Qazaq memlekettigin kenestik túrghyda janghyrtuda sheshushi ról atqarghan Sovet ýkimetining túnghysh basshysy Vladimir Iliich Leninning tughanyna (22.04.1870) biyl 150 jyl tolyp otyr. Osyghan oray әlem tarihyndaghy túnghysh sosialistik memleketti, Kommunistik Internasionaldy qúrushy, belgili bir merzim boyy dýniyeni dir qaqtyryp túrghan kenestik imperiyanyng kórigin tútatushy asa kórnekti revolusioner jayynda birer sóz aitpaqpyz.

Resey Imperiyasynyng monarhyn taqtan taydyrghan 1917 jylghy Aqpan revolusiyasyna oray emigrasiyadan Petrogradqa jetken bette Lenin «burjuaziyalyq revolusiyany sosialistik revolusiyagha úlastyru» úranyn  kóterip, uaghyzdady. 1917 jylghy 25 qazandaghy (7 qarashadaghy) Qazan tónkerisin úiymdastyryp, basqardy. Memlekettik dumanyng Komiyteti jasaqtaghan jәne Qúryltayshy jinalys ótkenge deyin el basqaru tizginin ústatqan Uaqytsha ýkimetti ol jariya etken Resey Respublikasynyng Uaqytsha Resey Kenesimen (Predparlamentpen) qosa qúlatty. Sol kýni ashylghan II Býkilreseylik júmysshy jәne soldat deputattary kenesterining sezinde «qajettigi jóninde bolishevikter ýnemi aityp kele jatqan sosialistik revolusiyanyng jasalghanyn» habarlady. Sezde jer-jerdegi biylikting sovetterge berilui talap etildi, alghashqy sovet ýkimeti qúrylyp, Lenin onyng – Halyq Komissarlary Kenesining (Sovnarkomnyn) tóraghasy lauazymyna saylandy. Qúryluy Leninning basshylyghymen osylay bastalghan júmysshylar men sharualar memleketi (Resey Sovettik Federativtik Sosialistik Respublikasy, 1922 jylghy 30 jeltoqsannan – Sovettik Sosialistik Respublikalar Odaghy)  damudaghy iri jetistikterge, qiyndyqtar men jenisterge, qayshylyqtar men búrmalaulargha, qasiretter men quanyshtargha toly jetpis tórt jyl ómir sýrdi.

1991 jyly KSRO ydyrap, odaq qúrushy respublikalar jeke-jeke tәuelsiz últtyq memleketterge bólinip ketti. Basqa da odaqtas respublikalar tәrizdi, Qazaq Sovettik Sosialistik Respublikasy da 1991 jylghy 16 jeltoqsanda Qazaqstan  Respublikasy degen atpen óz memlekettik tәuelsizdigin jariyalady. Al kezinde dýniyeni dýr silkindirgen, sóitip әlemning altydan bir bóliginde aidarynan jel esip dәuren sýrgen taptyq memleket joyylghan son, onyng túghyrynyng әdildigine kýmәn tudy. Osy Kenestik imperiyanyng túghyryn somdaushy Vladimir Leniyn  eldi basqarghan alty jyl ishinde әlemdik proletariat kósemi retinde óte joghary baghalanghan bolatyn. 1924 jylghy 21 qantarda dýnie salghannan keyin bedeli airyqsha sharyqtap, onyng jeke basyna tabynu mysaldary adam aitqysyz dәrejede óristegen edi. Alayda totalitarizm aiyptalyp, quatty odaqtyng qúrylymy shytynay kele,  tóbege kóterilgen qúndylyq jerge týsirildi. Ondaghan jyl tabynyp kelgen nysanymyzdyng tabighaty, kósemimizding qyzmeti  qayta baghalau ýderisine úshyrady. Qatang reviziyalanyp, jastyng da, kәrining de sanasynda mәngi ozyq ýlgi ispettene alaulaghan esimi kýrt basqa renk aldy.

