«Alash» partiyasyn qúrudaghy negizgi maqsatymyz qazaq halqynyng qamy edi ghoy. Eli say, jeri bay, ósip-óngen ónerli halyqtary bar memlekettermen terezesi teng týsetin qazaqtyng derbes memleketin qúru edi. Ol maqsatqa jetu ýshin úiymdastyrushylyq kýshi bar úiym kerek boldy. Ol úiym «Alash» partiyasy dep eseptedik...

Álimhan ERMEKOV

«Alash» partiyasyn qúrudaghy negizgi maqsatymyz qazaq halqynyng qamy edi ghoy. Eli say, jeri bay, ósip-óngen ónerli halyqtary bar memlekettermen terezesi teng týsetin qazaqtyng derbes memleketin qúru edi. Ol maqsatqa jetu ýshin úiymdastyrushylyq kýshi bar úiym kerek boldy. Ol úiym «Alash» partiyasy dep eseptedik...

Álimhan ERMEKOV

Álimhan Ábeuúly Ermekov Tom tehnologiya institutynyng besinshi kursynda oqyp jýrgende, Reseyde әueli Aqpan, odan keyin Qazan tónkerisi jýzege asyrylyp, Sibirde de, Qazaqstanda da tónkeristik qozghalys keng óristep, Á.Ermekov birden sayasy júmysqa aralasyp, oqudy uaqytsha toqtatady da, Qazaq­stan­daghy últ-azattyq qozghalysqa tikeley aralasyp kete ba­rady. Qazaq halqyn qalayda ezgiden qút­qaryp, tendik әperudi maqsat tútqan Álim­han Alashorda júmy­syna belsene aralasady.

1918 jylghy sәuirding 2-si kýni Álimhan Alashorda basshylary Álihan Bókeyhanov, Halel Habbasovpen birge Semeyden tike bay­lanys jelisi arqyly V.IY.Leninmen jәne últ isteri jónindegi halyq komissary IY.V.Stalinmen sóilesedi. Onda ne jóninde әngime bolghanyn Semeyde Jýsipbek Ayma­uy­tovtyng redaktorlyghymen shyghyp túrghan «Abay» jurnalynyng sol jylghy ýshinshi sa­nyn­daghy myna mәtinnen angharugha bolady:

«Quanysh qútty bolsyn! Jurnalymyz basylyp qoyghannan keyin mynaday qua­nyshty habar alyp, tendikke, biylikke susa­ghan, Alashtyng auylyn quantqaly jur­nal­dyng tysyna osy habardy asygha basyp otyrmyz. 20 mart kýni (eskishe) Mәskeu­degi Sovet ýkimetining basshysy Lenin men narodnyy komissar Stalinnen Bókey­hanov, Ghabbasov atyna tilgramm keldi. Múndaghy Halel, Álimhan pryamoy provodpen auyzba-auyz Lenin men Stalinge tilgrammen sóileskendegi jauaby mynau:

«Ár halyqtyng óz biyligin ózine beremiz dep shyqqan zakon-jarlyghymyz әli sol qalpynda, aitqanymyz aitqan. Sizderding ókilderiniz bizge әkelip tapsyrghan jalpy qazaq sezining qaulysyn týgelimen qabyl alamyz, jalghyz-aq Sovet ýkimetin tany­sanyzdar. Endi bizding biylik beremiz degen sózimizdi iske asyru kerek. Ol jerdegi túr­ghan әkimshilikpen birigip, sezd shaqyryp, avtonomiyany jariya qylu jolynda bolatyn komissiya jasanyzdar. Qazaq siyaqty týri, isi, ghúrpy, eli, jeri basqa júrttyng óz biyligin ózi alugha erikti. Qazaqtyng qamqor­lary tezinen komissiyasyn jasap, avtonomiyasyn jariya qylugha asyghar dep bilemiz. Endigi bir niyet, bir tilektegi adamdarmen aqyldasyp, baylaghan sózderinizdi bizge bildiremiz», - dep Leniyn, Stalin qol qoy­ghan... 21 martta Bókey­hanov, Ghabbasov, Ermekov atyna Mәskeuden taghy tilgramm aldyq: «Halyq komissarlarymen sói­lesip jatyrmyz. Alashtyng avtonomiyasyna qar­sy­lyq joq. Býgin, erteng Alashordamen Sta­lin ózi sóilesedi», - dep. Jahansha, Halel Dos­múhamedovter. Jogha­rydaghy ókil­der osy sarbazdar eken. «Bas­qarma».

