Jarasbay Sýleymenov, Parlament Mәjilisining deputaty:

Jarasbay Sýleymenov, Parlament Mәjilisining deputaty:

- Jarasbay agha, siz Maghjan Júmabaevqa qatysty ýlken enbek­ter jazyp, kóptegen zertteuler jýrgizgen jannyng birisiz. «Maghjan әlemi» degen kitabynyz da shyqty. Jalpy, aqynnyng qaza bolghan jyly­na baylanysty dauly mәsele­ler kóp. Osyghan deyin oqyp kelgen oqulyqtarda «Maghjan 1938 jyly atyldy» delinse, atyraulyq Abdul­la Ábdirahmanov degen qart 1948 jyly Magadandaghy stalindik lageride Maghjan Júmabaevpen birge bolghanyn aitady. Jaqynda elimizden «Jas Alash» gazetining redaksiyasy bastaghan bir top dele­ga­siya Magadangha baryp qaytty. Olar Maghjannyng 1938 jyly atyl­ghanyna sengisi kelmey, 1948 jylgha deyin tiri bolghanyn algha tartady. Bauyrjan Momyshúly da 1948-50 jyldary Maghjandy kóripti degen әngimeler bar. Búghan siz ne aitar ediniz?

- Búl arada kesimdi pikir aitu qiyn. Jalpy, óz basym Maghjannyng ómiri men shygharmashylyghy tolyqtay zertteldi dep  aita almaymyn. Maghjannyng halyqqa jetpey jatqan qúpiya syrlary óte kóp. Aqyn­nyng ómirine qatysty osynday әngi­melerding kóterilgenin men de estidim, bas­pasóz betterinen de oqyp jatyrmyn. Jal­py, Maghjannyng ómirine, shygharma­shyly­ghyna qatysty jaylardyng barlyghyn әli kýnge deyin qarap, qadaghalap, jiyp-terip otyramyn. Osy mәseleni estigende ile-shala «Jas Alash» gazetining tilshisine tele­fon shalyp, búl mәseleni kim aitty, qashan aitty dep, anyq-qanyghyn bilmek boldym. Ondaghy niyetim, mýmkin, shyn mәninde nazar audaratyn, ilgeshek bolatyn derekter taby­lyp jatyr ma degen oy edi. Biraq ol kisi maghan túshymdy esh nәrse aita alma­dy.

Jalpy, búl mәseleni ýzildi-kesildi olay emes dep aitu da dúrys emes shyghar. Óit­keni biz Maghjannyng qay jerde atylghanyn, qay jerde jatqanyn naqty bilmeymiz. Áriyne, aqynnyng jatqan jeri tabylyp, basyna eskertkish qoyylyp jatsa, óte qúp­tarlyq is bolar edi. Biraq óz basym «Magh­jan 1938 jyly atylghan joq» degenge senin­kiremeymin. Bauyrjan Momyshúlynyng әngimesine keler bolsaq, mening biluimshe, ol kisi jazyp, eshtene qaldyrmaghan. Al eger Baukenning qolynda sonday derekter bolsa, Maghjandy, rasymen de, keziktirse, Baukeng ony kózi tirisinde-aq jazyp, aighay­latyp aityp keter edi. Sondyqtan da osy jaghy maghan kýmәndi sekildi kórinedi. Búl - bir.

Ekinshiden, Atyrau oblysyndaghy Abdul­la Ábdirahmanov aqsaqaldyng da «Maghjan­men Kolymada birge otyrdym» degenine sene almay jýrmin. Óitkeni búl kisining jasy qazir toqsannyng ýstine shyghypty. Eger 1948 jyly Maghjanmen birge otyrsa, Magh­jan aqtalyp, ol turaly әngimeler respu­bliy­ka dengeyinde kóterilip, búqaralyq aqparat qúraldary jarysa jazdy, sol kezde ol kisi qayda bolghan? Nege aqynmen birge bolghanyn aityp, onyng 1938 jyly atyl­dy degenine qarsy uәj aitpaghan? Mine, mening kónilimde osynday saualdar tuyn­daydy.