Lenin partiyasy – Resey sosial-demokratiyalyq júmysshy (bolishevikter)  partiyasy – kadetter partiyasy ortalyq komiytetining alghash qúrylghannan sovet ókimeti japqangha deyingi mýshesi, liyberaldyq qayratker, jazushy Ariadna Tyrkovanyng sózimen aitqanda, bolashaq «qatygez biylikting irgetasy» bolyp 1917 jyly qayta qúryldy.  Ariadnanyng oiynsha, búghan gimnaziyalas qúrbysy, óz armanyn Leninnen tapqan, ony jar ghana emes, kósem dep tanyghan, onyng adal, jan-tәnimen berilgen qajymas kómekshisi Nadejda Krupskaya senimdi pikirlester mәiegin jinau arqyly jәrdemdesken. Shynynda da bolishevikter partiyasy 1920-shy jyldardyng basynan bir partiyalyq jýiede ózining imperiyalyq sipatyna say jeke-dara sayasy biylik jýrgizdi. Úzamay Sovet Odaghynyng Kommunistik partiyasy dep atalyp, qúrylymy federasiyalyq túrpatty tanytatyn, «tәuelsiz memleketter odaghy» ekenine shýbә keltirmeytin eldi is jýzinde avtokratiyalyq rejimde júmys isteytin unitarlyq memleketke ainaldyrdy. Sondyqtan da jaqsy iydeyany qúrdymgha ketirgen partiya retinde әshkerelenip, 1990 jylghy nauryzda biylikten taydyryldy. Tiyisinshe marksshildik-leninshildik ilimning negizin qalaghan, sosializm men kommunizm qúrudyng teoriyasyn jasap, ony jýzege asyrudaghy praktikalyq is-әreketti bastap bergen oishyl jәne kýreskerding qyzmeti men adamzatty damytudaghy tarihy róline berilgen bagha qaytadan qaraldy. Búryn jasyrylyp kelgen neshe týrli zymiyan da zúlym ister jayly derekter jaryqqa shyghyp, úly tónkerisshil endi jaghymsyz túrghyda sipattaldy. Qara boyauly «leniniana» payda boldy. Orayy kep qalghandyqtan, jogharyda eske alynghan liyberal Tyrkovanyng estelikterinen birer mysal keltireyik. 19-shy ghasyrdyng sonyna qaray Lenin Shyghys Sibirge jer audarylyp, kóptegen basqa aumalarmen birge Minusinskide túrghany belgili. Tyrkovanyng bauyry da sonda bop oralyp, Lenin turaly mynanday әngime aitqan eken... Ol búrynghy jer audarylghan halyqshyldardy dóreki týrde «eshkimge kereksiz qoqysqa» balap, «bolashaq olargha emes, sosial-demokrattargha tiyesili» deytin kórinedi. Onyng sonda túryp jatqan aumalar men olardyng dәstýrlerin elemey, mensinbeushilik kórsetui aidalghandardyng birining Minusinskiden qashyp ketpek bop, ústalyp qalghanynda airyqsha tanylypty. Ádette qatarynan bireuining qashqany ýshin jer auyp kelgenderding bәri polisiya aldynda jauap beretin de, qashqyngha aqshalay ne ayaq kiyim berip kómekteskendi polisiya  jazasynan qútqarugha tyrysatyn.  Leninning búl tәrtipti kózine de ilmeui saldarynan qashqyngha jәrdem kórsetken auma eki aigha týrmege jabylghan eken. Sondyqtan aidaudaghylar Lenindi joldastyq sotqa shaqyrady. Sonda Lenin joldastyq sotqa baryp, ózining olardyng sotyn «tәn almaytynyn» jәne «pikirlerine týkirgeni bar» ekenin kózderine aitu ýshin ghana kelgenin ayan etedi... Ariadnagha aumalar arasyndaghy  osy bir kishkene dýrbelendi kýle otyryp әngimelegen bauyry sózin: «Súm adam búl Leniyn. Onyng kózi de qasqyrdikindey, suyq, yzgharly», – dep týiindegen-tin. Bauyrynyng osy әngimesi Jenevada qúrbysy Krupskayanyng ýiinde meyman bolghanynda esine