1919 jyldyng shildesinde RKP (b) Ortalyq Komiyteti men Sovet ýkimetining Qyrghyz (Qazaq) ólkesin basqaru jónindegi Áskery revolusiyalyq komiyteti úiym­das­tyryldy (Kirvoenrevkom). Onyng týpki­likti qúramy 1919 jylghy 20 jeltoqsanda bekitildi. Tóragha retinde qart bolishevik Stanislav Pestkovskiy, mýshe­leri bolyp Áliby Jangeldiyn, Saqyp­kerey Arghynshiyev, Ghúbaydolla men Áliasqar Álibekovter, Baqytjan Qarataev, Ahmet Baytúrsynov, Mú­hamediyar Túnghanshiyn, Nysanghaly Begimbetov tagha­yyn­daldy. Ol uaqytta bizding eki oblysymyz - Aqmola men Semey - Siyb­rev­komnyng qara­uynda. Búlar Sibirge jasalatyn biylik orny edi. Álgi atalghan ai­maq­tar qazaq elin­de bolghandyqtan, Qazaq­standa әlgindey bas­qarma jasalghandyqtan, búlar soghan kirui kerek-tin.

Mine, osy mәseleni sheshu ýshin 1920 jyly mamyr aiynyng basynda Álimhan Ermekovti Semey oblysynyng guberniyalyq komiyteti uәkil etip Orynborgha jiberedi. Onda ol Semey men Aqmolanyng Kirvoen­revkomgha enui jóninde bayandaydy. Ol Qa­zaq av­tonomiyasynyng qúrylmaghan kezi. Múny taldau kezinde bolashaq avtonomiya­ly res­publika qúrugha jәne onyng shekarasyn bel­gileuge baylanysty mәsele qara­lady.

Álimhan Ábeuúly Moskvada tórt aiday bolady. Osy uaqyttyng ishinde ol Kiyr­voenrevkomnyng mýshelerimen túraqty baylanys jasap, olardan qajetti núsqau-kenes alyp túrady. Mәskeuge kelgen bette Álimhan V.IY.Leninning tóraghalyq etuimen bolghan komissiya mәjilisinde Qazaqstannyng jaghdayy turaly bayandama jasaydy.

Qazaqstannyng Batys jәne Shyghys shekaralary qalay aiqyndalghany turaly

Álimhan Ermekovting esteliginen:

«Bayandamagha kirispey túryp Qazan tónkerisi kósemining aldynda qatty tol­qy­dym. Biraq onyng qarapayymdylyghy, meyirimdiligi, kishi halyqtargha degen erekshe qamqorlyghy maghan jaymashuaq әser etti. Bayandama kezinde meni onyng shiraq­tyghy, oiynyng ótkirligi, bayandamashyny әdil de batyl qoldauy beyjay qaldyr­mady.

Endi Vladimir Iliichting shiyelenisken mәselelerdi dúrys sheshuge qatysyp, kóme­gi turaly jeke-jeke epizodtargha toqta­layyn.

Men ózimning bayandamamda, negizinen, Qazaqstandaghy shekarany anyqtauda ýlken manyzy bar kýrdeli de shiyelenisken jer mәselesine toqtaldym. Patshalyq Resey kezinde qazaq júrtynyng iyeliginen ózen, kól jaghalauynda, orman alqabynda orna­lasqan qara topyraqty jerler tartyp alynghan.