Jaqynda Últtyq qauipsizdik komiytetinde kóp jyldar boyy júmys istegen, Sәkenning ómiri men enbekterin tereng zerttep jýrgen azamattyng biri Amantay Kәken degen qalam­ger aghamyz maghan Sәken Seyfullin turaly kitabyn syigha tartty. Kitap derekti janrda jazylghan eken. Tolyqtay oqyp shyqtym. Sondaghy bir qauly mening nazarymdy au­dart­ty. Sol qauly boyynsha qughyn-sýrgin zamanynda atu jazasyna kesilgen ziyaly­lar­dy sheshim shygharylghannan keyin birden atyp tastap otyrghan eken. Yaghny qauly boyynsha sheshim shyqqannan keyin olardy týrmede az uaqyt ta ústamay, ýkimdi birden jýzege asyrghan. Últtyq qauipsizdik komiyte­tining múraghatyndaghy qújattarmen tanys­qanymda «Maghjan 1938 jyly nauryzdyng 16-sy atylghan» degen derekti kórdim. Sonda osynday qaulyny oryndamaugha kimning pәrmeni jetedi dep oilaysyz? Mening oiymsha, osy qauly kýshine enip túrghanda Maghjannyng da taghdyry ol qaulydan aina­lyp ótpedi. Basqalardy ile-shala atyp tas­tap, Maghjangha kelgende basqasha sheshim qabyldau mýmkin emes sekildi kórinedi. 

- Maghjan Júmabaevqa qatysty kórkem filim týsiru turaly úsy­nys­pen Ýkimetke shyqpadynyz ba? Aldymyzda aqynnyng 120 jyldyq mereytoyy kele jatyr. Eger filim týsirip jatsa, búl aqynnyng mereytoyyna tamasha tartu bolar edi...

- Parlament qabyrghasyna kelgennen keyin Maghjannyng halqyna sinirgen enbegine say qúrmet kórsetilmey jatyr dep  Ýkimetke saual joldadym. Onda Maghjan enbekterin kóbirek nasihattau, shygharma­laryn qayta­dan basyp shygharu, aqyn tura­ly filim týsiru, ol kisige Astanada eskert­kish ornatu mәselelerin kóterip hat jazdym. Hatyma jauap keldi, biraq kónilim tolghan joq. Hat sol bayaghy osyghan deyin anaday kita­by shyqty, mynaday kitaby shyqty, óittik-býittik degen mazmúnda jazylghan. Sonymen bәrin tyndyryp tastaghanday bolypty.

Maghjan - halqyna enbegi singen, últ mýd­desin bәrinen joghary qoyghan azamat. Sondyqtan Tәuelsiz el bolghan kezde onday azamattarymyzdy, aqyndarymyzdy úmyt­pauymyz kerek. Áli de bolsyn biz asyl men masyldyng arasyn ajyrata almay jatqan jaghdayymyz bar. Keyde ózimizding sonday qúndylyqtarymyzdy baghalay almay jatamyz.

Maghjan turaly týsirilgen filim bar. Biraq ol erterekte týsirilgen. Ony kórip jatqan eshkim joq. Biz elding iyesi bolatyn jastardy Maghjannyng ruhynda, ónegesinde tәrbiyeleuimiz kerek, bizde ol da joq. Al Maghjannyng 1988 jyly tapshylyq kezinde shyqqan jinaghy júrtqa bayaghyda taralyp ketti. Sondyqtan Maghjannyng enbekterin qaytadan basyp shygharatyn uaqyt keldi.

- Reseyde eline, әdebiyetke enbegi singen túlghalargha filim týsiru jaqsy jolgha qoyylghan. Olar Sergey Eseninge, Fedor Dostoevs­kiy­ge, Lev Tolstoygha, Mihail Ler­mon­tovqa arnap kórkem filimder týsirdi. Al bizde búl mәsele әli de bolsyn qolgha alynbay keledi. Bizge de osynday dәstýr qalyptastyru qajet deysiz ghoy...

