazaq hanyna qarsy joryqty úiymdastyru jónindegi jarlyqqa qol qoydy. Hannyng basyn alugha qazaqtardan alynbaqshy bolashaq týtin salyghy esebinen 3 myng rubil aqsha tikti. Dala kóterilisin basugha әskery starshyn Lebedevting 300 adamdyq jasaghy attandyryldy. 1843 jyldyng tamyzynda A. Jantóreúly men B.Ayshuaqúly syndy súltandar basqarghan kelesi jasaq jabdyqtaldy. Múnymen bir mezgilde Ombydan, Qyzyljar men Qarqaralydan әskery jasaqtar shyqty. Úlanghayyr jerdi tany bilmeui men dalalyq sarbazdardyng әskery amaldargha erekshe taktika qoldanysy patsha jasaqtaryn dinkeletti. Onyng ýstine Úly dala túrghyndary ózderin azat etushi kósemdi ústap beruge sonshalyqty ynta bildirmedi.

1843 jyldyng sonynda 3,5 myng adammen Kenesary jasaghy Kishi jýzding ortanghy bóligin biyleushi Arystan Jantóreúlynyng auylyn shabady. Patshalyq biyleushige aitarlyqtay materialdyq ziyan shektirdi. Kishi jýzding patshagha qaraghan shonjary 5,5 myng jylqydan, 3,5 myng týieden, 970 siyr men 7 mynday qoydan aiyrylyp qaldy. Jauda ketken maldy qaytaru mýmkin bolmady. Ólkeni jaqsy bilgen  Kenesary, shabuyldy odan әri ýdete týsti. 1844 jylghy shildening 20-nan 21-ne qaraghan týni Tobyl ózenining bastalar túsynda A.Jantóreúly súltannyng jasaghyn tas-talqan etti. Osy úrysta patshalyq súltannyng 44 senimdi serigi qaza boldy. Sol úrysqa tayau ornalasqan Dunikovskiy jasaghy qorqynyshtan A.Jantóreúlyna qol úshyn beruge jaramady.

Jenisten ruhtanghan Kenesarynyng basty kýshi 1844 jylghy tamyzdyng ortasynda Ekaterina stanisasyna shabuyl jasady. Olar stanisa shebin, forshtatty órtep, 40 adamdy tútqyndap, qyruar maldy aidap ketti. Múnymen qosa, Han jasaghy birshama myltyq, tapansha, qylysh pen semserge qol jetkizip, әskery oljagha keneldi. Sonynan jiberilgen jazalaushy jasaq Kenesary auylyna jete almady. Patshalyq ókimet dәlizin abyrju men qorqynysh jaylady.

Kenesarymen soghys patsha ýkimetining aitarlyqtay әskery kýshin alandatyp, qarajatyn shyghyndady. Sondyqtan da 1845 jylghy aqpanda Orynbor basshylyghy hangha Dolgov pen Gern basqarghan barlau niyetindegi elshiligin eki ret jóneltti. Olar Kene handy patshalyq Reseyge bas iydirui kerek edi. Sonymen qatar, olar han jasaghynyng ornalasqan naqty ornyn, Yrghyz ben Torghay ózenderinde salynbaqshy әskery bekinis oryndaryn tandauy mindetteldi. Búl sharalarmen patsha ýkimeti kóterilisting kindigine tolyq baqylau ornatudy úigharghan bolatyn.

1845 jyldyng kókteminde  Dolgov pen Gernning elshilikteri hannyng ordasyna birinen song biri keldi. Kelissóz barysynda Kenesary hangha qasaqana týrde oryndaluy mýmkin emes talaptar qoyyldy. Orynbor qarauyndaghy qazaqtar Resey imperiyasyna baghynyshty bolghandyqtan 1 rubli 50 kopeek mólsherinde týtin salyghyn tóleui tiyis boldy. Al hangha Orynbor qazaqtarynan zeket jinaugha tyiym salyndy. Kenesarygha qylmystyq ister men qúny 50 rublden asatyn sot isin qaraugha rúqsat etilmedi. Hangha qashqyn orystar, tatarlar men bashqúrttardy jasyrugha qatang tyiym jasaldy. Olardyng bәri Reseyge qaytaryluy tiyis boldy. Kenesarygha Reseyge jauyqqan memlekettermen jәne túlghalarmen qatynaspau eskertildi jәne de oghan handyq tituldy iyelenuge qaqy joq ekeni, kóterilis basshysy retinde tek qana Qaraqogha manayyn jaylaugha ghana emeurin bildirildi.