Múnday әperbaqandyq pomeshikterding qúlqyn joqtaytyn stolypindik reformadan keyin tipti óristep ketti. Ol Memlekettik Duma minbesinen «qyrghyz dalasyn iygeru kerek» dep patshalyq sayasattyng tiregi boldy, sóitip, jergilikti túrghyndardy oilamay, Qazaqstan men Týrkistanda kulak­tyq sharuashylyqtyng qanat jangyna bar kýshin salghan edi. Múnda Kaspiy ja­ghalauy turaly mәseleler ótkir pikirtalastar tudyrdy. Al jergilikti túrghyndar­dyng jer turaly mәselesin tipti qaraghan joq bolatyn. Ertisting on shaqyrym sol jaq beti 1904 jylghy orys-japon soghysy aldynda Senat ýkimetining qauly­symen Sibir kazak­tarynyng iyeligine berilgen. Al qazaq eli búl jerden aiyrylyp, onyng ýstine, jayylymdarda malyn baghu ýshin orys kulaktaryna orasan zor qarjy tólep, tez arada kedeylikke úshy­rady. Sóitip, olar әrbir qazaq otbasyna qyzmet etetin ýy sharua­syn­daghy júmysshy retinde batrak­targha ainaldy. Arhivterden qazaq ózining ólgen kisisin jerleu ýshin jerge 18-20 som tóle­geni belgili.

Bayandamamnyng sonynda qazaqtargha iyelenip kelgen jerleri ózderine qayta­rylyp jәne jergilikti qazaq pen otyryq­shyldanghan orys túrghyndary ornyghyp bit­kenshe, Reseyden qonys audarudy toq­tatqan jón degen úsynys jasadym.

Komissiyanyng mәjilisinde bizding respublikany anyqtau kezinde Kaspiy teni­zining soltýstik jaghalaularyn kirgizu kerek­tigin aittym. Búghan kóptegen adam qarsy boldy. Ásirese Astrahani guberniya­lyq atqaru komiytetining predsedateli (familiya­sy esimde joq), Lejava, Bruhanov sekildi basshylar «Kaspiy balyghymen Mәskeu júrtshylyghyn asyrap otyrmyz, elimiz azyq-týlik qiyndyghyn bastan keship otyr» dedi. Búl mәselege sóilegenderding teris kózqarasyn bayqaghan Vladimir Iliich maghan búrylyp, bylay dedi: «Bizding ekonomister jan-jaqty taldap, batyl aitqan sekildi, úyalmanyz, ózinizding oiynyzdy erkin aita beriniz, endi sóz sizge beriledi».

Vladimir Iliich Astrahani guber­niya­lyq atqaru komiytetining tóraghasyna bú­ry­lyp: «Jaghalaudaghy qazaq jәne orys túrghyndarynyng san jaghynan ara qatynasy qanday?» degen súraq qoydy. Tóragha eseptelgen mәlimetter joq degenge keltirip, súraqtan búltarghysy kelip edi, Vladimir Iliich: «Jaghalauda qansha qazaq, qansha orys bar dep otyr­ghanym joq, osy ónirdegi túrghyn­dardyng qaysysy basym?» - dedi. Sonda tóragha amal­syzdan «qazaqtar basym sekildi» degenge saydy. Vladimir Iliich «mәsele týsi­nikti boldy» dep, dauys­qa saldy, sóitip, me­ning úsynysym kópshilik dauyspen qoldau tapty.

1920 jyldyng 24 tamyzynda Halyq Komissarlar Sovetining Qyrghyz (Qazaq) Avtonomiyalyq Respublikasy turaly dekret jobasynyng mәselesi jónindegi mәji­liske bayandamashynyng biri retinde men de qatystym. Mәjilistegi atmosfera asa iskerlik jaghdayda boldy, әrqaysysy ózde­rining jauapkershiligin sezinip, qatal tәr­tip ­pen sanalylyq ornaghanday edi. Búl mәji­liske V.IY.Leninning ózi qatysyp otyrdy.

