Baqytjan Momyshúly degende, eng aldymen esimizge halqymyzdyng ayauly úly Bauyrjan Momyshúlynyng týseri zandy. Qazaqtyng qaysar úly Baukenning balasy el esinde әke amanatyn adal arqalaghan azamat retinde saqtalghan. Qanshama ataqty, abyroyly túlghalardyng artynda qal­ghan úrpaghy qauqarsyzdyq tanytyp, úly adamnyng atyn saqtay almaghany jasyryn emes. Alayda Baqytjan aghanyng ózgelerden oq boyy ozyq túratyny Baukenning múrasyn keleshekke býtin kýiinde jetkize biluinde. Batyr atanyng әrbir jazghan paraghyn, aitqan sózderin saqtap, saraptap, múra etip jariyalau tekti azamattyng qolynan ghana keletinin Baqytjan agha dәleldedi. Býginde jetpis jasqa tolyp otyrghan el azamatyn mereyli toyymen qúttyqtay baryp, syrgha toly súhbattasudyng reti keldi.

ÁKEM QAZAQTYNG AZAMATY BOLUGhA BAULYDY - Tarihta aty altyn әrippen jazylghan Bauyrjan Momyshúlynyng úlysyz. Aytynyzshy, Úly adamnyng balasy boludyn, sol atqa layyqty jýruding salmaghy qanday?

Baqytjan Momyshúly degende, eng aldymen esimizge halqymyzdyng ayauly úly Bauyrjan Momyshúlynyng týseri zandy. Qazaqtyng qaysar úly Baukenning balasy el esinde әke amanatyn adal arqalaghan azamat retinde saqtalghan. Qanshama ataqty, abyroyly túlghalardyng artynda qal­ghan úrpaghy qauqarsyzdyq tanytyp, úly adamnyng atyn saqtay almaghany jasyryn emes. Alayda Baqytjan aghanyng ózgelerden oq boyy ozyq túratyny Baukenning múrasyn keleshekke býtin kýiinde jetkize biluinde. Batyr atanyng әrbir jazghan paraghyn, aitqan sózderin saqtap, saraptap, múra etip jariyalau tekti azamattyng qolynan ghana keletinin Baqytjan agha dәleldedi. Býginde jetpis jasqa tolyp otyrghan el azamatyn mereyli toyymen qúttyqtay baryp, syrgha toly súhbattasudyng reti keldi.

ÁKEM QAZAQTYNG AZAMATY BOLUGhA BAULYDY - Tarihta aty altyn әrippen jazylghan Bauyrjan Momyshúlynyng úlysyz. Aytynyzshy, Úly adamnyng balasy boludyn, sol atqa layyqty jýruding salmaghy qanday?

- (tereng kýrsindi)...Búl óte kýrdeli, jauaby bir auyz sózge syimaytyn sú­raq. Onyng jauabyn әli kýnge deyin izdeumen kelemin. Eng aldymen, әkemiz qazaqtyng balasy, barshamyzgha ortaq ghoy. Ol qazaqty bólmedi, qazaq ta ony bólmedi. Eng birinshi maghan osyny ýiretti. Ákem dýniyeden qaytqan son, elimizding týkpir-týkpirin aralap jýrgenimizde, halyqtyng ystyq yqylasy men erekshe iltipatyn bayqaymyz. Qayda barsaq ta, Bau­kenning úly dep qúshaghyn jayyp qarsy alady, eshkim jatsynbaydy. Nege dese­niz, әkemiz ortaq qoy. Mine, osy jaghday meni kóp oilandyrdy. Halyqtyng tarapynan maqtaular men marapattaulardy ýnemi estip jatamyz. El-júrttyng osynday ystyq yqylasyna bólenui­mizding syryn týsinemiz de. Osynyng barlyghy Bauyrjan Momyshúlynyng batyrlyghy ýshin, úlylyghyna arnalyp aitylatynyn moyyndaymyz.

- Zamandastarynyzben salystyrghanda, mәn­gýrttikten, dýbәralyqtan alyssyz. Kenes ke­zinde oryssha oqyp-toqyghanmen, qazaq bolyp qalghan azamattyng birisiz. Múnyng syry nede?

- Búrynghy "Leninshil jas", qazirgi "Jas Alash" gazetinde anam terimshi bolyp qyzmet etti. Sonda "Le­ninshil jastyn" tilshi jigit­teri ýiimiz­ge jii keletin. Ár aimaqtan kelgen jas jigit­terge bizding shanyraq ekinshi ýiin­dey boldy. Osyny bayqaghan әkem bir kelgeninde anama mening sol jurnalist jigitterge ini bolyp, jaqyn ósuimdi tapsyrypty. Solay boldy da. Eng jaqyn, tughanymday bolyp ketken Kәkimjan agha Qazybaev, Haydolla agha Tilemisov, Sattar agha Bóldekbaevtar­gha arqa sýiep, solardy agha tútyp óstim. Ákem qa­zaqy tәrbiyelengen osy azamattarmen mening etene jaqyn aralasyp ósuimdi qatty qalapty. Birin­shi synypqa meni aparghan Býrkit agha Ysqaqov bolatyn. Ol kezde Almatyda qazaq tilinde bilim beretin jalghyz ghana mektep-internat boldy. Meni amalsyzdan orys mektebine berdi. Qalanyng adamdary tek oryssha sóiley­tin kezeng edi ghoy. Tamyry kesilse de, týbimen shabylmasyn degeni ghoy. Auyldan kelgen jurnalist jigitterge ilesip, men de tilimdi búrmalap bolsa da qazaqsha sóileuge tyrysatynmyn. Olar meni qazaq konsertterine jii aparatyn. Áli esimde, 1953 jyly Dina apamyzdyn konsertine apardy. Erekshe әser etkeni sonday, әlige deyin jadymda saqtalypty. Kanikulda mening dostarym Mәskeuge, Leningrad, Qapqazgha ketip jatady. Al meni poyyzben auylgha jiberedi. Ishtey qansha ren­jiytinmin. Ózgelerden kemit­ken­dey kórine­tin. Múnyng syryn ol kezde, әriyne, bilmedim. Qazaqy qasiyetterdi osylay tanyp, boyyma sinirgenimdi keyin týsindim. Áli kýnge osy bir kóregendigi ýshin anam men әkeme basymdy iyip, alghysymdy bildiremin. Óitkeni qazaqy tektiligimdi saqtaugha eng aldymen әke-sheshemning osynday әreketteri sebep­shi boldy.

