Júma, 3 Mamyr 2024
Janalyqtar 3118 0 pikir 23 Qazan, 2011 saghat 11:45

Aynash SEYSENBAEVA. Qarausyz qalghan qara kózder

Ýstimizdegi jyly elimizding Tәuelsizdik alghanyna 20 jyl tolyp otyr. Búl tәuelsizdikting mәnin jas buyngha úghyndyru ýshin 20 gh. 30 jyl¬daryndaghy Qazaqstannyng KSRO-nyng odaqtas respublikasy bolyp túrghan kezendegi elding auyr jaghdayyn tanyta beruding manyzy zor. Atalghan jyldardaghy qazaq qasiretterining biri - ashtyq taqyryby az jazylmady desek te zertteudi qajet etetin qújattar otandyq múraghattarda menmúndalap túr.

Qazaq baylyghyn úly tәrkileuden keyin elge zandy týrde kelip jet¬ken ashtyq kezinde jazyqsyz zardap shekken halyqtyng bir toby - dýniyege jana kelgen sәbiylerden on-on bes jasqa deyingi jetimder men tiri jetim balalar edi. Osy jyldary milliondaghan qazaq balalary qarausyz qalyp, kóshelerde bosyp jýrdi, keybireulerining әli tausylyp, әr jerde ynyranyp jatty, al basym kópshiligi balalyq shaqtyng bal dәmin tatpastan, ne sebepten ózekteri talyp, ýzilip bara jat¬qanyn týsinbesten kóz júmyp kete bardy. Olar asharshylyqtan qaza bolghandar men ata-analary asyray almay tastap ketkender jәne shekara elderine jappay kóshu kezinde ata-analarynan adasyp qalghandar edi.

Ýstimizdegi jyly elimizding Tәuelsizdik alghanyna 20 jyl tolyp otyr. Búl tәuelsizdikting mәnin jas buyngha úghyndyru ýshin 20 gh. 30 jyl¬daryndaghy Qazaqstannyng KSRO-nyng odaqtas respublikasy bolyp túrghan kezendegi elding auyr jaghdayyn tanyta beruding manyzy zor. Atalghan jyldardaghy qazaq qasiretterining biri - ashtyq taqyryby az jazylmady desek te zertteudi qajet etetin qújattar otandyq múraghattarda menmúndalap túr.

Qazaq baylyghyn úly tәrkileuden keyin elge zandy týrde kelip jet¬ken ashtyq kezinde jazyqsyz zardap shekken halyqtyng bir toby - dýniyege jana kelgen sәbiylerden on-on bes jasqa deyingi jetimder men tiri jetim balalar edi. Osy jyldary milliondaghan qazaq balalary qarausyz qalyp, kóshelerde bosyp jýrdi, keybireulerining әli tausylyp, әr jerde ynyranyp jatty, al basym kópshiligi balalyq shaqtyng bal dәmin tatpastan, ne sebepten ózekteri talyp, ýzilip bara jat¬qanyn týsinbesten kóz júmyp kete bardy. Olar asharshylyqtan qaza bolghandar men ata-analary asyray almay tastap ketkender jәne shekara elderine jappay kóshu kezinde ata-analarynan adasyp qalghandar edi.

HH gh. 30 jyldaryndaghy Qazaqstandaghy qarausyz qalghan balalar jәne olardyng balalar ýilerindegi jaghdayy turaly 1998 j. Almaty múraghat mekemeleri birigip shygharghan «Nasilistvennaya kollektivizasiya y golod v Kazahstane 1931-1933 gg», sonday-aq Semey memlekettik pedagogikalyq instituty, Shyghys Qazaqstan oblysy Qazirgi zaman tarihy qújattama ortalyghynyng Resey Ghylym akademiyasy Sibir bólimshesining Tarih Institutymen birigip 2005 j. Semeyde shygharghan «Iz istoriy velichayshey tragediy kazahskogo naroda 1932-1933 gg» qújattar jinaqtarynda QR Ortalyq memlekettik múraghaty, QR Preziydenti Múraghaty, Shyghys Qazaqstan oblystyq múraghaty men Resey múraghattarynyng asa qúndy biregey qújattar toby jariyalanghan bolatyn. Atalghan jinaqtarda otandyq múraghattarda kezdese bermeytin BK(b)P OK men KSRO HKK-ning qazaqstandyq balalardy qorghau jónindegi diyrektivalary men sheshimderi keltirilgen.

HH gh. basyndaghy qazaqtyng qay qasiretining bolsa da negizgi sebebi sol kezdegi ortalyq biylik - BK(b)P-nyng óreskel qatelikterinde jatyr desek te, jer¬gilikti biylikting der kezinde dúrys júmys atqara almauy, ong sheshim qabylday almauy, jetkilikti talap ete almauy da zor yqpalyn tiygizgeni anyq. Jergilikti sheneunikterding bey sayasattyghy, bilik¬sizdigi, qala berdi arsyzdyghy bolmaghanda, múnshalyqty qara halyq opat bolar ma edi, qalyng júrt atamekenin tastap, úly kóshkinge bastar ma edi? Shetelge bosqan ash qazaqtardyng balalaryna kó¬mek beru turaly olardyng tarapynan alghashqy da¬byl qaghylghanda «Qazaqstanda qarausyz qalghan bala degen joq. Búl tek burokrattar men oppor¬tunisterding sózi» dep sanap, shara qoldanbaq túr¬maq, jauap qatpay otyra bergen («Iz istoriy velichayshey tragediy kazahskogo naroda 1932-1933 gg.» Qújattar jinaghy. Semey q, 2005 j. 10-b.).
Degenmen újymdastyru, otyryqshylandyru júmystarynyng qatang bekitilgen josparlaryn oryndau jaghdayynda bolsa da, әrbir audan ortalyqtarynda tobyr-tobyrymen jinaqtalyp kezip jýrgen balalar Qazaqstan basshylyghyna ózderin qorghau jolynda birqatar sharalar qoldanugha mәjbýr etti. Qarausyz qalghan balalar isi jónindegi birneshe arnayy komissiyalar qúryldy. Alayda bala¬lardy qorghau jónindegi jasalghan ister tenizge tamghan tamshyday boldy. Balalardyng jaghdayy auyr hәlde qala berdi, ólim-jitim sany arta berdi.

Asharshylyq jaghdayyndaghy balalar

Atalghan qasiretting shyny bolghan 1932-1933 jyldary elde qarausyz qalghan balalar tolassyz ósumen boldy. Óitkeni dәl osy jyldary adam ólimi órshigen jәne auyl júrtynyng shekara el¬derine auyp, qayta qaytqan mezgili edi. Nәtiyjesinde ólkede jýzdegen myng bala jetim jәne tiri jetim qaldy. Qújattargha jýginsek ólke boyynsha 282 balalar mekemesi júmys istegen jaghdayda 1933 j. 1-shi qantarynda kýtimge qamtylghan balanyng sany - 61 192 bolsa, 1934 j. 1-shi qantarynda 383 balalar mekemesi júmys istegen jaghdayda - 96 483 bolghan. Áriyne balalar mekemelerining sany men qarausyz balalar sany arasynda proporsionaldy sәikestik bolmaghan jaghdayda balalardyng kýtimi qanday bolatyny týsinikti jәne oghan әr týrli subektivti ahualdardyng әseri taghy bar. 1932 j. basqa aimaqtardy aitpaghanda Kókshetauda bir balalar ýiinde tamyz aiynyng ishinde 170 bala, Aqmolada osy uaqyt ishinde 90 balanyng 30-y, Qaraghandyda on kýnning ishinde 100-ge juyq bala qyrshyn ketken («Nasilistvennaya kollektivizasiya y golod v Kazahstane 1931-1933 gg», Almaty q,1998 j. 175-b.), Shyghys Qazaqstan oblysynda mausym-qyrkýiek ailarynda 1000-gha juyq bala sheyit bol¬ghan («Iz istoriy velichayshey tragediy kazahskogo naroda 1932-1933 gg.» Qújattar jinaghy. Semey q , 2005 j. 83-b.). Osynday ahual basqa qarajat kózderin aitpaghanda tek Qazaqstan óndiris jәne Qazaq ólkelik odaghy bazasynda 1932 j. nauryz aiyndaghy jaghday boyynsha 8 mln. rub. qarjy bola túra oryn aldy (141-q. 1-t. 5756 is, 79-p.).