Mәsele turaly Últtar jónindegi narkomat tóraghasynyng orynbasary Kamenskiy bayandama jasady. Ol ózining jauapkershili­gin qatty sezinip, bayandama barysynda qat­ty qinaldy. Sóitip, dek­retting jobasy tútas oqy­lyp, RSFSR Halyq Komiys­sa­ria­tynyng mәji­lisinde bekitildi. Tiyisti qosym­sha­lar men óz­geristerimen qo­sa dekret 1920 jyl­ghy 26 tamyzda býkil elge jariya­landy.

1920 jyly 23 mausymnan 7 tamyzgha deyin Komiyn­ternning II kon­gre­sining mәji­lis­teri ótken edi. RKP (b) delegasiyasynyng qúramyna V.IY.Leninning basqaruymen partiya men ýkimet basshylary kirdi. Sonday-aq búghan avtono­miya­lyq respublikalardan da delegattar keldi. Qazaq avtonomiyasyn Tú­rar Rysqúlov pen Ahmet Bay­túrsynov bastap bardy.

V.IY.Lenin ózi tóragha­lyq etken alghashqy mәji­listing ayaghynda avtonomiyany qúru jóninde «qazir Stalinge baryp pikirle­sinder, onyng da­yyndaghan jobasy bar, so­ny­men tanysyp, bar oi­la­rynyzdy týiis­tiriniz­der» dep kenes berdi.

Mәjiliske qatysushy­lar ýziliske dәlizge shyq­tyq. Qa­zaqstandyq delegasiya 15-tey adambyz. Áliy­han Bó­key­hanovty tos­tyq. Ále­keng Leninmen ona­sha pikirlesip, әngi­me­lesip qalghan bolatyn. Bir 15-20 minuttan ke­yin ol kisi de shyqty. «Biz sizdi Sta­linge kiruge tosyp túr­myz», - dep aittyq.

Álihan bәrimizge sal­qyn­dau qarap: «Stalin ne she­sher deysin, onyng ne oiy, ne bilimi kólemdi emes, qansha bir jetisken joba bar deysin. Onan da ózimiz jeke sheshken dúrys», - dep, jýrip ketti. Biz bәrimiz de antarylghan qalpy Álekene ilesip, Kremliden shyghyp kettik. Osy kýni «bәlkim, kirip pikirleskenimiz dúrys bolar ma edi, mýmkin, basqasha sheshiler me edi» degen oy keledi («Jalyn», 1992, №7-8, 59-bet.)

Osy mәjilisten keyin bir jeti ótken song V.IY.Lenin Qazaq ASSR-in qúru jónindegi dekretke qol qoyady. Qazaq respubliy­ka­synyng territoriyalyq shekarasyn belgi­leu­de 29 jasar talantty Álimhan Erme­kovting jasaghan enbegi tarih aldyndaghy, qazaq halqynyng aldyndaghy perzenttik paryzyna ainalady.

Á.Ermekov 1920 jyly Qazaq Sovettik Sosialistik Respublikasyn qúrysugha tikeley atsalysqanymen, alghashqy Qazaqstan Ortalyq Atqaru Komiytetine mýshe bolyp saylanghanymen, S.Mendeshev, Á.Áytiyev, Á.Jangeldiyn, A.Asylbekov, S.Seyfulliyn, N.Núrmaqov, Á.Dosov siyaqty kommunister bastaghan jana ýkimet búryn Alashta bolghan qayratkerlerdi basshy qyzmetterge qoy­ghysy kelmegendey. Tek A.Baytúrsynov qana oqu halyq komissary bolyp taghayyn­dalady. Ózgeler shettep qalady. Solardyng biri Á.Ermekov te syrttap, óz eline oralady. Qarqaralyda jana ashyl­ghan tehnikumda sabaq beredi. Jalpy, temirjoldan, iri әkimshilik aimaqtardan bir qyryn, toma­gha-túiyq jatqan ayaday Qarqaraly qa­lasy ótken ghasyrdyng bas kezinde A.Bay­túr­synovqa da, Á.Bókey­hanov­qa da, Á.Ermekovke de әr kezende qonys-túraq bolady. Búl shaghyn qalagha M.Du­la­tovtyng da qatysy bolady. Aqmola­da 1918 jyly «Tir­shilik» gazeti shyqqanda oghan redaktor bol­ghan Raqymjan Dýisen­baev ta keyin ózi­ning tughan aimaghy Qarqara­lyny pana­la­ghan-dy.

