Júma, 3 Mamyr 2024
46 - sóz 4548 2 pikir 10 Sәuir, 2020 saghat 11:27

Batys elderi pandemiyany qúryqtaugha nege shamasyz?

Adam qúqyghy kóbirek saqtalatyn Batys Europa elderi men AQSh-ta virustan adam ólimi kýrt ósip keledi. Al demokratiyalyq qúndylyqtary az Aziya elderinde kerisinshe. Nege?

Ózderinizge belgili, Italiya men Ispaniya koronavirus pandemiyasynyng keyingi epiysentrine ainaldy. Germaniya, Fransiya, Úlybritaniya men Shveysariya keyster sany boyynsha ondyqta túr. Al on kýnde epiysentr AQSh-qa jyljityny anyq. Ontýstik Koreya, Singapur, Tayvan, Gonkong jәne Japoniya syndy Aziya barystary Batys elderine qaraghanda Qytaygha salystyrmaly týrde jaqyn ornalasqan. Sosyn atalghan Aziyadaghy elderi Qytaymen ekonomikalyq túrghydan tyghyz baylanysta jәne halqynyng ózara baylanysy da joghary. Mysaly, Gonkong pen Tayvangha Qytaydan kýn sayyn myndaghan adam qatynaydy. Naqtyraq aitsaq, Qytaydan Gonkongqa kýn sayyn 300 myng adam ótedi eken. Al Japoniyagha Qytaydan jylyna 1 million turist keledi eken. Búl virustyng osy elderde keninen taraluyna negiz boluy tiyis edi. Biraq Aziya barystarynda anyqtalghan koronavirus keysteri sanyna qarasanyz, olay emes. Nege? Aziya barystary pandemiyany qalay qúryqtay aldy? Batys elderi neden qatelesti?

Búl súraqtargha jauap beruden búryn býgingi statistikagha ýnilsek.
Aziya:
Singapur (júqtyrghany anyqtalghandar – 1049, ólim sany – 4),
Tayvan (júqtyrghany anyqtalghandar – 300, ólim sany - 3),
Japoniya (júqtyrghany anyqtalghandar – 3,482 [700-i Diamond Princess kemesinen], ólim sany – 19),
Ontýstik Koreya (júqtyrghany anyqtalghandar – 9976, ólim sany - 169),
Gonkong Koreya (júqtyrghany anyqtalghandar – 802, ólim sany - 4),

Europa:
Italiya (júqtyrghany anyqtalghandar – 110 574, ólim sany -13 155),
Ispaniya (júqtyrghany anyqtalghandar – 110 238, ólim sany -10 003),
AQSh (júqtyrghany anyqtalghandar –216 722, ólim sany - 5140)

Koronavirus taraluy pandemiya dep jariyalanbay túryp, Batys elderi Qytaydyng adam qúqyqtaryn shekteytin qatang sayasatyn (Draconian measures) syngha alyp jatty. Qazir ókinishke oray, Italiya, Ispaniya jәne AQSh ýkimeti keybir aimaqtaryndaghy halqyna syrtqa shyqpaudy bekitken. Sebepsiz shyqqandargha aiyppúl salynyp jatyr. Al Aziya barystary múnday qatang jýristersiz virustyng taraluyn tómendete aldy.

Ontýstik Koreya biyligi el territoriyasynda karantin jariyalaghan da joq. Olar bar bolghany barynsha kóp test úiymdastyra aldy, yaghny koronavirusqa test tapsyrghysy kelgen kez kelgen adamgha ony jasau qoljetimdi boldy. Osylay virusy anyqtalghandar birden izolyasiyagha ketti. Mysaly, AQSh-ta qazirding ózinde qalaghan adam test tapsyrghysy kelse, tapsyra almaydy. Tapsyru ýshin sende virus simptomdary aiqyn bayqaluy tiyis.

Al Japoniya pandemiyany medisinalyq maskamen jendi. Japon biyligi kez kelgen adamnyng maska taghuyn talap etti jәne ol óz nәtiyjesin berdi. Mysaly, virus júqtyrghanyn ózi әli bilmeytin adam maskamen jýrse, jótelgen kezdegi virustyng taraluy tómen. Sosyn júqtyrmaghan adamdar da maska taghu arqyly qorghana alady. Japondardyng pandemiyagha ýlken mәsele retinde birden qarauyna taghy bir sebep bar. 1918 jyly býkil әlemge ispan túmauy degen atpen taraghan pandemiyadan 500 myng japon qaytys bolghan. Búl Hirosima jәne Nagasakiyge týsken atom bombasynan qaytys bolghandar sanynan 2,5 ese kóp. Sodan beri, Japoniyada «maska mәdeniyeti» qalyptasqan. Mysaly, japondar jylyna 4,3 milliard masqa qoldanady eken. Sonda elding bir azamatyna jylyna 43 masqadan kelip túr. Búl san pandemiya kezinde birneshe esege óskeni anyq.

Al AQSh-ta bәrine masqa taghu manyzy turaly endi aitylyp jatyr. Bir sózben aitqanda, amerikalyqtar eshten kesh jaqsy dep otyr.