Elde jaylaghan asharshylyq pen jergilikti biylik qysymyna tótep bere almaghan qazaq eli 1931 jyldyng kýzinen bastap shekara asyp kete bardy. Qytay, Ózbekstan, Qyrghyzstan aumaqtaryna, Batys Sibir, Orta Volga ólkelerine deyin ótken qazaqtar auyr joldan әlsirep, jýre almaghan balalaryn qyr, jota, asu, taularda, temir joldarda tastap kete berdi. Auyr jol tartyp maqsatty jerge jetken kýnde de mandaylarynan jel espedi, tolyqqandy kómek ala almady. Elde qalghan balalar men shekara asqandar balalardyng jaghdaylarynyng aiyrmashylyghy az boldy. Qay jaqta da aurudan, ashtyqtan, ayazdan ólu jalghasa berdi. Orta Volga, Batys Sibir siyaqty ólkelerde bosqan elding qalyndyghynan tolyqqandy kómektesuge shamalary jetpese, Qytay, Qaraqalpaqstan siyaqty elder bosyp barghandargha kómek bermek túrmaq, zәbir kórsetip úryp-soqty, úry dep ótirik jala japty, әielderin tartyp aldy, qala berdi qyryp saldy.
Batys Sibir ólkesindegi bir ghana Slavgorod audanyna 10 myng qazaq jinalghan. Barlyghyna birdey baspana jetispegendikten kópshiligi ash-jalanash kýiinde dalada týnedi. Ólgen januarlardyng etin jedi. Pәterlerding esigin qaghyp, nan súrady. Ashanalargha baryp nan qoqymdaryn jep, tabaqtardy jalady. Júqpaly aurular keng taraldy. Bosqan halyq ashtyqtan, ayazdan ólip jatty. Slavgorod q. audandyq mekemelerge qazaqtar balalaryn alyp kelip tastap ketip otyrdy. Kýnine osynday 4-5 dalada qalghan bala jinap alyndy. Balalar ýii lyq toldy. Syimaghan balalar dala kezip jýrdi. Jer¬gilikti audanda azyq-týlik jetispeushiliginen olargha tolyq kómek beruge shamalary kelmedi. Osynday jaghdaylardy aita kelip, Batys Sibir ólkelik komiytetining hatshysy M. Zaysev 1932 j. 2 aq¬pandaghy BK(b)P Qazólkekomgha hatynda: «múndaghy bosqyn qazaqtargha kómek berulerinizdi jәne bosu ahualyn toytarugha shúghyl shara qoldanularynyzdy súraymyz» - dep jazady. (F.141. Op.1. D.5192. 21-p.). Alayda Qazaqstannan esh jauap berilmedi.

Orta Edil ólkesine bosqan qazaqtardyng sany 35 000 bolghan. Orynbor tarapynan 300 qazaqty júmysqa ornalastyryp, 250-ne jataqhana berilgen, qazaq balalaryna arnap balalar ýii qúrylghan. Osy jayttyng bәri bayandala kelip «Alayda búl kómek bar¬lyq qajetti kómekpen salystyrghan týk te emes» - delingen BK(b)P Orynbor qalalyq komiyteti hatshysynyng orynbasary F. I. Kislisynning BK(b)P Qazólkekomgha 1932 j. jazghan hatynda. Qazaqta múnday mólsher tenizge tamghan tamshyday degen sózben ólshenedi. - «Kómek almaghan qazaqtar balalaryn tastap ketip jatyr. Soli-IYlesk jәne IYlesk audandarynda kómilgen maldardy qazyp jegen. Osydan aurular taralyp, ólim órship túr. Meninshe Qazaqstan tarapynan bolatyn is-sharalarsyz bosqyndar turaly mәseleni sheshu mýmkin emes. Bosqyndar legin toqtatu, kóktemgi egis negizinde olardy keri qaytaru qajet...» (Sonda 5192 is, 81-p.). Osynday shekara elderinen kelip týsken birqatar aqparattardan keyin QAKSR Halyq Komissarlar Kenesi 1932 j. 27 sәuirdegi №22 «Kóship ketken kóshpelilerdi qaytaru jәne ornalastyru júmysynyng jospary turaly» qaulysynyng 7-tarmaghynda qarausyz qalghan jәne týbegeyli oisyraghan sharuashylyq balalaryna arnalghan Densaulyq saqtau halkomaty men Aghartu halkomaty shenberinde barlyq oblystar boyynsha 6 myng balalar ýiin úiymdastyru turaly sheshim qabyldady (Sonda 5192 is, 90-p.).

Qazaqstandaghy balalardyng jaghdayy odan da qiyn edi. Mekemelerge ýsigen, әlsiregen, ashtyqtan isip-kepken әr jastaghy balalar tastalyp ketetin boldy. Balalar ýileri tolyp ketkendikten, olardy qabyldamady. Olar әdette súraghandargha «әkem ólgen, sheshem ólgen, ýy joq, nan joq» dep jauap berdi. Keybireuler olardy milisiyagha ótkizbekshi bolghan әrekette olar da qabyldamady. «1932 j. bir 14 qantar kýni qalalyq kenesting ishinde 16 tastalghan bala jinalyp qaldy... Aqyry, búl balalar siyqsyz bir ýige ornalastyryldy. Biz baryp kórdik. Búl ýiding esigining aldynda, ishinde, shópting ýstinde ólip jatqan adamdardy aitpaghanda, 40-qa juyq balagha kýnine bir ret qana botqa ne kishkentay bir ýzim nanymen qosa sorpa beriledi. Balalar edende, peshte, las әri sasyq, tas qaranghy jerde aunap jatady, jylaydy, keybireulerining jylaugha da әli joq, tek әlsiz ynyrsidy. Jaghdaydyng auyrlyghy sonshalyq, kýtushi bolyp kelgen әiel ertesi kýni qa¬shyp ketken. ... Balalar toqtausyz qaza boluda, mәiitteri kópke deyin әketilmeydi. Búny «priit» degennen góri «morg» dep ataghan dúrysyraq bolady» - delingen Qazaqstangha sayasy jer audarylghan V. Ioganson, O. Selihova, Semeniy-Tkachenko, Yu. Podbeliskiy, A. Flegontovtyng 1932 j. 1 aqpanynda KSRO OAK Tóralqasyna Pavlodardan jazghan aryzynda (5233 is, 8-9-p.).
1932 j. jeltoqsanynda shet jaqqa kóship ketip qayta oralghan kóshpendiler - 1923 adam Qaraghandy qalasyna toptaldy. Barlyghyna birdey baspana bolmaghandyqtan dalada týnep jýrdi. Tamaq bolmaghandyqtan ózderi minip kelgen maldaryn soyyp jep otyrdy. Múndaghy jaghday turaly «10 kýnning ishinde aumaqta 57 ólik terilip alyndy, onyng 5 - balalar. Ólgenderding balalary qarausyz qaldy. Kýnine osynday 35-40 bala teriledi. Olardy balalar ýiine oranalastyrugha oryn, tamaq, kiyim joq» - dep kórsetti BMSB (OGPU) Qazaqstandaghy Uәkiletti Uәkilining orynbasary P. V. Volodziko men Sayasiy-qúpiya bólimining bastyghy S. G. Gendinning Qazaqstan boyynsha BMSB-na 1932 j. 7 jeltoqsanda bergen arnayy habarlamasynda (5774 is. 8-9-p.).