Repressiya yzgharyn sezgen Á.Ermekov kónil tórinen ketpeytin ýlken armanyn jýzege asyru ýshin birjolata ghylymiy-pedagogikalyq qyzmetke auysady. 1926 jyly Tashkentte Qazaqstannyng túnghysh peda­gogikalyq oqu orny - Qazaq pedago­gikalyq instituty (Kazpedvuz) ashylady. Álekeng alghashqylardyng biri bolyp osy institutqa oqytushy retinde shaqyrylyp, matematika pәninen sabaq beredi. Ári jaratylystanu-matematika fakulitetining dekany qyzmetin atqarady. Alghashqy rektory jәne úiymdastyrushysy, qazaqtyng taghy bir ayauly perzenti Temirbek Jýrgenov bolghan búl joghary oqu ornyna Mәskeu, Leningrad, Kiyev siyaqty elimizding asa ýl­ken ghylymy ortalyqtarynan bilikti mamandar, tәjiriybeli ghalym-pedagogter sha­qy­rylady. Búl jyldary Á.Ermekov ký­yeu balasy Temirbek Jýrgenovpen (Temir­bek 1927 jyly Álimhannyng qaryn­dasy Dә­mesh Ámirhanqyzy Ermekovagha ýilenedi) tuys әri jasy ýlken, kórgeni men kókeyge týigeni mol agha retinde óte jaqyn aralasady. Álimhan men Temirbekting t.b. azamat­tardyng ýlken qajyr-qayraty men taban­dylyghynyng arqasynda 1928 jyly Kazpedvuz Almatygha kóshiriledi.

Á.Ermekov keyinnen Almaty zooteh­nikalyq-mal dәrigerlik institutynda jú­mys jasap jýrgende Qazaq­stannyng jana astanasy Almatyda 1930 jyldyng 30 mamyr - 6 mausym aralyghynda VII Ólkelik partiya konferensiyasy bolyp ótti.

Osy konferensiyada últtyq intelliygensiya atynan suyrylyp shyghyp sóz sói­legen azamattardyng biri Álimhan Ermekov boldy.

Ókinishke qaray, Á.Ermekovting konferensiyada sóilegen sózi últtyq intelliygen­siyanyng tandauly ókilderin qughyn-sýrginge úshyratyp jatqan F.IY.Goloshekinning kóni­linen shygha qoymady. Óitkeni jaghympazdyq ataulygha jany qas Álimhan óz sózinde ól­kelik partiya komiyteti birinshi hatshysynyng esimin auyzgha da almady. Goloshekinning kýt­kenin­dey, Ermekov Alash arystarynyng «qylmysyn» әshkerelep, kógendegen qo­zy­day halyq jaulary qataryna qosyp beruden de boyyn aulaq salady. Ary taza, azamat­tyghy biyik Ermekovting osynday ja­syqtyqqa baruy mýmkin emes te edi.

Konferensiyanyng aldynda Goloshekin Alash­orda ýkimetining mýshesi bolghan qazaq­tyng ghúlama ghalymy Ahmet Baytúr­synovty, tarlan aqyn Maghjan Júmabaevty, kór­nekti jazushy Jýsipbek Aymauytovty kontr­revolusiyalyq júmysqa aralasty de­gen jalghan aiyp taghyp, halyq jauy re­tinde tútqyngha aldyrady.

Konferensiyadan keyin kóp keshikpey Á.Ermekov «kontrrevolusiyalyq qyzmeti ýshin» qazaqtyng taghy bir úly perzenti Múh­tar Áuezovpen birge týrmege otyrady. Osylaysha ol stalindik zúlmat endi ghana qylang berip kele jatqan kezde abaqtygha jabylady.

