Beysenbi, 2 Mamyr 2024
Aqmyltyq 5930 25 pikir 24 Sәuir, 2020 saghat 12:27

Qazaq qashan óz baylyghy men óndirisine ege bolady?

Zona.kz saytyna jariyalanghan Álihan Sabyrovtyng «Orystardyng ýdire kóshui respublikanyng bayyrghy túrghyndary ýshin neni bildiredi?!» (Chto oznachaet massovyy ishod russkih iz Kazahstana dlya korennogo naseleniya respublikiy?!) atty maqalasy oqyghan jandy bey-jay qaldyrmaydy.

Orys aqparaty ylghy jazyp-syzyp jýrgen osy mәseleni keninen qarpyghan Álihan Sabyrov bylay dep jazady:

«Ózderin Qazaq elindegi sosializmdi ornatumen baylanystyrghandardyng basym bóligi bayaghyda-aq, esi barda elin tapty. Endi kapitalizm ornap jatqan shaqta ózgeler de týre qoparyla kóshuge qamdana bastady. Tayauda Posredi.ru «Qazaqstandaghy orystardyng jappay kóshui» (Massovyy ishod russkih iz Kazahstana) degen taqyryptaghy maqala jariyalady.

Onyng әp-bisimilәsi: «2019 jyldyng sonynda el preziydenti Núrsúltan Nazarbaevtyng dogharysqa ketuine baylanysty bastalghan orystar men orys tildilerding aua kóshui jalpybúqaralyq sipat aldy. Onyng ýstine Qzaqstandy tek orystar ghana emes, orys tildi qazaqtar da tastap ketip jatyr. Eng bastysy jogharghy bilikti orta dәuletti jandar basqa elden baqyt izdeude», dep bastalady.

Odan ary atalghan maqalada tómendegidey uәjdar aitylady: «Qazaqstanda oryn alghan búl kóshudi tek birynghay ekonomikalyq faktorlar týrtki bolghan «tabighy ýrdis» dep atau óte qiyn. Resmy derek boyynsha statistikagha jýginer bolsaq, Reseyge: 2016-da –23,5 myn, 2017-de – 26 myn, 2018-de – olardyng sany 30 mynnan asyp jyghylghan. 2019 jyl tipti «rekordtyq jyl» – osy jyldyng tek alghashqy ýsh toqsanynda 34,2 myng adam qazaq tólqújatyn resey pasportyna aiyrbastady. 2019-dyng songhy ailary ýdire kóshuding kókesin kórsetti.

Qalay bolghanda da orys jәne orys tildi túrghyndardyng jappay kóshui tek tolastay týsetin bolady», deydi.

Búnyng barlyghy ekonomikalyq sebepke kelip tireledi, naqtylay aitsaq, materialdyq qúndylyq basty rólde oinaydy. Resey, әm Qazaqstan – endigi jerde kapitaldyng elderi. Sol sebepti úqsastyq bar. Búl әriyne týsinikti. Qansha degenmen aiyrma da joq emes. Qazaqstan – eng bastysy, sheteldik kapitaldar eli. Taghdyr solay boldy. Al, Resey – otandyq kapitaly ýstem el. Dәl osy mәninde ózin úly últtyng nәsilimin dep sanaytyn orys adamy sheteldikterding alshang basyp jýruin hosh kórmeydi, sol sebepti ózderining tarihy otanynda jalghandy jalpaghynan basqysy keledi.

Osylaysha, bir kezderi «Qazaqstannyng orys-slavyandary hәm europalyqtary týre kóshse ne bolady?», dep dolbarlanatyn jayt endi shyndyqqa ainaldy. Biraq, búl bumerangi bolyp qazaqtargha da tiydi. Jetekshi intellektualdy-óndirgish kýsh әm evolusiyalyq damudyng sheshushi faktory bolyp sanalatyn (tipti qazir de sandyq әm sapalyq kemuine qaramay ýstemdikke ie bolyp otyrghan) orys-europalyqtardyng basym bóliginen aiyryludyng kesirinen, Qazaqstan búrynghy bet-beynesi men óz-ózine degen senimdiligin joghalta bastady.

Basqasha qalay bolmaqshy, nelikten qazaq qalalary, әsirese auyldaryndaghy enbekke jaramdy eki qolgha bir kýrek tappay otyrghan jýzdegen myng adamdary bar elding syrttan sheteldik ondaghan myng bilikti júmysshylar men tehnikalyq mamandardy júmysqa aluy eng ózekti mәselege ainaldy?! Eger biz sonda syrttan ýzdiksiz aghylatyn ózgelerdi júmysqa tartatyn bolsaq, onda topyrlap keletin gastarbayterge orasan zor ýmit artqanymyz ba?

Ekonomikamyz songhy jyldarda tym qauyrt damyp, shapshang әm jyldamdata ósti. Soghan sәikes bilikti júmys kýshine degen súranys eselep arta týsti. Sol sebepti, ony syrttan adam shaqyru arqyly jabu tәjiriybesi kýndelikti ómir saltyna enip, berik ornyqty.

Tútastay alghanda, ekonomikanyng ónimdi sektorynda osy kýnge deyin bayyrghy últ ókilderining ýles salmaghy joqqa tәn. Óitkeni, ekonomikanyng joghary qarqynmen ósui onda isteytinderding baq-quattylyghyn tanytady.