- Sabaqtastyq degen bolu kerek. Bizde Maghjan Júmabaev, Ahmet Baytúrsynov, Mirjaqyp Dulatov, Álihan Bókeyhanov, Sma­ghúl Sәduaqasov syndy túlghalar bar­shylyq. Onsha kóp te emes. Osynday ziyaly­larymyzdy óz dengeyinde qúrmettey alma­saq, býgingi úrpaqtyng sanasyna solardyng bolmysyn sinire almasaq, biz kóp nәrseden útylyp qalamyz. O dýniyelik bolyp ketken azamattargha eshtene de kerek emes. Búl sharua elding keleshegi ýshin qajet. Al osyny jolgha qoya bilgen elder óte dúrys istep otyr. Olar tarihtyng jelisin ýzbey saqtap keledi. Býgingi úrpaq keshegi úrpaqpen sabaq­tasyp jatyr. Bizge sonday kózqaras qalyp­tastyru qajet.

- Bizde búl sharalardyng bәri ekonomikamyzdy damytamyz dep jýrgenimizde sonyng kólenkesinde qalyp qoyyp jatqan sekildi.

- Ekonomikanyng da damyghany kerek-aq. Biraq ruhaniyat ekonomikanyng aldynda jýrui qajet. Aldynda jýrmese de, par jek­ken attay teng jýrui tiyis. Eng әueli eko­nomiy­­kany kóterip alyp, sosyn ruhaniyatty kóteremiz deuge bolmaydy. Qoghamnyng qoz­ghau­shy kýshi - ruhaniyat, sana-sezim jәne bolmys. Key jaghdayda ekonomikanyng óresi jetpegen mәselelerdi ruhaniyat sheship jatady. Ókinishke qaray, kóbine osy mәse­leni eskermey jatatyn kezderimiz bar.

- Jaqynda Astanada Álihan Bókeyhanovtyng 145 jyldyghyna arnalghan ghylymiy-tәjiriybelik konferensiya ótti. Sol jiynnan birde-bir ministrding qarasyn kórmedik. Nege ekenin bilmeymiz, býgingi tanda Alash degen sózge kózqaras týzu emes sekildi kórinedi. Mәselen, Astanada Álihan Bókeyhanovtyng әli kýnge deyin birde-bir eskertkishi joq. Odan qalsa, sol konferensiyadan da estip jatqan bolarsyz, Álihan Bókeyha­novtyng jeti tomdyq shygharmalar jinaghyn shygharugha da qúlyqsyz bolyp otyrmyz. Alash arystaryna arnap sayajol ashamyz dep edik, ol da eskerusiz qalyp bara jatqan sekildi. Osynyng bәrin qarap otyryp, ne sebepti Alash degen mәselege kelgende kertartpalyq bayqalady degen oy tuady...

- Búl - kóptegen azamattardy oilan­dyryp, kәdimgidey túiyqqa tirep jýrgen saual. Alash arystarynyng barlyghy da  - elining kósegesin kógertemin dep janyn pida etken azamattar. Solardyng aldynda biz boryshtymyz. Olardyng ansaghan armany jýzege asyp, tәuelsiz el bolyp otyrmyz. Osy kezde bizding basty mindetimiz solardy úlyqtau boluy kerek. Solardy úlyqtasaq, kóp qúndylyqtarymyzdy paydalanghan bolar edik. Alash arystarynyng enbekteri әli kýnge deyin tolyqtay jaryq kórgen joq. Ol enbekterding kóbisi osy uaqytqa de­yin manyzyn joyghan emes. Solardy ja­ryq­qa shygharsaq iygi edi. Sonymen qatar eskertkishterin de Astananyng tórine jarqy­ratyp ornatsa, jastarymyz kórip, qyzy­ghushylyq tanytpay ma? Bolmasa da úqsap baghyp, ómirge degen kózqarastary ózgerer me edi? Sonyng bәrin paydalanbay túryp, «bizding jastarymyz teris jolgha týsip al­dy», «batysqa qúmartady» dep kópiremiz. Meninshe, búghan últtyq qúndylyqta­ry­myz­ben susyndaugha mýmkindik bermey otyr­­ghan  ózimiz kinәlimiz.