Qanshama pәle-jalany basyna ýiip-tógip, eki jyl boyy әurege salghanmen, eshtene shyghara almaghan son, Ermekov pen Áuezovti týrmeden bosatugha mәjbýr bolady. Biraq eki azamattyng saghyn syndyryp, jigerin jasytu maqsatymen respublikalyq gazetterde «Alashordanyng búrynghy kór­nekti basshylary ózderining ótkendegi qyz­metin aiyptap, Alashorda úiymynyng kontr­revolusiyalyq últshyl mәnin әshke­releydi» degen redaksiyalyq maqala jariyalap, sonynda Ermekov pen Áuezovting mәlimdemelerin basady.

Búl jóninde Álekeng ózining esteli­ginde:

«...Biz týrmede kóp ýgit­ten, zorlyqtan keyin jaz­dyq búl hatty. Bizge tipti ony qalay jazudy da ýi­retti. Bizding búl hattarymyz ol kezde ýgit-nasihat ýshin kerek boldy. Mine, Alash­tyng kórnekti eki ókili óz aiyptaryn moyyndap otyr. Búlar Sovet ókimeti aldynda tize býkti dep ai­tu­gha kerek boldy. Basqa sózde­rime toqtal­mayyn.

Birinde: «men halyqty jerge ornalastyru jóninde taptyq baghyt ústamay, jalpy, qazaq auyldaryn qo­nys­tandyru kerek dep búra tarttym» dedim. Al rasyna kelgende, Qazaqstanda ol kezde jerge orna­las­paghan orys sharualary joq-ty. Olardy patsha ýkimeti, әsi­rese reaksiyashyl Stolypin qazaqtyng ózendi, kóldi, shú­rayly ai­maqtaryna revolusiyadan búryn-aq myq­tap ornalas­tyrghan bolatyn. Al qazaq auyl­daryn tez qonys­tan­dyr­masaq, eldi sәu­let­tendiruge bolmaydy dep F.IY.Go­lo­she­kin jan­al­qymgha aldy. Son­dyq­tan biz, josparlau komiys­siyasyn­daghy ma­man­dar, narkomymyz J.Súl­tanbekov bolyp, qa­zaq auyldaryn oty­ryq­shy­lyqqa kóshiru­di jos­par­ladyq. Osy kýni respublikada әr jerde kezdesetin «Kazgorodok» degen­der so­nyng bir kórinisi edi. Mún­dayda bir auyl­dyng kedeylerin, ortashalaryn, әr auyl­da kezdese bermeytin jekelegen baylardy jerge ornalastyrudan, qora-qop­sy saludan qalay­sha bólip tastay alasyn? Kimdi de bolsa jer betinen qua almay­syng ghoy. Quyp kórdiniz­der, biraq olar qayda barsa da, әiteuir bir púshpaqty qonys qylyp otyrdy. Mine, keyin bizge «sender bay-kedey demey qazaq auylyn týgel jerge or­na­lastyramyz, qonys­tan­dyramyz de­din­der» dep aiyp qyldy. Biz әldi adamdar­dy zan­syz jer audaryp jibere almaymyz ghoy. Mi­ne, men óz hatymda osyny ózim­ning zor aiy­bym, taptyq qyraghyly­ghym­nyng joq­ty­ghy, marksizmdi bilmeuim dep mo­yyn­dadym.

Ekinshi bir moynyma alghan aiybym:

1928 jyly qazaq baylarynyng mal-mýlkin tәrkilep, kәmpeskeleu teris is dep bilgendigim. Býgin baylardyng malyn sypyryp alsaq, erteng múnyng teris әseri kýlli qazaq eline tiyedi. Birte-birte maldy adam­dardyng bәri de qara tizimge iligedi. Sonan song maldyng sýmesimen kýn kórip otyrghan eginshilik kәsibi joq kóshpendi halyq ashar­shylyqqa dushar bolady, azyp-tozady, bet-betimen qanghyp ketedi dep oiladyq. Mine, ózimning osy oi-pikirimdi is basynda bolmasa da, Moskvada otyrghan, úlyqtar aldynda erteden bedeli bar Álihan Bókeyhanovqa hat arqyly jetkizip, onyng or­talyq ýkimet basshylaryna baryp, Qazaq­stan­daghy asyrasilteushilikti bógey­tin­dey yqpal jasauyn ótindim. Alayda bizding múny­myzdan eshtene shyqpady. Bizdi sheti­miz­den kógendep, tútqyndap, sotta­ghanda mening әlgi Á.Bókeyhanovqa jazghan hatym ózime ýlken aiyp, qylmys bolyp sanaldy. Mine, men ózimning hatymda «negizgi bir qateligim, auyr aiyp-kinәm - osy» dedim.