Ontýstik Qazaqstan oblysy Sarysu audanynda da kóshpendilerding kóptep keluine baylanysty jaghday qatty ushyqqan. Búl turaly «Bir-birining maldaryn úrlaumen, sonday-aq ózara tauar almastyrushylyqpen (kiyizdi nangha) qatar әielder men balalar satyla bastady. Áuliye-Atada jaghday óte qiyn, 5-6 qantardaghy ayazda 84 adam ólgen, onyng ishinde 20-dan astam balalar bazardaghy shayhana peshterinde qatyp qalghan. ... ata-analar óz balalaryn ózderi sugha laqtyrghan. Qalalyq auruhanada osynday bir bala qútqaryldy. Ol mýshekke oralyp, symmen baylanyp elektrostansiya janyndaghy sugha laqtyrylghan eken» - dep jazady BK(b)P Qazólkekom jәne Halkomkenesining Sarysu audany boyynsha ókilining 1933 j. 23 qantardaghy bayandama hatynda (6018 is, 1-p.).
Ásirese Shyghys Qazaqstan oblysynyng balalary qatty zardap shekti. Sebebi sol ónirden qazaqtar Qytaygha jappay auyp, onda da pana tappaghandar qayta qaytty. Osy ary-beri kóshkin kezindegi auyr jol jaghdayynda kóp balalar qyrylyp ketti. Shúbartau audany ortalyghynda balalar ýii joq, audannan 35-40 km jerdegi esh qolaysyz mektepke 170 bala ornalastyrylghan. ... Qazaqstandaghy BMSB Shúbartau audany boyynsha Ókili Gh. Musinning jogharghy organdargha 1933 j. 21 aq¬pan¬daghy bayandama hatynan «olardyng tamaqtary - quyrylghan biday men maysyz kóje. Sýt, kókónis ónimderi mýlde joq. Balalar tósek ornyna kiyizde narda birge jatady. Kóbisi qarqúlaq aurumen auyrady, ishteri ótedi, ólgenderi bar» ekenin kóruge bolady (6287 is, 177-p). Petropavlovsk q. 320 bala ornalasqan balalar ýiindegi jaghday turaly QAKSR Júmysshy-sharua inspeksiyasy halkomatynyng ónerkәsip tobynyng jetekshisi S. A. Kurinnoydyng BK(b)P Qazólkekomgha 1933 j. shildedegi jazghan bayandau hatynan qarausyz balalardyng tipti jinalmaytynyn, olar barlyq jerde ash, jalanash kezip jýretinin, balalar ýiinde aurular saularmen birge jatatynyn, arnayy bólingen jetkilikti azyq qory bola túra jabdyqtalmaytynyn, Audandyq halyqqa bilim beru bólimi jәne Áyelder sektory júmysshylary balalar ýii jaghdayy túrmaq, onyng qayda ornalasqanyn da bilmeytinin anyqtaugha bolady (6397 is, 31-p). 205 bala ornalasqan Qorghaljyn audanyndaghy balalar ýiine arnayy tekseru brigadasy kelgende jaghdaydyng óte qiyndyghy anyqtal¬ghan. Basshylardyng selqostyghy saldarynan jeltoqsan, qantar ailarynda jana týsken ash balalar birden toya tamaqtanyp, nәtiyjesinde kóbisi dezinteriyamen auyryp ólgen. Kraykom jәne Halkomkenes brigadasy [G.] Áljanovtyng 1933 j. [qazandaghy] bayandau hatynan (6397 is, 20-p).

Balalardy qorghau jónindegi
ýkimet sharalary

Kóshede qarausyz qalghandardy jinau, tirkeu, balalar ýilerine ornalastyru, onda jaghdaylaryn qamtamasyz etu júmystarymen negizinen Halyq aghartu halkomaty men Bilim beru halkomaty ainalysty. Medisinalyq kómek kórsetu isine Densaulyq saqtau ministrligi jauap berdi. Jabdyqtau halkomaty men Qarjylandyru halkomaty da óz salalary júmystarymen tartyldy.

BK(b)P Qazólkekom sekretariaty audandarda azyq-týlik jetispeushiligine baylanysty elding iri qalalarynda balalar ýiin ashu turaly qauly qabyldady (BK(b)P Qazólkekom sekretariatynyng 1932 j. 24 nauryzdaghy №213 hattamasynan (141-q. 1-t. 5154 is, 277-278-p.). Múnda balalar ýilerin ashu degen sóz qúrylys salu emes, kóshkinshilerden bosaghan kiyiz-ýilerdi, qystaqtardy, jertólelerdi, saraylardy, oquy tarap ketken mektepterdi balalar ýilerine ainaldyra salu boldy. Osy jyldyng mamyr aiyna deyin barlyq oblystarda osynday úiymdastyrylghan «balalar ýilerine» ondaghan myng bala ornalastyryldy. Qayta oralghan kósh¬kin¬shilerdi ornalastyru jónindegi ýkimettik ko¬missiya hatshysy I. Bendetting BK(b)P Qazólkekomnyng Qúpiya bólimine jibergen 1932 j. 14 mamyrdaghy qysqasha jiyntyghynan mynaday mәlimetterdi kóruge bolady: Qa¬raghandy oblysynda 18 balalar ýii úiymdastyrylyp, oghan 1617 bala ornalasqan, 69 myng rub. bólingen. Batys Qazaqstan oblysynda 10 balalar ýii ashylyp, 837 bala ornalastyrylghan. Almaty oblysynda 12 balalar ýii ashylyp, 2 200 bala ornalastyrylghan, oghan 60 myng rub. bólingen. Ontýstik Qazaqstan oblysynda 50 bala qabyldau punkti ashylyp, 122 tonna azyq-týlik jiberilgen. Aqtóbe oblysynda 2 balalar ýii ashylyp, 330 bala ornalastyrylghan. Shyghys Qazaqstan oblysynda ashylghan 37 balalar ýiine 4860 bala ornalastyrylghan, 400 oryndyq sәbiyler ýii ashylyp, oghan 20 000 rub. bóligen. 20 әielden túratyn balalardy kýtumen ainalysatyn arnayy brigada jiberilgen (5152 is, 112, 149-p.).