týsedi. Nadejdanyng eri  Vladimir Uliyanov Ariadna ýshin kóptegen emigrant jurnalisterding biri ghana bolatyn. Onyng partiyasy da, ózi de múny asa qyzyqtyrmaytyn. Óitkeni sol shaqta sosial-demokrattardan (esdekterden) góri sosialist-revolusionerler (eserler) júrt auzynda jýretin-di. Ásirese eserlerding ishki ister ministri Vyacheslav Pleveni óltirui órekpigen kónildi airyqsha tolqytyp, әldebir qúpiyalyghymen ózderine tartyp túratyn. Al esdekterdi Ariadna «ish pystyratyn dýmsheler» dep únatpaytyn edi, olardyng terrordy  qoldamaytyny mәlim-tin (biraq olar búl kózqarasynda biylikke kelgenge deyin ghana túrdy)...  Sol esdekterding serkelerining biri, qúrbysynyng kýieui Lenin ayan etken búqaragha әser etu taktikasy Ariadna ýshin utopiyamen aghayyndas, qiyali, al dialektikasy – jansyz, óli payymdau sekildi kóringen. (Sonda ol Nadyanyng júbayynan «bolashaqta temirdey diktator, kýlli Reseydi biyleytin samoderjes» shyghar-au dep boljay da almaghan edi). Biraq әngime-dýken barysynda Vladimir әielining qúrbysyn liyberalizmin, burjuaziyashyldyghyn betine basyp mazaq qyldy. Ariadna da qarap qalmay, marksshilderdi,  sonymen birge, әriyne, ózimen pikir talastyryp túrghan Lenindi «adam tabighatyn tanymaytyndyqtary» ýshin, «barsha júrtty kazarmagha quyp tyghugha qúmartatyn arakcheevshildik qúlqyndary» ýshin syn sadaghymen atqylady. «Lenin azuly daukes bolatyn, – dep eske aldy Tyrkova keyin, emigrasiyada jazghan estelikterinde, – onyng ýstine mening sózderim onyng qytyghyna tiydi, yzalandyrdy. Ol erinderin ajyratpay jymidy, mongholdikindey kózderi azdap syghyraya týsti, kýlkisi zәrli, kekesindi uyt tógip túrdy. Janarynan ótkir, jaysyz, suyq ot jyltyldady». Ekeuining qyzu aitys-tartysy sonynda Lenin tistene ezu tartyp: «Qarap túrynyz, siz siyaqtylardy biz sham baghandaryna asyp qoyatyn bolamyz», – dedi. Onysyn sol kezde qolapaysyz әzilge balaghan Ariadna kýlip jiberip: «Joq, men sizding qolynyzgha týspeymin», – degende, Lenin salqyn ghana: «Ony biz әli kórermiz», – dep yzgharly jauap qatypty. Esteligin Ariadna mynanday oimen ayaqtaydy: «Ózi oilap tappaghan jeksúryn teoriyanyng izbasary, biylikqúmar әzәzil sezimi boyyn kernegen, bәlkim, basqa da kóptegen jyn-shaytan erik-jigerin biylegen osy doktriyner sol kezde-aq ózining múzday jan dýniyesinde ózgeshe oilaytyndardy týgeldey qyryp-joydy kózdeytin qorqynyshty oy qorytyp jýr degen kýdik basyma qaydan kelsin.  Ol kóp nәrseni aldyn ala josparlaghan eken.  Ózining basty sýienishi bolatyn ChK-ny qúryp alu jónindegi iydeyany ol sol shaqtan  oilastyryp jýrui yqtimal». Kadet, jazushy Ariadna Tyrkovanyng búl esteligi bolishevizmning Qazan tónkerisinen keyin oryn alghan kóptegen ekijýzdiligining syry onyng kósemining kózqarasynda jatqanyn andatqanday-tyn. Degenmen azamat soghysy jyldarynda jýrgizilgen lenindik «Qyzyl terror» sayasatyna, sovettik biylik kezinde aitylmay, bertinde ashylghan barsha kózboyaushylyqtargha, qylmysty teris derekterge qaramastan, zertteushilerding deni kýni býginge deyin ony dýnie jýzi tarihyndaghy eng kórnekti revolusiyashyl memlekettik qayratker dep biledi.