Búl talaptardyng bir de bireuin hannyng oryndamauy aiqyn edi. Múny patsha ýkimeti de jaqsy úqty. Kelissózder túiyqqa tireldi de mәmilegerlik múratqa qol jetpedi. Kenesary han әskery kenesin shaqyrdy da, aqyry Jetisu aumaghyna kóshuge sheshim qabyldandy. Kóp úzamay, әlgi mandargha patsha ýkimeti býkilqazaqtyq kóteriliske qarsy sheshushi ról atqarghan, Yrghyz ózenine - Oral, Torghay ózenine - Orynbor bekinisterin túrghyzdy.

Kenesary men Qoqan handyqtarynyng arasynda shiyelenis te ýdey týsti, ol jayt qazaq hanynyng jeke bas arazdyghynan tuyndaghan edi: Qoqan hanynyng 1836 jyly inisi Sarjandy, al 1840 jylghy әkesi Qasymdy, bauyrlary Esengeldi men Áljandy, basqa da túlghalardy zymiyandyqpen óltiru bassyzdyghy Kene hannyng Qoqan handyghyna óshpendiligin ýdetken edi. Qazaq hany últ-azattyq kýresining basynan sonyna deyingi kezenderde Qoqan handyghyna qatysty jaghymsyz qatynasyn júmsartqan emes. Ol Qoqanmen soghystarda belgili Kishi jýz batyry Janqoja Núrmúhametúlyna arqa sýiedi. Sóitip, Kenesary handyghy ýshin Qoqanmen soghys ekinshi maydan boldy. 1845 jylghy kýzde ol Qoqannyng Janaqorghan, Jólek pen Sozaq bekinisterin aldy.  1846 jyly Kenesary qoqandyq Merkeni jaulady. Qoqan tarapynan qazaqtargha degen sheksiz basynu uaqytsha dogharyldy, biraq Qoqan tarapynan Kene handyghy ýshin taghy bir qaterli tarap boldy.

Endi Sibir biyligi Jetisugha artilleriyamen qarulanghan ombylyq sardar Vishnevskiyding basqaruymen quatty әskery kýshti júmyldyrdy. Aytarlyqtay qaruly kýsh Orynbor ólkesinen baghyttaldy.

Patshanyng ýstem kýshining tepkinimen Kenesary Ile ózenining ong qaptalyna shyghyp, Alatau bókterine qaray ótti. Patsha jasaqtary Kishi jәne Orta jýzden kelmekshi kómekting jolyn bógep tastady.

Endi Úly jýzdegi belgili Súranshy, Bayseyit, Tayshybek batyrlar Kenesaryny qoldap, onyng siyregen qolyn nyghaytty.

Qazaq dalasynan tyqsyrylghan K. Qasymúly Qytay jaqtan pana tabugha tyrysty. Biraq, qytay jaghy odan ýzildi-kesildi týrde bas tartyp, Resey imperiyasymen alakóz boludan qoryqty. Búl jaghday Omby oblystyq memlekettik múraghatta bylaysha sipattalghan: «... auylyn ýdere kóshirgen Kenesary Ileni joghary boylap, qytaydy betke ústady. Ýigentas manynda ayaldap, súltan Qúdaymendi Sarjanúlyn, by Shoqpar Baqtybayúly jәne Soydaq qajyny 9 jylqydan túratyn  syilyqpen qytaygha ótuge rúqsat súrap jóneltti. Biraq  elshiler bir aidan song qytaydyng eki shengeri men tilmashyn ertip, Kenesarygha kelip, bylaysha bayandaydy: kelgen jaghyna keri baryp, Aq patshanyng ózinen keshirim súraghany jón, al qytay jaghy oghan qarsy әreketke barghysy joq... Qytaylardy tyndap alghan, Kenesary keri qaray Ileni boylay kóshe otyryp, Qaraqamau oiyndaghy úly jýz jalayyrdyng eginshi-jataqtaryna tap bolady. Olargha qonsy qonghan han auyly jalayyr jataqtarynan azyqtay kómek alady...». Búl jerde úmytugha bolmaytyn bir jayt bar: búl kezende Qytay qazaqtarmen dindes úighyrlar jәne dúnghandardyng bas kóterulerinen mazasyzdanyp otyrghan edi.