BK(b)P Qazólkekom sekretariatynyng 1932 j. 9 shildedegi jiylysynda Ú. J. Qúlymbetovtyng kósh¬kinder, olardyng balalary jәne balalar ýilerining adam tózgissiz jaghdayy, júqpaly aurular turaly aqparaty tyndalyp, kezek kýttirmeytin sharalar qoldanyluy qajet ekendigi anyqtaldy. Arnayy kómek beru jәne tekseru brigadalary qúrylyp birden balalardy qorghau júmystary bastalyp ketti (№238 hattamasynan. 141-q. 1-t. 5156 is, 57-p.).
Qayta oralghan kóshkinshilerdi ornalasty¬ru jónindegi ýkimettik komissiyasynyng 1932 j. 25 shildedegi №8 hattamasynda ólke boyynsha shet elge aughan balalar sany - 9500 bolghany kórse¬tiledi. (5152 is, 164-165-p.). Osy qaulyda balalar ýilerine 200 tonna nan bólu, onyng maqsatty paydalanyluyn qatang qadaghalau turaly she¬shim qabyldandy jәne balalar ýii úiymdarynyng basshylaryna qarausyz qalghan balalarmen júmysty úiymdastyru, jandandyru turaly qatang eskertu jasaldy. Osy júmysqa kәsipodaq úiymdarynyng da belsendi atsalysuy talap etildi.
QAKSR Halyq aghartu halkomatynyng jú¬my¬sy turaly 1932 j. 23 qarashadaghy ese¬binde qarausyz qalghan balalar isi jóninde mynaday mәlimetter beredi: 1932 j qarashadaghy ahualy boyynsha Qazaqstan boyynsha qarausyz qalghan 43 135 bala jaghdayynda 213 balalar ýii, 7 balalar kommunasy salynghan. Olargha 39031 bala ornalastyrylghan. 3029 bala - kolhozdargha, 673 - oqugha (FZO) jiberilgen, 863 - júmysqa ornalastyrylghan, 3393 - internattargha, sovhozdargha t. b. ornalastyrylghan, 6094 - qamtylmaghan. Al Ortalyq balalar komissiyasynyng mәlimetteri boyynsha: qarausyz qalghan bala - 41 071, onyng 30183 balalar ýilerine ornalastyrylghan, 4 000 - qamtylmaghan. (141-q. 1-t. 5667 is, 62-64-p.). Búl tek qarausyz qalghan retinde tirkelgen balalar bolghan¬dyqtan alghashqy organnyng mәlimetteri senim¬direk kórinedi. Óitkeni tirkelmey qalghan tiri jәne óli ba¬lalar da boldy ghoy. Osy jaghdayda balalardy jab¬dyqtaugha 4107 myng rub. júmsalghan. Jalpy 1932 jylgha balalardy qorghaugha josparlanghan qarajat is jýzinde tolyq bólinbedi. Sondyqtan jogharyda qaulyda qabyldanghan is-sharalar barlyq oblystar boyynsha búl jyly oryndalmay qaldy jәne balalar ólimining eng jogharghy shyny boldy.

1933 j. 7 qantardaghy BK(b)P Qazólkekom bu¬ro¬synda balalar mәselesi turaly birneshe jauapty adamdardyng bayandamalary tyndalyp, qantar -nauryz ailarynda isteletin júmys turaly jospar qúryldy. Onda balalar ýilerine 1933 jylgha qarjy bólu, azyq-týlikpen, jabdyqtarmen qamtamasyz etu, balalar ýilerining sharuashylyq jaqtaryn jaqsartu mәseleleri bekitildi (№127 hattamasynan (141-q. 1-t. 5769 is, 6-p.).
1933 j. 29-31 qantardaghy BK(b)P Qazól¬kekom sekretariatynda jasaghan (№263 hattamasy) P. V. Volodzikonyng habarlamasy boyynsha 1933 jylgha kýtimdi qajet etetin 50 000 bala anyqtalghan. Oghan ketetin shyghyn - 24 078 mln. rub. qúraghan. Al HKK qorynda - 786.700 qana rub. bolghan. Sekretariat otyrysynda qalghan qajetti 21 918 mln. rub. qaydan alynatyny talqylana kelip, 11 918 mln. rub. - ortalyq budjet esebinen, 10 mln. rub. - Qazaqstan budjeti esebinen alynatyndyghy kózdeldi. Mәjiliste balalardy qorghaudyng qarajattan basqa da mәseleleri taghy qaraldy. Balalar ýiin tekseru ýshin 20 aqpannan 10 nauryz aralyghynda 2 onkýndigin ótkizu úiymdastyryldy, Qazaq KSR OAK Ortalyq balalar komissiyasy janynan arnayy Shtab qúryldy. Qúramyna tóraghasy bolyp QAKSR Aghartu halkomy S. Mendeshev, mýshe¬leri bolyp Medisinalyq-sanitarlyq enbek Ortalyq basqarmasynan N. N. Tubanov, P. A. Snitkiyn, H. J. Jýsipbekov, [?] Golidshiyt, Aghartu júmysshylary odaghy Ortalyq basqarmasynan [?] Núrghaliyev, Ortalyq balalar komissiyasynan (SDK) [?] Dujev, Qazólkekomnan N. Sanaliyeva kirdi (141-q. 1-t. 5756 is, 26-p. syrtqy beti).
Qarausyz balalargha qamqorlyqty kóbinese belsendi әielder jasady. Olar negizinen 20 jyldardyng basyndaghy әielder qozghalysynyng liyderi Sara Esova bastap bergen barlyq oblystyq, audandyq jәne jergilikti partiya komiytetterindegi әielder bólimderinde qyzmet atqarghan abzal jandar edi. Qarsaqpay audandyq partiya komiytetining әielder sektorynyng mengerushisi Sokolovanyng BK(b)P Qazólkekomdaghy balalar mә¬selesine jauapty N. Sanaliyevagha 1933 j. 3 mayda jazghan bayandama hatynda «qarausyz qalghan balalar paydasyna lotereya oinatylyp, odan 4 myng rub. týsti. Belsendi әielder balalar ýiine arnap 1 000 metr seysep tikti» - dep jazady (5617 is, 34-p.). Ontýstik Qazaqstan obl. Keles audandyq partiya komiytetining әielder sektory qúzyrly organdargha 1933 j. bergen esebi boyynsha qarausyz balalargha arnap 6 bufet úiymdastyrghan, odan osy jyldyng aqpanynan beri 700 rub. týsken. Poselkelerden 700 dana kiyim, ydys t. b. qajetti zattar jinalghan. Birneshe selolarda - Balyqshy, Vannovka, Kornilovka - tósek oryn tigu sheberhanalary ashylghan. Balalargha naqty kómek beru arnayy jergilikti komissiyasy qúryl¬ghan. Qazan aiynda osynday komissiyalardyng birining mýshesi Smolyakova Balyqshy poselkesine baryp, balalar ýilerine tekseru jýrgizgen. Balalar ýiindegi tәr¬biyeshiler men bala kýtushilermen jinalys ótkizip, balalarmen qalay júmys isteu kerektigi, tәrbie júmysy turaly aitqan. Keybireulerine qatang sógis bergen (5617 is, 60-p.).
Balalardyng moralidyq-materialdyq jaghdayyn kóteru ýshin ólkelik partiya basshylyghy balalar ýilerinde jappay sayasy júmys jýrgizu mәse¬lelerin qarastyrdy. Ol ýshin «Balalar dosy» siyaqty qoghamdyq úiymdar, kәsipodaqtar jәne jastar odaghy da tartyldy. Qazaq ólkelik jastar odaghy ko¬miy¬tetine qarajat, tósek-oryn, ydys jinau, tazalyghyn tekseru, dәrigerler men múghalimder tartu júmystary tapsyryldy. Jastar odaghy tarapynan balalar ýii mengerushisining sayasy tәrbie júmysy jónindegi kómekshisi bólindi. Qazaq ólkelik jastar odaghy ko¬miyteti osy júmystardy iske asyru ýshin arnayy ailyq úiymdastyrdy. Múnday balalar ýiine kómektesu ailyq júmystary újymsharlar men kensharlargha, MTS-targha da tapsyryldy. BK(b)P Qazólkekom burosynyng 1933 j. 7 jeltoqsandaghy №190 hattamasynan 3-tarmaq (5769 a is, 72-p. syrtqy beti).