Eng alghashqy koronavirus keysi Tayvanda 21 qantarda, al Gonkong pen Singapurda 23 qantarda anyqtaldy. Sol kýnnen bastap búl elderding ýkimeti mynaday әreketterge jýgindi:

Travel restrictions (Keybir baghyttardan keletin reysterdi shekteu)
Massive screening (jappay kelushilerding temperaturasyn tekseru)
Self-isolation (shetelden jaqynda kelgen azamattaryn ózin ózi izolyasiya jasaugha shaqyru)
Social distancing (qashyqtyqty saqtap jýru)
Heightened hygiene (tazalyq)

Qytay ýkimeti koronavirustyng qaupi jayly býkil әlemge dabyl qaqqannan ýsh kýnnen keyin Singapur Uhan qalasynan keletin reysterdi toqtatty jәne adamdar kóp jinalatyn oryndardy jabudy bastady. Sosyn adamdardy top bolyp jinalmaugha shaqyra bastady. Sol siyaqty ýsh kýnnen keyin Gonkong әkimshiligi Qytaydan keletin azamattardyng temperaturasyn jappay tekserudi qolgha aldy. Ol ony jyludy kórsetetin kameralardyng (thermal imager) kómegimen jasady. Sonday-aq, Qytaydyng koronavirus keng taraghan aimaqtarynda jaqynda bolghan adamdardy 14 kýn izolyasiyagha jiberip otyrghan. IYdeologiyalyq túrghydan gonkongtyqtar virusqa qatysty sharalardy qatang oryndady. Sebebi Gonkong ta 2008, 2009, 2018 jәne 2019 jyldary túmau keng taraghan. Sol kezde qashyqtyqty saqtap jýru, mektepterdi onlayn tәrtipke auystyru, maska taghu syndy sharalar jasalghan eken. Bir sózben aitqanda, Gonkong pandemiyagha qarsy sharalardy óz tәjiriybesinen búryn ótkergen bolyp otyr.

Tayvan kapitalistik Qytay territoriyasy bolghanymen, Qytaymen óte tyghyz baylanysta. Sebebi Tayvandaghy óndiristik ortalyqtarda isteytin azamattardyng 90 payyzyn ishki Qytaydan kelip isteytinder qúraydy. Tayvan ýkimeti Uhan qalasynan keletin reysterdi shektemedi. Esesine, úshyp keletinderdi múqiyat tekseruge aldy. Virus boluy mýmkin deytin azamattardy shektep, 14 kýnge qoghamnan alastatty.

Búl ýsh elding pandemiyany qúryqtay aluynyng taghy eki sebebi bar. Birinshisi 2002-3 jyldary SARS pandemiyasyn basynan ótkerui bolsa, ekinshisi ýsh el (Gonkong – Qytay qúramyndaghy arnayy administrativti aimaq) halqynyng basym bóligi qytay tekti boluy. Demek, olardy pandemiya búryn bolghan jәne oghan qarsy qanday sharalardy jasau kerek ekenin biledi. Sosyn halqy da ony birden dúrys qabyldap, sharalardy oryndaydy. Odan qalsa, elder arasynda tildik barier joq. Olar ishki Qytayda ne bolyp jatqanyn Batys Europa elderinen búryn bilip otyrdy jәne der kezinde sharalar qoldandy.

Al Batys Europa men AQSh nege qauqarsyz?

Birinshiden olar pandemiyany búryn sondy kórmegen. Ispan túmauyn esterinen shygharyp ýlgergen, meninshe. Sondyqtan onyng saldary myndaghan adamnyng ólimine alyp kelu mýmkindigin oilaghan joq. Ekinshiden, reysterdi shekteu nemese úshyp keletinderdi múqiyat qadaghalau, qashyqtyqty saqtap jýru nemese ózin-ózi oqshaulau syndy әreketterdi birden engizbedi. Sodan keyingi basty sebepterining biri qarapayym halyqtyng pandemiyany qauipti dep qabyldamauy jәne sharalardy jasamauy bolyp otyr.

Mysaly, Italiyanyng soltýstik bóligi tolyqtay karantinge jabylghan kezde, Venesiya men Milan әkimdikteri Italiya premier-ministrining turisterding keluin shektep jatqanyn aityp synady. Al AQSh-ta týrli toy-duman men jiyndar jalghasa berdi. Ýkimetting ózi maska tapshylyghy bolmasyn dep, bәrin maska taghugha shaqyrmady. Kerisinshe, maska kómektespeydi degen mәlimet taratty.

Býginning ózinde AQSh-tyng keybir bólikterinde pandemiyanyng qaupi men saldaryn oilamay, búrynghyday ómir sýrip jatqandar bar. Ony The New York Times basylymynyng kezekti data analiyzinen kóre alasyzdar:

https://www.nytimes.com/…/coronavirus-social-distancing.htm…

Ókinishke oray, endi Batys Europa elderi men AQSh halqy búl pandemiyanyng eng auyr soqqysyna qalyp otyr. Endi ólim sanynyng kýrt ósuin toqtatu mýmkin emes. Biraq sol kýrt ósuding shamaly azangyna barynsha kýsh sala alady. Bir sózben aitqanda eshten kesh jaqsy dep otyr.

Aman bolynyzdar! Qoldarynyzdy jii juyp, betterinizge maska taghyp jýrinizder! Syrtqa shyqqanda neni ústap, neni qoyghandarynyzda qadaghalanyzdar! Virus kez kelgen jerde boluy mýmkin jәne aityp kelmeydi!

Joldas Órisbaydyng әleumettik jelidegi jazbasy

Abai.kz

2 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 633
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 394
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 370
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 374