- Tәuelsizdigimizding 20 jyldyq mereytoyy kele jatyr. Atauly mereke, sizdinshe, qanday renkte boluy kerek? Mәselen, VII qysqy Aziya oiyndarynyng ashylu salta­natyn auyzdyng suy qúryp aitatyn­day dәrejede ótkizdik. Nebir jana tehnologiyalardy shetelden әkelip, sol tehnologiya­lardyng keremet mýmkindikterin paydalandyq. Jalpy, Tәuelsizdikting 20 jyldyghynda da osynday tosyn syilyq kýtuge bola ma?

- Tәuelsizdik - shyn mәninde, bizding eli­miz ýshin óte erekshe mereke. Biraq maghan qalay atalyp ótetini manyzdy emes. Maghan osy mereke shenberinde qanday is tyndy­ryla­dy - sol manyzdy. Osy mәselege bay­lanysty jyldyng basynda deputattyq saual joldaghan bolatynmyn. Onda birqa­tar tyndyryluy qajet isterdi atap óttim. Onyng ishinde oryssha atalyp ketken jer-su attaryn qalpyna keltirsek, tilimizge qatys­ty mәselelerdi sheship alsaq degen oila­rym­dy Ýkimetke jetkizdim.

Jalpy, jaqsy ister jasalyp jat­qa­nyn da aitpasqa bolmaydy. Mәselen, Tәuelsiz­dikting 20 jyldyghyna 20 iygi is de­gen­dey, Ontýstik Qazaqstan oblysynda 20 myng aghash kósheti otyrghyzyldy. Osy sekildi biz biletin jәne bilmeytin bastamalar bar. Maghan bәrinen de osynday sharualar paydaly sekildi kórinip túrady. Áriyne, saltanat, toy boluy kerek. Biraq toydyng negizgi sipaty aqsha ysyrap qylyp syrttan bireulerdi shaqyryp, әlem-jәlem qylu emes. Biz sol toydyng ýstinde qazaq osy uaqyt aralyghynda ne nәrsege qol jetkizdi, qanday biyikke kóterildi, mәdeniyetimiz qalay damydy, halyqtyng ruhaniy-mәdeny әlemi qanshalyqty ósti, sony kórsetuimiz kerek. Ózimizding qolda bar qúndylyq­tary­myzdy býkil әlemge pash etuimiz qajet.

- Jogharyda óziniz Tәuelsizdik shenberinde atqarylatyn sharualar manyzdy dep aityp óttiniz. Osyghan oray bir súraq tuyp túr. «Petro­pavl­dy Qyzyljar dep auystyru qajet» dep alghash deputattyq saual tastaghan - ózinizsiz. Búghan qarsy shyqqan әriptesteriniz de tabyldy. Nәtiyjesi qalay bolady dep oilay­syz? Qyzyljar dep ataugha kimder kedergi, ne kedergi? Tәuelsizdigi­mizding 20 jyldyq mereytoyynda Pavlodar - Kereku, Petropavl - Qyzyljar bolyp júrtqa tartu bolsa, núr ýstine núr bolar edi ghoy.

- Onomastikagha qatysty mәseleler, keybireuler oilap jýrgendey, jenil mәse­le emes. Qazir qarap otyrsanyz, Qazaqstan­nyng kóptegen aimaqtarynda kenes kezinen, tipti patsha zamanynan beri kele jatqan ataular bar. Búl degen bizding әli kýnge deyin otarlau sayasatynyng bodauynan shygha almay kele jatqandyghymyzdy kórsetedi. Múnyng ózi әri-beriden song sanagha әser etedi. Egemen el boldyq dep tarihymyzdy aita bastaghan kezde osynday mәseleler sózimizding ensesin basyp túrady. Sondyqtan da osynday ýlken mәselelerdi mereke qar­sa­nynda sheshkenimiz dúrys.