1932 j. jeltoqsany men 1933 j. qantar aiyndaghy halyq kóshkini qatty boluyna baylanysty ólke boyynsha qarausyz qalghan balalar sany kýrt ósken - 47 899. Onyng 8 969-y ghana balalar ýiine ornalastyrylghan. Audandardyng ekonomikalyq jaghdayy óte nashar boldy, demek qarausyz bala sany әli de ósetini kýtildi. 1932 j. 4-shi toqsanyna balalardy arnayy ýilerge ornalastyrugha 4 438 600 rub. qajet bolghan, biraq jergilikti jәne ortalyq budjetten 2 688 myng rub. qana bólingen. Onyng ózi maqsatty jerlerge tolyq әri uaqytyly jetkizilmedi. Nәtiyjesinde kóptegen balalar jyly kiyimmen, tó¬sek-orynmen qamtamasyz etilmey qaldy. Balalar ýileri otynsyz qaldy, jóndeu júmystary jýr¬gi¬zilmedi. 1933 jylgha 22 mln. rub., onyng 10 mln. - jer¬gilikti budjetten, 12 mln. - ortalyq budjetten bólingen. Alayda nesiyeler eki budjet kóz¬derinen de ashyla qoymady. Búl balalardyng jaghdayyn odan әri auyrlatyp jiberdi. Balalar ýileri kóptegen úiymdargha qaryzgha belsheden batty. Sondyqtan Qazaq KSR Qarjy halkomatynan 1 600¬ myng rub. shúghyl bólinui súraldy. Moskvagha eki ret telegraf arqyly 1-shi toqsangha balalar ýilerin jabdyqtaugha, esik aldy sharuashylyghyna jәne enbek kommunalaryn úiymdastyrugha 10 mln. rub. qarjy súraldy. Qazaq OAK Ortalyq balalar komissiyasy Tóraghasynyng orynbasary, QAKSR BMSB Uәkiletti Uәkilining orynbasary P. V. Volodzikonyng QAKSR Halkomkenes Tóraghasy O. Isaevqa, BK(b)P Qazólkekomynyng jabdyqtau jónindegi hatshysy S. T. Goludovqa, BOAK Balalar isi jó¬nin¬degi komissiyasynyng tóraghasy N. A. Semashkogha 1933 j. 2 aqpanda jazghan hatynan (5774 is, 58-p). T. Rysqúlov BOAK qyzmette jýrgende, 1933 j. sәuirde Qazaqstandaghy balalardy qorghau isine 500 myng rub. bólgizgen («Iz istoriy velichayshey tragediy kazahskogo naroda 1932-1933 gg», 207-b.), sonday-aq ortalyqtan sol jyly mamyrda 5 mln. rub. juyq qarajat bólingen (Sonda, 208-b.).

BK(b)P Qazólkekom burosynyng 1933 j. 26 nauryzdaghy otyrysynda әrbir basqaru salalarynan qúralghan T. M. Aliyev, S. J. Asfendiyarov, V. I. Bessonov, A. N. Gusev, Ya. G. Egorov, S. Men¬deshev, L. G. Mironov bar komissiyagha balalar isi jaghdayyn kóteru turaly mәseleni oilanyp, pikirlesip sheshim jobasyn sekretariatqa shygharu tapsyrylghan bolatyn (№138 hattamasynan 8-tarmaq 141-q. 1-t. 5769 is, 40-p.). Osy tapsyrma boyynsha 1933 j. 31 nauryzdaghy ólkelik partiya burosynda balalar mәselesi arnayy qaralyp atalghan komissiyanyng dayyndaghan qaulysynyng jobasy talqylanyp bekitiledi. Onda Shyghys Qazaqstan oblysyna - 10 500, Batys Qazaqstan oblysyna -3 900, Qaraghandy oblysyna -13 000, Aqtóbe oblysyna -5 000, Almaty oblysyna -12 000, Ontýstik oblysyna -15 000 balany balalar ýileri men enbek kommunalaryna ornalastyru turaly naqty sheshim qabyldandy. Sondyqtan barlyq oblystarda taghy da birneshe balalar ýileri men enbek kommunalaryn salu tapsyryldy. Auyldyq audandardaghy balalar ýilerinde shaghyn dәndi daqyldar, baqtar, baqshalar egu, sonday-aq qoyan, qús ósiru, shaghyn sýt fermasyn ashu kózdeldi. Búl júmys Qazaq ólkelik tútynushylar odaghyna atalghan januarlardy óz qaramaghyndaghy fermalarynan bólu tapsyryldy. Osy maqsat ýshin KSRO-ng Tamaq ónerkәsibi halkomatynyng Qazaqstandaghy uәkili Q. Sarymoldaevqa 1000 s. biday, 1000 pút tary, 1500 bas mal bólu tapsyryldy. Jasóspirimderge arnap, olardan bilikti júmysshy kýshin dayyndau ýshin óner¬kә¬sip kәsiporyndary janynan óndiristik sheberhanalar ashu KSRO auyr ónerkәsibi halkomatynyng Qazaqstandaghy uәkili Ya. P. Belikovqa tapsyryldy. Balalar ýilerin, enbek kommunalaryn qajetti zattarmen jabdyqtau júmystary Jabdyqtau halkomatyna berildi. Qarausyz balalargha bólinetin 1 mln. rub shamasyndaghy qarajattyng kóp bóligi kiyim-keshek, tazalyqpen qamtamasyz etu nәrselerine júmsalsyn dep sheshim qabyldandy. Álsiz, auru balalargha erekshe jaghday jasau Densaulyq saqtau jәne Halyq aghartu halkomattaryna tapsyryldy (№139 hattamasy 7-tarmaq) (141-q. 1-t. 5769 is, 44 syrtqy beti, 45-p.). Osy qaulynyng jobasyn óndeu komissiyasy qúramynda S. Mendeshev bolgha¬nymen is jýzinde ol qatystyrylmaghan eken. Qauly qabyldanyp ketkennen keyin qazaq auyl balalarynyng tabighatyn, bolmysyn, ómir sýru qalpyn jaqsy biletin S. Mendeshev BK(b)P Qazólkekomgha 1933 j. 11 sәuirde arnayy hat jazyp onda ózining qauly jo¬basyn óndeuden shettetilgenin aita kelip bala¬lar¬dy shyn mәninde qorghau jóninde mynaday pikir bil¬diredi: «Eresek balalardy enbek kommunasyna or¬nalastyru ýshin olardy bir ónirge jinaugha kýsh júm¬saghansha olardyng sany az bolghandyqtan jer¬gilikti jerlerdegi kәsiporyndargha oranalastyru әldeqayda jenilirek bolady. Al 14 jastan kishi balalardy (1500-2000 adam) ayaqtalghan sharuashylyq tiypindegi iri enbek kommunalaryna jinaudyng qajeti joq. Olar ontayly mektepterde alghash poliytehnikalyq bilim alyp oqulary tiyis. Qazirgi zaman¬ghy iri ónerkәsip, auyl sharuashylyq kәsiporyn¬da¬rynda olardy erte mamandandyru maqsatsyz jәne búl balalardyng damu qabiletin toqtatady. Iri en¬bek kommunalarynyng múnday jastaghy balalarmen sharuashylyq tiyimdiligi senimsiz. MSB (GPU)-ning en¬bek kommunasynyng tәjiriybesi búl jerde negiz bolmaydy. Óitkeni búlar qarausyz qalyp, ashtyqtan әlsiregen, jas, әri kóshpendi qazaqtardyng balalary. Olardy enbek kommunalaryna alu ýshin jaram¬dy-jaramsyzdyghyna tekseru jýrgizgennen keyin ghana iske asyru qajet. Onsyz balalardy alys, olar ýshin ýirenshiksiz, bóten - Jarma, Ozerki, Mamlutka siyaqty qalalargha jiberu - tek olardy ólimge tigu degen sóz. Osy jaghdaylardy eskere otyryp, qaulydaghy enbek kommunalarynyng kólemi men salynatyn jerler kórsetilgen tarmaghyn alyp tastap, ornyna Aghartu halkomatyna balalardyng jas qúramyna say tabighy ýirenshikti ortada - jergilikti jerlerde enbek kommunalaryn saludy tapsyruynyzdy súraymyn. Qaulynyng sheberhanalar ashu turaly 3-tarmaghyndaghy FZJ - fabrika-zauyttyq jetijyldyqty FZO - fabrika-zauyttyq oqytu dep ózgertu qajet. Óitkeni FZJ - eshqanday óndiristik beyindegi emes, әdettegi poliytehnika¬lyq mektep. Sondyqtan ony ashudyng qajeti joq. Qa¬rausyz balalar sany qauyrt ósui qosymsha qarajat tabudy qajet etip otyr. Sondyqtan qarajatty tek Aghartu halkomatynan bólu mәseleni shesh¬peydi. Qaulynyng 6-tarmaghynda mektepter salugha bólingen aqshadan - qúrylys nesiyesining jartysyn mektep salugha bólinsin delingen. Auyldy jerlerde arnayy salynghan mektep joq, balalar shaghyn, tar panalarda oqytyluda. Ol oqudyng sapasyna da, balalardyng fizikalyq damuyna da keri әserin tiygizude. 1932 j. mektep salugha nebәri 5. 400 000 rub. bólingen. Onyng jartysynyng ózi qúrylysy bit¬pey túrghan mektepterdi ayaqtaugha ghana ketedi. Osynday jaghdayda qúrylys nesiyesining jartysyn qarau¬syz balalargha bólu - búl jyly birde bir mektep sa¬lynbaydy degen sóz. Búl bir balalardy baqytsyzdyqtan basqa balalardy auyr jaghdayda qal¬dy¬ru esebinen qútqaru bolyp tabylar edi. Sondyqtan osy jylgha bólingen nesiyege mektepting ornyna balalar ýiin nemese enbek kommunalaryn salu maqsatty bolar edi. Qaulynyng qarajat tabu mәselesi turaly 12-tarmaghynda tek halyq aghartu halkomatynan ghana emes, barlyq halkomattar budjetterinen bóludi qarastyru abzal. Qaulygha qosymsha Ortalyq balalar komissiyasynan jәne Lenin atyndaghy qordan balalargha bólinetin qarajattyng kólemin úlghaytu turaly Ortalyqqa mәsele qoy tarmaghyn qosu qajet. Osy mәselelerdi shú¬ghyl týrde qayta qaraudy súraymyn» (141-q. 1-t. 5226 is, 87-90-p). Naqty әri nyq aitylghan S. Mendeshev úsynystaryn taldaudyng esh qajeti joq. Tek onyng talaptarynyng jerge tastalynbaghanyn tómenirekte kóremiz.