(«Ortalyq Qazaqstan», 1989, 10 qyrkýiek).

1937 jyly halyq basyna qaratýnek ornady. Álekenning ejelgi dostary Sanjar Asfendiyarov, Qúdaybergen Júbanov ha­lyq jauy bolyp ústalyp ketti. Qazaq­stan­nyng kórnekti memleket qayratkeri, oqu-aghartu halyq komissary Temirbek Jýrge­nov te halyq jauy retinde ústa­lady. «Endigileri aman qalmas» degen oimen Álekeng Almatyny tastap, 1938 jylghy aqpanda Mәs­keuge keledi. Onda RSFSR Memlekettik josparlau komiyte­tining oqu oryndary bas­qarmasynan Kuybyshev qalasynyng Josparlau institutyna joldama alady.

Á.Ermekov 1938 jyldyng 3 aqpanynan 17 nauryzyna deyingi aralyqta Kuybyshev qalasyndaghy Josparlau institutynyng matematika kafedrasynyng mengerushisi bolyp isteydi. Alayda sol kezdegi «jaghym­paz jendetter» ol jaqta da izine týsip jý­rip, qoymay aryzdanyp, Á.Ermekovti qa­ma­tady. Á.Ermekov jabylghan jaladan ýzil­di-kesildi bas tartady. 1 mamyrdan 17 shil­dege deyin joghary jaqqa alty ret aryz joldap, әdildikti talap etedi.

1939 jyly 28 aqpan kýni NKVD-nyng әs­kery tribunaly Á.Ermekovti RSFSR Qyl­mystyq ister kodeksining 49 jeke 58-1a statiyasy boyynsha 10 jylgha bas erkinen aiyrady. Professor Ermekovke taghylghan aiyptar birin-biri joqqa shygharatyn, shyn­dyqqa mýlde janaspaytyn, oidan shy­gharylghan zúlymdyq jala bolatyn.

Á.Ermekov abaqtyda jýrgende zan­syzdyq jalamen jabylghandyghyn dәlel­dep, aryzdanuyn toqtatpaydy. Osynyng nәtiyjesinde ol aqtalyp, 1947 jyldyng ba­synda tútqynnan merziminen búryn bosanyp shyqty. Sol jyldyng 15 tamyzynan Á.Ermekov Shymkent tehnolo­giyalyq iyn­stiy­tutynyng matematika kafedrasyn bas­qaryp, qaytadan ústazdyq qyz­metin jal­ghastyrady. Ókinishke qaray, ol jalghan jalamen taghy da NKVD týrmesine jabylady. Sol ketkennen mol ketken Álekeng 1955 jylghy 7 nauryzda KSRO Bas pro­kuro­ry­nyng qaulysymen týrmeden mer­ziminen búryn bosatylyp, 1957 jylghy 26 qara­sha­da tolyq aqtaldy. Sodan keyin ómi­rining sonyna deyin Á.Ermekov Qara­ghan­dy tau-ken institutynda ústazdyq etti.