Petropavldyng ejelgi aty Qyzyljar bolghany eshqanday dau tudyrmaydy. Oghan derekter de jetkilikti, barlyq jaghynan da dәleldengen. Men ony ayaqastynan úsynys etken joqpyn. Ony «Alash ainasy» gazetine súhbat bergende de aitqan edim, sizder ony «Petropavldyng Qyzyljar atalatyn mezgili jetti» dep taqyrypqa shygharyp jariyalaghan edinizder. Sol kezde búghan qatysty eshkim eshtene degen joq. Bir auyz qarsylyq sóz de aitylmady. Halyqtyng arasynda da búl mәseleni aityp jýrgenimde eshqanday na­ra­zylyq bolmady. Al Parlament qabyrgha­synda deputattyq saual arqyly kótergen kezde azghantay top kәdimgidey búl mәselege qarsy júmys jýrgizdi. Olar kóp te emes. Olardyng kimder ekenin halyq ta biledi. Mine, solar bizding egemen el retinde istep jatqan isterimizge ishtarlyq jasap, maq­tanarlyqtay dýniyelerdi ortagha jayyp salyp jatqanda, kәdimgidey qabaqtary týsip, únatpay otyrady. Petropavldyng Qyzyljar atanuyna qarsy bolghan - solar ghana. Mine, osynday at tóbelindey ghana toptyng qarsy shyqqanyn kórgende, nege ekenin bilmeymin, biz ylghy búgha qalamyz. Bayaghy kenes zamanynan qalghan osynday jaman qasiyetimiz bar. Ózimizding egemen el ekenimizdi úmytyp, solardyng yghynda ke­temiz. Qyzyljar mәselesinde de solay bol­dy, әitpese sheshiletin mәsele edi. Al, negizinen, halyqtyng bәri Qyzyljar atauy­nyng qayta keluin qalap otyr. Tәuelsiz el bolghannan keyin, memleket qúrushy últtyng sany 60 payyzdan asqannan song osynday mәselelerde bireuge jaltaqtaghanymyz dúrys emes, әriyne.

Múnday problemalardy qaytsek te sheshuimiz kerek. Men jappay birden sheship tastasyn dep aitpaymyn. Mәselen, biyl Tәuelsizdikting 20 jyldyghy qarsanynda әrbir qalada, әrbir audanda kem degende 20 qalanyng bayyrghy atauyn qaytarsa, әrbir qalada, әrbir audan ortalyghynda eng ke­mi 20 kóshening atauyn qazaqshagha auystyr­sa, mine, osylay satylap júmys istegende biraz júmystar atqarylar edi.

Jalpy, óz basym Petropavl atauynyng bolashaqta Qyzyljar dep auysatynyna senimim zor. Búl - býgin bolmasa da, erteng isteletin jú­mys. Biraq ony soza bermey tezirek shesh­kenimiz dúrys. Óitkeni ol halyqtyng sana­syna әser etedi. Óziniz oilanyzshy, Petr men Pavel degen apostoldardy on oraytyn túlghalarymyzgha osynday qúrmet kórsete almay otyrghanymyzdy qalay týsinsek bolady?

- Konstitusiyadan orys tilin memlekettik tilmen qatar qoldanu turaly  tarmaqshany alyp tastau jóninde әngime bolghanyn bilesiz. Siz búl úsynysty qoldaysyz ba? Qazaq tili múnday jaghdayda órkendey me?