Qarausyz balalardyng sany údayy ósip, olardy qorghau, barlyq qajetti jaghdaylarmen qamtamasyz etu júmystary kýnnen-kýnge qordalana berdi. Múnday júmystarmen ainalysatyn 1933 j. tamyzda birneshe arnayy komissiyalar qúryldy: Olar: Qarausyz qalghan balalar isi jónindegi ýkimettik komissiyasy, Jasóspirimderdi kensharlargha, óner¬kәsip kәsiporyndargha ornalastyru jónindegi komissiyasy, Jasóspirimderdi halkomattar men ólkelik úiymdar boyynsha ornalastyru jónindegi komissiyasy, Qazaq OAK janynan Ortalyq balalar komissiyasy. (BK(b)P Qazólkekom sekretariatynyng 1933 j. 29 tamyzdaghy №306 hattamasynan 8, 9-tarmaqtar (141-q. 1-t. 5756 a is, 61-p. syrtqy beti, 62-p.)

1933 j. ortasynda balalar ýilerine ornalas- qan balalardyng shamadan tys artuy barlyq audandarda qiyndyq tughyzdy. Onyng ýstine búl kezende asharshylyq býkil Qazaqstandy sharpydy. Kish¬ken¬tay bala túrmaq ýlken adamdar aurudan әlsirep әr bir jerde talyp jatty, jýzdegen myny ýzilip ket¬ti, mәiitteri jinalmastan jatty. Audan basshy¬la¬ry balalar ýilerine ýkimet tarapynan, al ýkimet ortalyq ýkimetten qayta-qayta qosymsha kómek súraumen boldy. Sondyqtan arnayy qaulymen barlyq balalar ýilerine 1933 j. qyrkýiek aiyna 500 s. balyq, 87 s. may, 50 s. kondiyterlik ónim, 73 s. jarma bólindi. (6202 is, 155-p). Ádette múnday kómek qorlaryn jetkizu barysynda kózdelgen nýktelerge jetpey talan-tarajgha týsti. Audan basshylary men balalar mekemelerining jauapty júmysshylary alynghan tauar, azyq-týlik pen qarajatty jymqyryp otyrdy, tipti ashyqtan-ashyq alyp qashyp ketken oqighalar da oryn aldy. Qújattargha jý¬gineyik. BK(b)P Qazólkekom Uәkili Shuevting Qa¬raghandy obl. Jana arqa audanynyng jaghda¬yy turaly 1933 j. 3 qazandaghy bayandama ha¬tynda: «Kóshpendiler ýkimet adamdary tauyp, balalar ýiine ótkizedi, aman qalady dep ýmittenip óz balalaryn dalalargha, joldargha tastap kete bergen. Osynday 350 bala audan ortalyghynan jina¬lyp alynyp balalar ýiine ótkizildi. ... Al azyq-týlik balalar ýiine uaqtyly bosatylmady. Audan basshylary azyqty ózderining jegenin ynghayly dep tapty. Nәtiyjesinde 350 baladan 50-i ghana tiri qalghan. ...Adamdar mýrdelerdi qazyp, ashtan emes, mayly bolady dep aurudan ólgenderding etin jegen....» - delinedi (6018 is, 123-p). BMSB Qazaqstandaghy Uәkiletti Uәkili B. Ábdirah¬manov¬tyng QKSR Halkomdar Kenesi Tóraghasynyng orynbasary Ú. J. Qúlymbetovke, BK(b)P Qaz¬ólkekom jabdyqtau jónindegi hatshysy G. I. Pinhasikke 1934 j. 5 aqpandaghy hatynda: «Ontýstik Qazaqstan oblysy Sarysu au¬danyndaghy balalar ýiinde 380 balanyng 92 payyzy auru, olardyng ishinde sýzek aurular bar. Olar tiri qalulary neghaybyl. Balalargha bir kýnge 300 gr. quyrylghan biday ghana beredi. Olardy kýtushi 10 adam tek azyq-týlikti jymqyrumen ghana ainalysady. Ot jaghylmaydy, tereze әinekteri joq, esik eski kiyizben jasalghan, ishi óte las. Audanda jet¬kilikti manufaktura bola túra balalar da, ýlkender de eski-qúsqy, jyrtyq kiyimdermen jýredi ... Áuliye-Atadaghy nan búl audangha әkelinbeydi. Óitkeni nandy jetkizudi úiymdastyruda talan-tarajgha týsedi. Prokurorlar men halyq sudiyalary shayhanadan shyqpaydy, ne isteytini belgisiz. Audandyq partiya hatshysy Kýzembaev ylghy mas bolyp jýredi. Sol jәne audandyq atqaru komiytetining tóraghasy, audandyq partiya RKK tóraghasy birigip, audangha bó¬lingen qoylardan bir-birden soyyp alghan. ... Shara qoldanularynyzdy súraymyn» - dep jazdy (7482 is, 15 p.). BMSB Qazaqstan boyynsha Uәki¬letti uәkilining orynbasary L. G. Mironovtyng BK(b)P Qazólkekom birinshi hatshysy F. I. Goloshekinge 1932 j. shildesinde jaz¬ghan hatynda «Shyghys Qazaqstan oblysy Belaghash audanyndaghy bir ghana Krasnyy auyl selosynda eki ay ishinde 660 balanyng 259-y kóz júmghan. Qal¬ghandary auru. Óitkeni tamaq, kýtim joq. Tergeu júmystary jýrgizilude. Kinәliler jauapqa tartylady. Steklyanka selosynda 170 bala ólgen. Ondaghy balalar ýiining mengerushisi Berejnenko degen azyq-týlik pen qarajatty alyp, qashyp ketken» - delingen (5152 is, 156-p.). BK(b)P Qazólkekom Uәkilderi [A. T.] Izbasarov pen [?] Núr¬ghaliyevting BK(b)P Qazólkekomgha 1933 j. bayandamasynda: «Aq¬tóbe oblysy Tabyn audanynyng balalar ýiinde balalar ash-jalanash, óitkeni bastyqtary balalar azyghyn