Aqyry qazaq kóterilisshileri qyrghyz jerine tayap keldi. Búl kezde qyrghyzdar Qoqannyng qatty yqpalynda bolatyn. Han ózine soltús qyrghyzdarynyng bas kóterer manaptaryna baghynudy talap etti. Búl birigis qazaq-qyrghyzgha patshaly Resey men Qoqangha qarsy kýreste qajet edi. Kene han qyrghyzdargha arnau sózinde bylay jazdy: «Mening múnda kelu maqsatym, jauyghu da, qan tógu de emes, qazaq pen qyrghyzdy júmyldyra otyryp, Qoqan tәueldiliginen azat bolu».

Tәuke han zamanyna deyin qyrghyzdardyng qazaq handyghynyng yqpalynda bolghany belgili. Qazaq-jonghar jaugerligi kezinde qyrghyzdardyng qazaqty jaqtaghany da ayan. Alayda qyrghyzdarda Shynghys úrpaghyna baghynatynday dәstýr ornyqpaghan edi. Sondyqtan da hangha baghynyp, óz erkindiginen bas tartu qyrghyz manaptarynyng esebine sәikes bolmady. Qyrghyzdar kezinde Abylay hannyng óz aumaqtaryna jasaghan dýrkin-dýrkin shabuylyn úmyta almady. Onyng ýstine qyrghyz biyligi sibir әkimshiligi tarapynan ózderine degen aitarlyqtay qoldaudy sezindi: әskerbasy Vishnevskiy qyrghyzdardy Kene hannyng auylyn shabugha ashyqtan ashyq iytermeledi. Qyrghyzdar Qoqan tarapynan da qoltyqtaryna su býrkudi paydalandy.

Qyrghyzstangha barlaugha barghan qazaq hanynyng eki myndyq qoly talqandaldy. Bir myny joyylyp, endi bir myny qaru-jaraqsyz, jalang kýiinde oraldy. Bir bóligi tútqyngha týsti. Tyan-shandyq qyrghyzdardyng búl qylyqtary manghaz hannyng abyroyyn airanday tógu edi. Onyng ýstine qyrghyz jaghy tútqyndargha orasan qún súrady. Kenesary qyrghyz jaghynyng múnday talabyn orynday almas edi.

Keyinirek qyrghyz tarapynan manap Qaliyghúlúly bastaghan elshiler keldi. Qazaq pen qyrghyz arasynda bitim jasaldy. Eki jaqtan da tútqyndar bosatylyp, eki jaq ta beybit, yntymaq jaghdayyna kóshuge uaghdalasty. Alayda, qyrghyzdar kóp úzamay bitimdi búzyp, hannyng senimdi serigi Sauryq batyr auylyn shapty. Shabuyl qyrghyzdyng Jamanqara batyrynyng ólimi ýshin kek alu retinde jasalghan-dy. Qazaq auylynyng 700 jylqysyn aidap, Sauryq batyr qúrsaugha týsip, aqyry óltirildi. Sondyqtan da 1847 jyly kókek aiynda Kenesary 10000 sarbazben  Qyrghyzstangha basyp kirdi. Qazaq-qyrghyz qaqtyghysy Ystyq kól shúnqyry men Shu ózenining jogharghy  jaghynda boldy.

Qazaqtar ózderine beymәlim ólkede shayqas tәsilin jasay almay, qorshaugha týsti. Songhy shayqas qarsanynda bolghan әskery kenes Kenesaryny qorshaudyng bir jerin búzyp, qashyp shyghugha kenes berdi. Biraq han ýzildi-kesildi bas tartty: ol jasaghyn qaldyryp, qashudy ar sanady.

Toqmaqqa jaqyn manda әskery kýshting teng emes jaghdayynda Kene han tiri qalghan 30 shaqty súltan, sarbazdarymen birge tútqyngha týsti. Azdaghan top qorshaudy búzyp, qashyp qútylady.

Manaptardyng qúryltayynda qyrghyzdar handy súltandarymen, sarbazdarymen qosyp jazalaudy sheshti. Songhy sózinde Kenesary qyrghyzdyng bas kótererlerine birigip, Qoqan men patshaly Reseyden bosaudy úsyndy. Biraq ardaqty tútqyndy tyndaghan qyrghyzdar bolmady.