Eger onyng qyzmetine óz tarihymyz túrghysynan kóz salsaq, proletariat kósemining Dala jәne Týrkistan ólkelerin janasha damytugha eleuli yqpal etkeni anyq ekenin moyyndaymyz. Osy rette Leninning bizding aimaghymyzdaghy últ mәselesin sheshu isine qalay qaraghanyna az-kem sholu jasayyq. Barshagha mәlim, II Býkilreseylik sovetter sezinde Uaqytsha ýkimetting qúlatylghany habarlanyp, sovettik ortalyq biylik organy saylanghannan keyin shygharylghan alghashqy «Beybitshilik turaly», «Jer turaly» syndy әigili dekretterdi Lenin óz qolymen jazdy. Halkomkenes 1917 jylghy 2 (15) qarashada «Resey halyqtary qúqtarynyng deklarasiyasyn» qabyldady. Qújatqa ol ózi patsha zamanynda «últ mәselesi jayynan kitap jazyp jatqan tamasha gruziyn» dep ataghan serigi, qazirgi Últ isteri jónindegi halyq komissary Iosif Vissarionovich Stalinmen birge Halyq Komissarlary Kenesining Tóraghasy retinde qol qoydy. Sol qarasha aiynda sovet ókimeti atynan Predsovnarkom Lenin men Narkomnas Stalinning qolymen «Resey músylmandaryna, Povoljie (Edil boyy) men Qyrym tatarlaryna, Sibir men Týrkistannyng qazaqtary men ózbekterine (kirgizy y sarty), Zakavkazie (Kavkaz syrty) týrikteri men tatarlaryna, Kavkaz sheshenderi men taulyqtaryna, Reseyding patshalary men ezushileri meshitterin, ghibadathanalaryn qausatyp, ilanymdary men әdet-ghúryptaryn ayaq asty etkenderding bәrine» ýndeu jariyalandy. Bolishevikter el biyligin qolgha alghannan keyin ile-shala jariya etilgen sol ýndeude: «Sizderding ilanymdarynyz ben әdet-ghúryptarynyz, sizderding últtyq jәne mәdeny mekemeleriniz búdan bylay azat jәne qol súghugha jatpaydy dep jariyalanady... Sizderding ózderiniz óz elderinizding qojayyny bolugha tiyissizder», – delindi. Olardyng óz ómirlerin ózderi jәne óz qalaulary boyynsha qúrulary qajettigin aitty. «Sizderding búghan haqylarynyz bar, óitkeni taghdyrlarynyz sizderding óz qoldarynyzda», – dep shegelep  kórsetti. Alayda naqty iske kelgende, Deklarasiyada jәne arnayy Ýndeude uәde etilgen Resey halyqtarynyn, Shyghystaghy týrk halyqtarynyng qúqtary bolishevizm púrsat etken dengeymen shekteletini aiqyndaldy.  Bolishevikter partiyasy jaratylysynan imperiyalyq partiya edi. Ol birinshi kezekte taptyq memleket qúru, taptyq negizde әlemdik revolusiya jasau mәselelerin jýzege asyrudy basty maqsaty etken-tin. Al últ mәselesi soghan tәueldi, baghynyshty, eruli, ekinshi kezektegi mindet retinde ghana eskeriletin. Yaghny nómiri birinshi bolishevik Lenin últ mәselesine basty maqsatqa jetu ýshin qoldanylatyn taktikalyq tәsil retinde, eriksiz esepke alynugha tiyis jәit retinde ghana mәn beretin.