úrlap, ústalyp, jauapqa tartyluda. Sanitarlyq jaghday talapqa say emes. Narlar qúrylmaghan, balalar jerde tóseksiz kiyizde jatady. Audanda monsha joq. Sodan auru ta¬raluda. Balalardyng sany 300-ge jetti. Keybireu¬leri bosaghan qystaulargha oranalastyryldy... Qazir tamaq uaqy¬tyly berilude, densaulyqtary jaqsaruda» ekendigi kórsetilgen. (5793 is, 9-10-p.). Qyzyl-Orda audanynda biri - eresek balalargha, ekinshisi - emshektegi balalargha arnalghan eki balalar ýii bolghan. Eresek balar ýiining bastyqtary ýige bó¬lingen kiyim-keshek, mata, jәne qarajattaryn ózderi¬ning paydasyna jaratqan, auqattaryn ózderi jep-iship qoyghan. Sondyqtan birneshe bala ashtan, suyqtan auyryp ólgen. Tekseruden keyin taghy basqa qyl¬mysty isteri ashylyp, kinәli bastyqtar sottaldy... (5617 is, 66-67-p.). Almaty q. ...«Ýlgili sәbiyler ýiin¬¬de» jaghday óte nashar bolghan. Óitkeni jauapty adamdar salghyrttyq pen tóreshildik tanytty dep baghalanyp, Almaty qalalyq halyqqa bilim beru bólimining men¬geru¬shisi Grozagha eskertumen qatang sógis beril¬gen. Eger jaqyn arada jaghday týzelmese kinәliler qughyngha týsetindigi eskertilgen (6601 is. 243-244-p).
Jymqyrushylyq alapat asharshylyq jaghdayynda bolmay qoymaytyn zandy qúbylys. Qay tir¬shilik iyesi bolmasyn ózegi talghanda jan saqtap qaludyng amalyn kez kelgen qúnda iske asyrady. Ar, úyat, jauaptylyq siyaqty adamy qúndylyqtar songhy oryndargha yghystyrylady. Alayda arnayy qúqyq qorghau oryndary ústalghan múnday basshylardy jauapqa tartyp týrmege jabumen boldy. Óitkeni BK(b)P Qazólkekom balalar ýiin tekserip, olqylyqtargha jauaptylardy jazalau turaly údayy sheshim shygharyp otyrdy. OGPU organdaryna balalar ýilerine bólingen azyq-týlikting úrlanu, talan-tarajgha týsu faktilerin boldyrmau ýshin qada¬ghalap, tekseru júmystaryn jýrgizu tapsyryldy. (5769 a is, 72-p. syrtqy beti).

BK(b)P Qazólkekom sekretariatynyng 1933 j. 13 tamyzdaghy otyrysynda Balalar isi jónindegi komissiyasyna barlyq balalar ýilerin mektepterge, kurstyq is-sharalargha jәne FZO-largha júmyldyru mәselesin 15 kýn ishinde dayyndau turaly mindet tapsyryldy. (№301 hattamasy 53-tarmaq (141-q. 1-t. 6202 is, 153-p.). 1933 j. ayaghyna qaray Balalar isi jónindegi komissiyasy, Halyq aghartu halkomaty siyaqty jauapty organdar Qazaqstandaghy balalar ýilerinde balalardy yqshamdau júmystaryn jýrgizdi. Ólke boyynsha balalar ýilerindegi 20 568 eresek bala yqshamdaldy. Onyng ishinde 4896 - oqugha, 4339 - újymshar men kensharlargha, 2486 - kәsiporyndargha júmys oryndaryna jiberildi., 8847 - ata-analaryna qaytaryldy. Sonda 1934 j. 1 qantaryndaghy ahual boyynsha kýtimge qamtylghan balanyng sany ólke boyynsha - 96 483 qúrady. Onyng 61 192 - enbekpen, oqumen qamtyldy. 1934 j. 1 sәuirinde bar¬lyq oblystar boyynsha 383 balalar meke¬me¬leri júmys istedi. Onyng ishinde 47 - sәbiyler ýii, 28 - balalar auruhanasy, 14 - balalar kommunalary, 161 - mektep jasyndaghy balalar ýii, 93 - mektepke deyingi balalar ýii. Mektep jasyndaghy 39 700, yaghny 87,1 payyzy bala oqumen qamtyldy, qalghan payyzyn aurular men kiyimderi joqtar qú¬rady. Osy mәlimetterden jogharyda aitylghan S. Men¬deshev talaptarynyng qanshalyqty oryndalghanyn angharugha bolady.
Balalar ýilerinde dәndi daqyl sharuashylyghyn jýrgizu sayasaty da edәuir nәtiyje bergen siyaqty. Mysaly Keles audanyndaghy Ishan-Bazar balalar ýii 1934 j. biraz jetistikterge jetken. Audandaghy balalar ýiining mengerushisi Esemseyitov, sayasy bólim bastyghy Álibekov, sharuashylyq mengeru¬shisi Volkov 1934 j. basynda jo¬gharghy biylik organdaryna «23 tonna óz egi¬ni¬mizden nanymyz bar, kókónister baghynan 3 t. ka¬pusta, 4 t. kartoshka, 3 t. piyaz, 1 t. qiyar, t b. bar. Kelesi jylgha túqym seuip qoydyq. 32 t. shóp qysqa dayyn túr. 4 at, 12 siyr, 11 qoy bar. Balalar ýiinde ashana, klub, astyq saqtau qoymasy bar. Jana bir tórt bólmeli balalar ýii salyndy» - dep raport bergen (5783 is, 159-p.). Halyq aghartu halko¬maty balalar ýileri bólimining mengerushisi S. A. Asfendiyarov 1934 j. sәuirdegi esep beru bayandamasynda 1933 j. 1 qantarynda ólke boyynsha 256 balalar ýiining 17 sharuashyly¬ghy bolsa, 1934 j. 1 sәuirinde 308 balalar ýiining 123 sharuashylyghy boldy degen mәlimetter kel¬tiredi (141-q. 1-t. 7692 is, 2-10-p.).