Keyinirek orys zertteushilerining biri A. Dobrosmyslov bylay jazdy: «Ony óltirmes búryn, qyrghyzdar asa erekshe batyldyghy men qaysarlyghy asyp tughan Kenesary Qasymúlynan ózderine úrpaq alu ýshin, qyryq týn boyy qoynyna qalauly qyzdaryn salumen boldy.» Biraq últtyq qaharman әri biyleushi búl joly da bas iymedi...

...Aqyry qayyrsyz qatang jaza bastaldy. Kenesarymen birge onyng bauyry Nauryzbay Qasymúly da óltirildi. Reseylik zertteushi  L. Meyer onyng songhy kýnderi turaly bylay dep jazghan edi: «Ýsh kýn boyy ol sibir qazaqtary kómekke keler degen ýmitpen qaytpastan shayqasty.Biraq olardy orys әkimshiligi jibermey tastaghan edi. Sondyqtan da ol ýshinshi tәulikte shayqas alanyn búzyp, jaryp shyghugha mәjbýr boldy. Osy úrysta onyng barlyq serikteri sheyt boldy da, ózi birneshe súltanmen birge tútqyngha týsip, aqyrynda azappen óltirildi».

Kene hannyng basy Ombydaghy Batys Sibirding general-gubernatory P.Gorchakovqa jóneltildi. Kenesary qolyn jonggha qatysqan barlyq qyrghyz manaptary patsha ýkimetining madaghyna ie boldy. Ólgen qazaq batyrlarynyng bastary Qoqan handyghyna jiberildi de, olardy Tashkent bazarynda syryqqa shanshyp qoydy. Kenesaryny Nysanbay sekildi aqyndar say-sýiegi syrqyray joqtady.

Búl qazaqtardyng patshalyq ókimetke qarsy jappay songhy qarsylasularynyng biri edi. Kóterilisti basyp-janshu patshalyq Reseyge Jetisu men ontústaghy qazaq jerine qosa, qyrghyz aumaghyn baghyndyrugha jol ashty. Búl - Búqara, Qoqan men Qiuanyng tize býguine jasalghan alghyshart edi.

K. Qasymúly halyq jadynda kórnekti qolbasshy, iri úiymdastyrushy jәne aibyndy memlekettik qayratker retinde qaldy. Qazaq handyghynyng joyylghandyghyna qaramastan, ol ýsh jýzdi biriktirip, qazaq memlekettiligin qalpyna keltirudi jýzege asyryp ýlgergen edi.

Qazaqtyng talay aqyn-jyraulary Kenesarynyng qazaq handyghynyng aumaq býtindigin qalpyna keltirudegi aiyryqsha rólin jyrlady. Tipti, oghan patshalyq әkimshilik ókilderining ózderi de qúrmetpen qarap, ony «býlikshil súltan» retinde moyyndady. Kenesary arqyly qazaq halqy ózining boyyndaghy tәuelsizdikke degen últtyq ruhyn kórsete aldy.

Býgingi úrpaqqa qazaqtyng songhy hany retinde Kenesarygha bas ii jetkiliksiz. Erkindik alghan jerimizge últtyq ruh esebinde Kenesarynyng qyrghyz jerinde qalghan mýrdesi men Resey múrajaylarynyng birinde qalghan basyn qosyp, ardaqtap jerleu  - úly paryz.  Tipti, onyng esimimen jogharghy әskery oqu mekemesin atau da layyq bolar edi. Al, Kenesary Qasymúly turasyndaghy múrany jinasaq, 30 tomdyq múraghatqa ainalary taghy sózsiz.

Eng bolmasa, onyng Omby tarihiy-ólketanu múrajayyndaghy bilte myltyghyn qaytaru da býginge layyq is bolar edi. Ruhymyz qalghyghan kәzirgi zamanda Kenesary hannyng taghylymy últtyng úiqy ashary, ruhtyn  tu ústary ekenin úmytpaghanymyz abzal.

Kenesary Qasymúlynyng ghúmyry men tarihynan tәrbie alghan últ-azattyq jolyndaghy qazaqtyng talay kýresker batyrlary tuyldy. Býginde tәuelsiz Qazaqstannyng elbasy N.Nazarbaevtyng sheshimimen Esil ózenining boyynda  alashtyng ardaqtysy Kene hangha qoyylghan eskertkish sonyng aighaghy.

Qazaqshagha audarghan - S.Ábdireshúly

«Abay-aqparat»

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 484
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 251
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 279
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 268