Bayyrghy túrghyndardyng kóptegen ókilderi songhy jyldary zamany týlki bolsa, tazy bop shala almay, daghdyly ómir salty men minez-qúlyq ýlgisin kýrt ózgertuge  mәjbýr boldy. Tap osy jaghdayda kópshiligi qansha tólese de, tausylyp bitpeytin nesie qamytyn moyynyna ildi. Dәl qazir nesiyege senip shalqyp ómir sýru: múnay baghasynyng qúldyrauy men daghdarystyq jaghdaydaghy tәjtajalgha baylanysty birjola kelmeske ketip, qaytip kýn kóremning jana bas auruyn tughyzdy.

Qarapayym alash júrtshylyghy arasyndaghy jappay bas kóterushilik narazylyghy – osy prosesting tikeley saldary. Olar shaqshaday bastary sharaday bolyp, sirkeleri su kótermey, ózderin ómirlik nәpaqadan qaghylyp otyrmyz dep sanaydy.

Qalay desek te, qazaq júrty tap qazir qoldan keler mýmkindikteri men pendauy su isherligining arqasynda ghana naghyz ómir sýrudi bastady. Óz elinde jýzdegen myng eki qolgha bir kýrek taba almay jýrgen júmyssyzdaryng bolsa da, alystan at arytyp ondaghan myng júmys qolyn shaqyru degenimiz – jerdegi júmaq sosializmdi ornata almaghandyghymyzdan, demek ayaghynan qaz-qaz túryp kele jatqan kapitalizmge ózgeler – basqa jaqtan keletin adamdar ghana qajet degen sóz.

Sonymen qazir qalyptasyp otyrghan jaghday sýreni bylay: búryndary ózderin Qazaqstandaghy sosializmmen baylanystyrghandardyng basym bóligi aua kóship ketse, endi olardyng ornyn basyp, bizde ornatylatyn kapitalizmdi qúru ýshin kóptegen jat júrttyqtar aghyla kóship keletin bolady. Al, qazekeng tap osy jaghdayda taghy da óz elinde tesik qazannyng qaqpaghyn ústap jetim balanyng kýiin keship qala beredi».

Týiin. Áriptesimiz oryndy problemany kóterip otyr. Yaghni, qazaq tehnikalyq ziyalylary men kәsiby júmysshylary basym últ bolmay, ózgening jemine, al, elimiz óz últynyng –  tozaghy men ózgelerding – júmaghyna ainalady. Bala kezimizde Jaqanbay degen aghamyz qazaq tili jәne ózge pәnderden eki men ýshke oqyp jýrgen Sansyzbay degen shәkirtine fizikadan «5» qoyyp pedkeneske týskeni bar-tyn. Sonda fizikadan beretin ózge múghalimder «әzer ýlgerip jýrgen balagha «5» qoydyn», dep bas salghanda Jaqang ózimen birge alyp kelgen elektr ýtigin shashyp tastap, osyny qúrastyryndarshy degen edi. Shópjelke әielder qúray almaghan son, Sansyzbaydy shaqyryp qúratady da, «Sender fizikany qalay bolsa-solay oqytudy bilgenmen, onyng zandylyqtaryn shәkirtterine kýndelikti ómirde ghúmyr boyy paydalanyluyn esh  ýirete almaysyndar», - dep esikti tars jauyp, shәkirtin jetektep shyghyp ketipti. Sol Sansyzbay qazir Ayagóz qalasynda depoda bilikti maman.

Alysqa barmay-aq, qazaq sózining jiligin shaghyp, mayyn ishken qalamgerlerimizge qatysty әngime qozghar bolsaq. Tipti kóz mayyn tausyp jazghan kitabyn ótkize almay, jerles, kóz tanys әkimqaralardy jaghalap jýrgen qariya qalamgerlerimiz qanshama!? Eger olar zamanauy poligrafiyalyq óndiristing tilin bilse, kitap satyluynyng tengeni qúnsyzdandyratyn infilasiyagha qatyssyz ótimining retin bilse, tehnikalyq oqulyqtardaghy terminderdegi russizm men amerikanizmderding aityluy men jazyluyn qazaqilandyryp kirme sózge audarudyng jón bilse, qazaq әnin bizneske ainaldyryp, dәuletterin dóngeletken, qazaq ishi týgil shetelden tyndarman tapqan sazgerler men әnshilerimiz siyaqty elimizdegi 48 myng kitaphanany ghana emes, 9 million oqyrmandy da sauyn siyryna ainaldyrar edi-au!

Tehnikalyq últ bolmaghanymyzdan qazaq kitaby baghasy sharyqtaytyn, kimning kitaby shyghuyn orys tildi biyilik anyqtaytyn elge ainaldyq! Qaghaz joq deymiz, onyng bizdegi su tegin shiykizaty kýzde ýiilip, kóktemde órtenetin saban suarylmaly emes, kýn-rayly egin egetin Shyghys pen Soltýstikte óndiristik qajetke jaramay rәsuә bolyp jatyr. Kezinde eki qalamger bauyrymyz sabannan qaghaz shygharatyn shaghyn zauyt ashpaqshy bolyp, ashpaghan esigi, baspaghan tabaldyryqtary qalmaghantyn. EKPO-gha shashqan aqsha esepke alynbay, otandyq ónimdi shygharugha kók tiyn qimaghandyq qabyrghagha batady. Átten-ay, әtten...

Jaman últ joq, tek tehnikalyq әm tehnikalyq emes últtar ghana bar. «Qazaq qashan óz baylyghy men óndirisine ege naghyz qojayyngha ainalady?» degen saual kózi ashyq júrtty mazalaytyny hah.

Ábil-Serik Áliәkbar

Abai.kz

25 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 421
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 227
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 253
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 238