1934 j. nauryzda BK(b)P Qazólkekom Halyq aghartu halkomaty men Bilim beru halkomaty janynan balalar ýilerine jogharghy organ sheshimderi men núsqamalarynyng oryndaluyn, dúrys tamaqtandyryluyn baqylau jәne sayasy tәrbie beru júmystaryn jýrgizumen ainalysatyn 2-3 bosatylghan qyzmetker bóldi. Qazaq kәsipodaq kenesi men Qazaq jastar odaghynyng úsynysymen osy jyldyng 15 sәuir jәne 1 mamyr aralyghynda qarausyz bala¬larmen júmys jóninde 2 aptalyq ótkizu turaly sheshim qabyldandy. Búl shara barlyq qoghamdyq kýshti balalar jaghdayyna júmyldyruy tiyis boldy. Barlyq júmysshy jәne sharuashylyq búqara senbilikter ótkizip, erikti týrde qarajat bólip, qa¬jet¬ti zattar jinaumen qoldau kórsetuge mindet¬teldi (6603 is. 407-p).
Alayda atalghan sharalardyng qoldanyluyna, balalar ýilerine bólingen 40 mln. rub. qarajatqa qaramastan balalar ýileri jaghdaylary jaqsara qoymady. Arnayy tekseru brigadalary medisinalyq-sanitarlyq, materialdyq jetispeushilik, talan-tarajdyq sipatyndaghy týrli olqylyqtar men kemshilikterdi tauyp jogharghy biylik oryndaryna habarlaumen boldy. Sondyqtan 1934 j. 22 mamyr¬ynda Qazaq KSR Halyq Komissarlar Kenesi balalar ýilerin jaqsartu sharalary turaly mәseleni taghy qarady. Balalardy qorghau jónindegi júmystar tapsyrylghan Halyq aghartu halkomaty, Qarjy halkomaty, Jabdyqtau halkomaty, Densaulyq saqtau halkomaty, Qazaq ólkelik kәsipodaghy jәne olardyng jergilikti organdary balalar ýilerin jab¬dyqtau, qarjylandyru, kýtu jәne sanitarlyq-medisinalyq emdeu júmystaryna selqostyq, tóreshildik tanytty dep, jergilikti bilim beru organdary balalar ýilerining mýlki men qarajatyn talan-tarajgha saldy dep aiyptaldy. Balalar ýilerin jabdyqtau, qarjylandyru, әkimshilik-sharuashylyq júmystaryn jýrgizetin derbes Balalar ýileri jónindegi basqarmasyn qúru turaly mәsele qaraldy (7692 is, 54-56-p.). BK(b)P Qazólkekom burosynyng 1934 j. 29 mamyrdaghy otyrysynda shúghyl týrde arnayy Balalar ýileri jónindegi basqarma qúru turaly sheshimdi bekitti. Halyq aghartu halkomynyng birinshi orynbasary Sh. O. Jantleuov onyng bastyghy bolyp taghayyndaldy. Basqarmanyng janynan 6 oblysqa bir-bir adamnan inspektor bekitildi jәne sәikesinshe oblystarda Basqarmanyng shaghyn apparattary qúryldy. Basqar¬manyng balalardy qorghaugha bólingen qarajat esebinen óz budjeti boluy kózdeldi (№33 hattamasy 48-tarmaq (6605 is, 411-p.).
Jalpy balalardy qorghau jónindegi atqaryl-ghan qyruar júmystar men qarajat kózderining nәtiyjesinde 1934 j. balalardyng jaghdayy edәuir jaqsara týskendey. Balalar ólimi azaydy. Alayda Semeyde, Ontýstik Qazaqstan oblysynyng keybir balalar ýilerindegi oryn alghan qarjy, azyq-týlik, kiyim-keshek tapshylyghy siyaqty olqylyqtar jalgha¬sa berdi. Ondaghy aua rayynyng qolaysyzdyghy da óz әserin tiygizbey qoymady. Sondyqtan ortalyqtan balalar jaghdayyn kóteruge qarjy súrau sharalary taghy da oryn aldy. Ózbekstan, Orta Volga elderining Qazaqstan basshylyghyna bosyp baryp qarausyz qalghan qazaq balalaryn qabyldaularyn birneshe mәrte ótingenimen elding olardy 1934 j. or¬tasyna deyin keri qaytarugha shamasy kelmedi (141-q 1-t 6518 is, 53-p.). HKK Uәkili Molda¬gha¬liyevting Orta Edil ólkesindegi kóshkin qa¬zaq¬tar jaghdayy turaly 1934 j. 21 sәuirde jazghan mәlimetteri boyynsha 1934 j. sәuirindegi ahual boyynsha ólkede qarausyz balalar sany - 4917, al bilim beru salasynyng mәlimetteri boyynsha - 3912 qúrady (6644 is, 2-3-p.).

Balalar - ash ózekting qúrbany
Kimning tarapynan bolsyn qarajatty jymqyru, azyq-týlik pen mýlikti talan-tarajgha salu siyaqty fak¬torlerding órshy týsui ashtyq jaghdayyndaghy zandylyq deymiz. Óitkeni búl kezendegi qúbylys әdettegi mansap emes, jan saqtap qalu, ajalmen kýre¬su boldy. Desek te, osy jyldardaghy eng soraqy subektivti kórinis - qarsylyq kórsetuge kýshi jetpegen әlsiz balalar - ózegi talghan ýlkenderdin, jaqyn tuystarynyn, keyde óz ata-analarynyng qúrbany bolyp kete bardy.
Osylaysha HH gh. 30-shy jyldardaghy balalardyng balalyq shaghy ólim men ómir arasynda arpalyspen ótti. Myndaghan bala qazaq halqynyng ómir sýru túrpatyn ózgertpek bolghan әleumettik-ekonomikalyq sayasattyng qúrbany boldy. Dәl osy jyldardaghy adam ólimi qazaqtyng ósu demografiyasyna ýlken soqqy boldy.
Jogharyda keltirilgen 30 jyldardaghy balalar jaghdayyn bayandaytyn myndaghan qújattardyng ishindegi mәselening әr qyryn kórsetetin mazmúndaghy keybir derekteri ghana oqigha jelisimen taldanyp, bagha berildi. Múnday qújattardyng keybiri týzilu kezinde-aq is-jýrgizu qaghazdaryna «asa qúpiya» degen tanbamen tigilse, endi bireuleri arnayy ýkimet¬tik sheshimmen qúpiyalandyrylyp tastaldy. Tek Tәuelsizdikting jiyrma jyldyghyna qaray QR Preziydenti Múraghatynyng jauapty qyzmetkerleri «Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiyteti» qorynyng qúpiyalandyrylghan qújattaryna saraptama jasap, elimizding sayasi, ekonomikalyq, mәdeni, óndiristik, әskery jaghdayyn kórsetetin kóptegen qújattargha arnayy qúrylghan ýkimettik komissiya mýshelerimen birige otyryp keshendi qúpiyasyzdandyru júmysyn jýrgizdi. Osydan keyin ghana atal¬ghan taqyryptardaghy múraghat qújattary ghylymy týrde jariyalana bastady. Al osyghan deyin ashtyq balalary turaly derekterdi kóbinese beyresmy qúraldardan - oqigha iyelerinin, yaghny sol zobalannan әupirimdep tiri qalghan kishkentay qara kózder - býgingi qart әjeler men atalardyng әngimelerinen estip, jazushylardyng әdeby shygharmalarynan oqyp keldik.

http://akikatkaz.kz/?p=84

0 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 802
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 619
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 500
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 512