- Qazaq tili - kópten beri aitylyp, ja­zylyp kelgen mәsele. Bylay alyp qarasan, óz tilimizdi memlekettik til dep jariyalap, ony óz túghyryna qondyra almay qorlyq kórip kele jatqanymyz - úyat nәrse. Áli kýnge deyin tilimizding qoldanys ayasy tar, eshkim qajetsinip otyrghan joq. Qazaq tiline memlekettik til mәrtebesin bersek te, sol mәrtebege ie bola almay kelemiz. Sondyq­tan men osy mәseleni kóterip jýrgen azamattarymyzdy qoldaymyn. Óitkeni búl mәseleni aitpasaq, jazbasaq bolmaydy. Biz qaytken kýnde de tәuelsiz el bolghannan keyin ózimizding memlekettik tilimizdi óz dengeyinde kóteruimiz kerek. Áriyne, 20 jyl­dyng ishinde atqarghan sharualarymyz joq emes, bar, biraq jetkiliksiz. Soghan qanaghattanyp, toqmeyilsip, toqtap qalugha  bolmaydy. Mening oiymsha, uaqyty kelgen kezde Konstitusiyanyng 7-baby, 2-tarmaghy alynyp tastalady. Osyghan aqyryndap ke­le jatyrmyz. Zang da, zaman da ózgeredi. Al ziyalylarymyz búl tarmaqty qazir alyp tastaudy talap etip otyr. Týsingen adamgha  onyng uaqyty jetti deuge bolady. Arqany kenge salyp, shyday bereyik dep jýre beruge bolmaydy. Biz kónbis halyqpyz, osyny paydalanyp, qazaq tiline qarsy jan­dar da iyghymyzdan basuda. Bizding sanamyz ózgergenshe, ózge últ ókilderining de sanasy ózgerui qajet qoy. Olar memle­ketti, memlekettik tildi, memleket qúrushy últty qúrmetteui kerek. Memleket olardy onsyz da tórine shygharyp otyr. Olargha qazaq últynan kem jaghday jasalyp otyr­ghan joq. Qayta olargha qaraghanda ózimizding tilimiz qorlyqqa úshyrap otyr. Búghan ashynasyng ba, joq pa?

- Ótken aptada Parlament Senatynyng deputaty Ghany Qasymov qazaqtyng túnghysh gharyshkeri Toqtar Áubәkirovting gharyshqa úshqan kýnin, yaghny qazannyng 2-sin memlekettik mereke etip atau turaly úsynys aitqan edi. Búl úsynysty ekinshi gharyshkerimiz Talghat Músabaev qoldamaytynyn jetkizdi. Al siz she?

- Men, jalpy, Ghany Qasymovtyng kóp úsynystaryn qolday bermeytin adammyn. Aytqandarynyng kóbisi kónilime qonbaydy. Biraq dәl osy úsynysyn men qoldaymyn. Óitkeni biz tәuelsiz el retinde óz tarihy­myzdy jazyp jatyrmyz. Tәuelsiz bolyp qalyptasuymyz ýshin biz bodandyq kezdegi kóp nәrseden bas tartuymyz kerek. Biz gha­rysh elderining qataryndamyz, jeke gharysh ailaghymyz, túnghysh gharyshkerimiz bar. Sondyqtan da nege biz tarihymyzgha alghash­qy gharyshkerimizding gharyshqa sam­ghaghan kýnin mereke dep engizbeymiz? Sol bayaghy Gagarinning úshqan kýnimen qashanghy jýre bermekpiz? Búl - әli kýnge deyin bodandyq búghauynan bosay almay jýrgendigimizding kórinisi. Sanada silkinis boluy kerek emes pe? Óz tarihymyzgha qatysty dýniyelerdi eshkimnen qoryqpay, eshkimge jaltaqtamay engizuimiz kerek. Búl arada Talghat Músabaev­tyng nelikten qarsy bolyp otyrghanyn bilmeymin. Biraq qarsy bolatynday reti joq. Múny qoldau kerek te, mereke kýni etip engizip, maqtanyshpen aityp jýru qa­jet.

ALAShQA AYTAR DATYM...

Biz últtyq qúndylyqtarymyzdy baghalap, halyqtyng iygiligine jarata biluimiz kerek. Onyng auqymy óte ken. Úly dalanyng tósine úly memleket qúramyz desek, Alash arystarynyng ómiri men shygharmashylyghyna, solar qaldyrghan múragha kóp arqa sýieuimiz kerek. Sony basshylyqqa ala otyryp ómir sýrip, býgingi úrpaqty sonday erkindik ruhynda tәrbiyeleu qajet.

Avtor: Saltan SÁKEN

http://www.alashainasy.kz/person/27977/