1918 jylghy nauryzda ýkimetbasy Lenin últ komissary Stalinmen birge Alash-Orda delegasiyasyn qabyldady. «Alash-Orda» Halyq Kenesining mýsheleri Jansha men Halel Dosmúhamedovter tapsyrghan Ekinshi Jalpyqazaq sezi qújattarymen tanysa kele, qúrylghan qazaq avtonomiyasyn maqúldady da, bayypty kelissóz jýrgizdi. Olardyng Kishi Sovnarkomda júmys istep,  avtonomiya qúrylymyn sovettik reliske auystyru jobasyn jasauyna mýmkindik berdi. Sәuirding basynda Stalin Semeydegi  Ortalyq Alash-Orda basshysy Álihan Bókeyhanovty tóte jelige shaqyrdy,  sóilesuge kelgen Halyq Kenesi tóraghasynyng orynbasary Halel Ghabbasovqa Dosmúhamedovtermen aradaghy kelissózding týiinin aityp, qoyghan sharttaryn habarlady. Sol kýnderi Sovnarkom mәjilisi Leninning tóraghalyghymen  delegasiya úsynystaryna sәikes Oral zemstvosynyng júmysyna baylanysty sheshim shygharyp, Alash mekemelerin kenestik negizde  qayta qúrugha qajet qarjy bóldi. Biraq Lenin men Stalin solarynyng bәrinen tez ainydy. 1917 jylghy 13(26) jeltoqsanda jergilikti leninshil bolishevikter Qoqanda jariyalanghan Týrkistan avtonomiyasynyng Tashkenttegi merekesine kelgen júrtty oqshasharmen tasadan atqylap qangha bóktirgen bolatyn. Odan Leninning kómegimen Mәskeuden eshelon-eshelon qaruly kýshter aldyryp, 1918 jylghy aqpanda Qoqandy da, onda oryn tepken avtonomiya ýkimetin de tas-talqan etken. Sonda ortalyqtan aparylghan qyzylәskerler qolymen birneshe kýn boyy  halyqty qyrghyngha úshyratqan qylmysty býrkemelep, ólkege sovettik avtonomiya beru arqyly juyp-shai ýshin Lenin Tashkentke Halkomkenesting Týrkistandaghy Tótenshe komissary lauazymymen Pyotr Kobozevti jәne Últ isteri jónindegi komissariat atynan Yusuf Ibragimov pen Arif Klevleevti jibergen. 1918 jylghy sәuirde, Dosmúhamedov delegasiyasy Mәskeuden kóterinki kónil-kýimen attanghannan keyin, bәlkim, sol tústa Semeyden poshtamen kelgen Alashorda shartyn qarastyru barysynda mәselege keshendi týrde qarap,  ózara kelisip alu nәtiyjesinde shyghar, jer-jerdegi sovettik ókilderge: «...Burjuaziyalyq-últshyldyq toptar avtonomiyany óz búqaralaryn qanaudyng qúraly etu ýshin talap etude, olar ortalyq sovet ókimetin moyynday otyryp, sonymen birge jergilikti sovetterdi moyyndaghysy kelmeydi, olardyng ózderining  ishki isterine aralaspauyn talap etedi», – degen týsindirme joldady. Sol sebepti jergilikti búqaragha sovet biyligining tiyimdiligin úghyndyru qajettigin aitty. «Qazaq territoriyasynyn, Týrkistan ólkesinin... avtonomiyasyn jariyalau jobalanyp otyrghanyn» habarlady. Dala ólkesindegi enbekshilerdi «ózderining dosmúhamedovterin moyyndarynan sypyryp, týsirip tastaugha»  shaqyrdy.

Úzamay Leninning Tashkentke jibergen uәkilderi ólke avtonomiyasyn Týrkistan Kenesterining kezekti sezinde jariyalaudy dayyndaugha kirisip, sezding ashylar kýnin belgilegen. Osyghan oray Lenin men Stalin Tashkenttegi «Týrkistan ólkesining Sovetter sezine, Týrkistan ólkesining Halkomkenesine, Ibragimov pen Klivleevke» jedelhat joldap, ortalyq ókimet olar jariyalaytyn avtonomiyany qoldaydy dep sendirdi jәne ony Mәskeumen kelise otyryp  rәsimdeu jolyn kórsetti. Ólke Kenesterining 5-shi sezi 1918 jylghy 20 sәuirde júmysyn bastady, 251 delegattyng jartysyna juyghy («oyanyp kele jatqan tuzem proletariatynyn» 120 ókili) túnghysh ret jergilikti halyqtardan saylandy. Búghan razy bolghan jergilikti delegattar «orys proletariatynyng músylman proletariatymen qol ústasyp kele jatqanyn músylmandardyng týsingenin», ózderining solargha ilesetinin mәlimdedi. Búl mәlimdeme jayyndaghy habardy quana qabyl alghan Lenin men Stalin Sovnarkomnyng sovettik negizdegi ólke avtonomiyasyn qoldaytynyn aityp, shúghyl ýkimettik jedelhatpen jauap qaytardy. Jedelhat 22 sәuirde sezding keshki otyrysynda oqyldy. 30 sәuirde «Týrkistan ólkesi federativtik  sovet respublikasy bolyp jariyalandy».