Álekeng óz jaghdayynyng birazyn keyingi shaghym aryzdarynda óz qolymen bylay dep jazypty:

«...30-jyldardyng orta kezinde professor mindetin atqaratyn ataq aldym. Almatynyng ken-metallurgiya institutynda matematikadan sabaq berdim. Kafedra mengerdim. 1937 jyly kýzge qaray «Halyq jaularyn» kýni-týni әshkerelep, tútqyndau kýlli elimizdegi tәrizdi Almatynyng da ýreyin úshyryp túrdy. Búryn Qazaqstan kom­somolynyng kórnekti jetekshisi bolghan, keyin Promakademiyany bitirip, tau-ken institutyna diyrektor bolghan Áshirbek Býr­kitbaev, basty oqytushylardyng kóbisi sheti­nen qamalyp jatqanda, óz taghdyry da qyl ýstinde túrghan shaqta, bir kýni meni kabiyne­tine shaqyryp: «Áleke, maghan endi ókpe­lemeniz. Búdan әri sizdi qorghaugha shamam keletin emes. Ynghayynyz kelse, bir jaqqa ketip qalynyz. Aspan asty quys qoy», - de­di. Solay kelistik. Óz súrauym boyynsha dep Áshirbek inim búiryq berdi. Raqmet! Kóp keshikpey Á.Býrkitbaevtyng ózi de qamal­dy. Men Samaragha, Kuybyshev qalasyna ketip qaldym. Sondaghy memlekettik josparlau institutyna matematika kafedra­synyng mengerushisi, professor bolyp or­na­lastym. Bedeldi boldym. Júmysymdy jaq­sy istep jattym. Tek 1938 jyldyng mar­tynda osy qalada meni tút­qyngha alyp, etap­pen Qazaqstangha әkeldi. Qor­lyq-qy­sas­tyqta shek bolmady. Esh­uaqyt­ta istemegen, ýsh úiyqtasam týsime kir­megen neshe týr­li qylmysty jauyp baq­ty. Birin de moy­nyma almadym.

Qalaysha ózimdi-ózim ziyankes, shpion, shetel agenti, Sovet ýkimetin qúlatatyn (shetel agenti) astyrtyn úiym qúrdym demekpin! Talasyp, arpalysyp baqtym. Aylap úiqy bermedi. Tize býktirmey, tike túr­ghyzyp qoydy, ayaghymnyng buyny isip ketti. Aqy­rynda shalqamnan jatqyzyp, eki aya­ghymdy kerip qoyyp, jandy jerimen tepkiledi. Sýzisken qoshqarlarday jýgirip kelip tebedi. Búl tergeushilerding attaryn әli úmytqan joqpyn. Katkov, Ospanov, Halimulliyn. Múny zansyzdyq, qysastyq, qiya­nat deu jetkiliksiz. Búl - naghyz hayuan­dyq. Adamgha ang da búlay qaramas. Esimnen tandym. Esengiregende kózime neshe týrli eles kórinedi. Oryssha aitqanda, gallusinasiya payda boldy. Esimnen auyp, aljasa berdim. Inim Mýsilim, qaryndasym Dәmesh, úlym Maghauiya, qyzym Rauqiliya, әielim Rahiya - bәri talmausyraghan kezimde aghash basyna qarqyldap qonghan jauyn kýngi qar­gha-sauysqanday shulasyp, ón-týsim aralas «Qylmysty moyyndanyz! Mo­yyn­dama­sanyz, ólesiz. Osylardyng ait­qan­daryn isteniz» dep ulap-shulay beredi. Sol kezde tergeushiler kýni búryn dayyndap qoyghan protokoldargha qol qoyyppyn («Or­talyq Qazaqstan», 1989 jyl 2 qyr­kýiek).

Álimhan Ábeuúly Ermekov 1970 jyly mausym aiynyng ayaq sheninde 79 jasynda dýnie saldy. Gazette shyqqan nekrologte: «Álimhan Ábeuúly jan-jaqty, bilimdi, tereng erudisiyaly, joghary mәdeniyetti adam edi, oqytushy-professorlar qúramy men studentter arasynda zor qúrmetke bólendi... Ómirining aqyrghy kýnderine deyin ózining kóptegen oqushysynyng jan-jaqty damyp, ósuine quanumen boldy», - dep jazdy.

Tileu KÓLBAEV, tarih ghylymynyng doktory, professor, akademiyk, QR Jurnalister odaghy syilyghynyng laureaty

http://www.alashainasy.kz/tul/28505/