1919 jylghy 10 shildede Lenin Qazaq ólkesin basqaru jónindegi revolusiyalyq komiytetting Erejesin maqúldady. Qataryna qyzyl partizan jәne sovettik qayratker Baqytjan Qarataev (1907 jyly 2-shi Memduma minberinen qazaqtardyng jer-suyn qorghap, patsha ýkimetining pereselen sayasatyn qatty synap sóilegen sózi ózining nazaryna iligip, ýzindilerin agrarlyq mәselege arnaghan enbeginde paydalanghan demokrat) pen sovetke dúshpan bop kele jatqan Alash-Ordanyng sovet jaghyna shyqqan bedeldi basshylarynyng biri Ahmet Baytúrsynov engen Qazrevkomnyng alghashqy qúramyn qanaghattana bekitti. Sol jylghy qyrkýiekte Mihail Frunze basqarghan Týrkistan maydanynyng әskerleri aqtardyng qorshauyn búzyp, Týrkrespublika men Resey arasyndaghy baylanysty qalpyna keltirgennen keyin,  VSIK pen Sovnarkom Týrkistan isteri boyynsha arnayy komissiya qúryp, Tashkentke jiberdi. Týrkkomissiya Leninning Týrkistan bolishevikterine joldaghan hatyn ala bardy.  Onda kósem: «Týrkistan halyqtarymen dúrys qarym-qatynas ornatudyng endi Resey Sosialistik Federativtik Respublikasy ýshin asa zor, býkilәlemdik-tarihy mәni bar» ekenin aityp, partiya mýshelerinen «Týrkistan halyqtarymen is jýzinde joldastyq qarym-qatynas ornatu, úlyorystyq imperializmning kýlli qaldyqtaryn... týbirimen qúrtudy kóksegen bizding tilegimizding shynayylyghyn ispen dәleldeu» mәselelerine bar kýsh-jigerlerin júmsauyn súraghan bolatyn.  Biraq Týrkkomissiya músylman kommunisterining respublikadaghy basshy organdarda basymdyqqa ie bop bara jatqanyn bayqap, olarmen «joldastyq qarym-qatynas ornatu» jәne ólkedegi «úlyorystyq imperializmning qaldyqtaryn» jong mәselesine mәn bermey, Týrkistan Respublikasyndaghy basty sayasy jәne memlekettik biylikti óz qolyna alugha úmtyldy. Týrkrespublikada Týrkatkomnyng aty ghana qalyp, is jýzinde bar biylik Týrkkomissiyagha ótip bara jatty. Sondyqtan Túrar Rysqúlov bastaghan jergilikti kommunister 1920 jylghy qantarda Týrkkomissiya mýshelerining qatysuymen ótken ólke partiya komiyteti sezinde memlekettik birlik atauy  – Týrk Respublikasy dep ózgertilsin, ólkedegi barlyq partiya úiymdaryn biriktiretin Týrk halyqtarynyng kompartiyasy qúrylsyn degen qaulylar qabyldatty. Búl sheshimderdi ómirge engizbeu әreketterining basynda Vladimir Leninning ózi túrdy. 1920 jylghy mamyrda ol Kremlidegi qabyldauyna kelgen Týrkrespublika delegasiyasynyng basshysy Túrar Rysqúlovqa bolishevik retinde qateleskenin moyyndatty. Biraq delegasiyanyng Týrkistan halyqtary birligining sharttaryn dәleldeui jәne sonday birlikting nәtiyjesi ortalyq biylikke qolaysyzdyq tughyzuy yqtimaldyghy kónilin kýpti qylyp, ólkeni últtyq túrghyda jeke-jeke mejelep-bólip jiberu jayynda serikterine qúpiya týrde tapsyrma berdi (últtyq-memlekettik mejeleu nauqany ol qaytys bolghannan song jýrgizildi, týrkistandyq kommunister 1924 jyly Orta Aziyada jana últtyq respublikalardyng týtin týtetuin «Úly Leninge qoyylghan eng tamasha eskertkish» dep baghalady). Osy uaqytta Lenin Qazrevkom әzirlegen Dala ólkesining avtonomiyasy mәselelerin qarastyrghan-dy. Ol avtonomiya shekterin anyqtaudy kózdegen mәslihattardyng birazyn jәne sol taqyrypqa arnalghan Halkomkenes mәjilisin ózi basqardy. Qazaq avtonomiyalyq respublikasyn qúru jayyndaghy VSIK pen Sovnarkom dekreti jobasyn maqúldap, sosyn 1920 jylghy 26 tamyzda Predsovnarkom mәrtebesimen tarihy qújatqa qol qoydy (osy Dekretten bastalghan, odan 1936 jyly Resey ishindegi avtonomiyagha odaqtas respublika mәrtebesi beriluine úlasyp, 1991 jyly qol jetkizilgen tәuelsizdikting túghyryna ainalghan kenestik qazaq memlekettigine biyl jýz jyl tolady)...

Kenes ýkimetining túnghysh basshysy Vladimir Iliich Leninning bedeli avtonomiyalyq Qazaq, Týrkistan respublikalarynda da, Qyzyl armiyanyng kómegimen handyqtary joyylyp, respublikagha ainalghan Búhara men Horezmde de joghary boldy. Búl respublikalarda da sol shaqtarda ózbek, tәjik, týrikmen, qaraqalpaqtarmen birge qazaqtardyng edәuir bóligi túrghan-dy. Sovet ýkimeti  Horezm Respublikasymen 1921 jylghy 4 nauryzda әskeriy-sayasy kelisimshartqa otyryp, onyng tәuelsizdigi men tolyq derbestigin moyyndaghan bolatyn.  Sonyng óteuine, Horezm Halyqtyq Kenes Respublikasynyng ýkimeti 1922 jylghy aqpanda, arnayy taghayyndalghan Enbek ordenimen Resey Federasiyasy Halkomkenesining tóraghasy Lenindi alghashqylar qatarynda marapattady. Búl oghan býkil ómirinde berilgen jalghyz memlekettik nagrada edi. Lenin Horezmnen basqa eshbir elden, tipti óz memleketinen de eshqanday marapat alyp kórmegen eken. Esesine 1924 jyly onyng esimi Sovet Odaghynda óte bedeldi bolghan jastar men balalar úiymdaryna berildi. Lenin komsomoly dep atalghan kommunistik jastar odaghy Lenin partiyasynyng izbasary retinde tanyldy. Al Lenin komsomolynyng izbasary – milliondaghan qyzyl galstukti jetkinshekterdi biriktirgen Lenin atyndaghy pioner úiymy dep sanaldy. Eng balausa buyn, bastauysh synyptardyng shәkirtteri pionerler qataryna qabyldanghangha deyin alghashqy iydeologiyalyq tәrbie baspaldaghynan oktyabryattar, yaghny Qazan tónkerisining býldirshin-tólderi sanatynda ótetin. Barlyq  odaqtas respublikalardaghy jas úrpaq osylay, Lenin esimimen tyghyz baylanysty úiymdargha kenestik imperiya taraghangha deyin mýshe bolyp, kommunistik ruhta tәrbiyelendi. Memlekettik tәuelsizdikke qol jetkizgennen keyin, basqa elderdegidey, bizde de búl iydeologiyalyq birlestikterding bәri tarqatylyp, qoghamdyq ómirdegi mәnin joydy. Qazirgi tanda Leninning aty men isi úmytylugha jaqyn. Kezinde yqpaly kýlli týrk eline tiygen, sonyng ishinde bizding de elimizding qalyptasuynda eleuli ról atqarghan, adamzattyng jarqyn bolashaghy jolyndaghy kýresi men qyzmetining aghy da, qarasy da mol bolghan  osy qaytalanbas qayratkerdi tughanyna bir jarym ghasyr toluyna oray osylay eske alghandy jón kórdik.

Beybit Qoyshybaev,

jazushy, tarih ghylymdarynyng kandidaty.

Abai.kz