- Qazaqtyng úly, batyr azamattyng úly retinde Bauyrjan atanyng qanday qasiyetin erekshe baghalap, ómirlik ústanymynyz etti­niz?

- Ákemdi ghúmyrlyq ruhany ústazym dep sanaymyn. "Eshqashan pәlenshening balasymyn deushi bolma. Sening jolyng basqa, mening jolym basqa.Sen әli "chernoviyk­sin", mening "chernoviygimsin" deytin. Ómirining sonyna deyin meni solay dep atap ketti de. Shynymdy aitsam, әkem ataqty bolghanymen, ol kisini jaqyn tanymadym desem bolady. Ol kisi soghysqa ketkende dýniyege kelippin. Arasynda jaralanyp, Almatygha kelgeninde, Jambyl atagha arnayy aparypty. Sol kisining shapanyna orap, batasyn alghan deydi. Ákem soghys turaly eshqashan aitpaytyn. Birde soghys taqyrybynda shaghyn әngime jazyp oghan kórsettim. Sol kezde: "Sen soghysty kórme­din. Al kórmegen nәrseni qalay jazasyn? Esinde bolsyn, eshuaqytta ózing bilmeytin dýniyege qalam tartpa. Ózing de tómendeme, keyipkerindi de tómendetpe" dep edi... Ómirining sonyna deyin aqiqattan attamaghan ol bizdi de soghan baulydy. Ataghyn, abyroyyn búl­dap she­neunikting esigin qaq­paugha ýiretti. "Adamnan sú­ra­san, berui de mýmkin, bermeui de mýmkin. Biraq sol súraghanyndy "pәlenshe sú­rap edi"dep sóz qylady. Qúdaydan da súrama. Sebe­bi, Qúday ózi biledi saghan nening qajet, nening qajetsiz­digin", - deytin. Ákemning osy aitqandaryn eshqashan úmyt­padym. Ómir jolymda da ústandym. Shynynda da bar nәrsene shý­kir­shilik jasau kerek eken.  

ÁYELDING HALYQQA KEREGIN MOYYNDAU DA - ERLIK - Qoghamda Zeynep Ahmetovanyng orny erekshe. Ol kisi sizding jarynyzdan góri jazushylyghymen jaqsy tanymal. Baqytjan Momyshúly Zeynep apanyng kólenke­sinde qalyp qoydy dep oilaysyz ba?

- Oibay-au, júbayynnyng tanymal túlgha boluynyn ózi quanysh qoy?! "Ataqtyng qa­syn­da azap jýredi" dep Ba­uyrjan atang aitatyn. Zey­nep­­ting ózine layyq ataq, abyroyy bar. Men ony maqtan tútam, onyng osy jetis­tigi ýshin shynayy quanamyn. Ras, keybireuler әiel­der­ding kýieuinen algha ozghanyn qalamaydy. Ondaydy qyzghanysh der edim. Qoghamgha kerek adamdy ýide baylap ústaugha bolmaydy. Eng bastysy, halyqtyng adamy boludan artyq ne bar? Mine, sondyqtan apalarynnyng tanymaldyghynyng tasasynda qaldym degendi oilamagham, oilamaymyn da. Ózgening jetistigine quanu kerek. Tek bir qúpiyany siz­derge asha­yyn. Ylghy ataqty, tanymal kisi­lerding sózderin paydalanghanda, mindetti týrde ait­qan adamnyng aty-jónin kórsetemin. Al Zeynep apaylarynnyng sózde­rin "úrlasam", eshuaqytta avtoryn kórsetpeymin (әdemi qaljyngha bәrimiz kýldik).

- Áyelding qoghamdaghy belsendiligine, qyzmetker boluyna keybireuler teris bagha beredi. Áyel­ding shanyraqtan úzamay, bala kýtimimen ýide bolghanyn dúrys kóretin­der bar. Jarty ghasyr otasqan jarynyz qoghamdyq júmystardan shet qalmaytyn adam. Bel­sendiligi óz aldyna. Osy túrghydan aralarynyzda týsi­nis­peushilik, qarsylyq syndy jaghdaylar boldy ma?

- Erterekte "mynau biz­ding ýiimizde nege jýr?" deushi edim, qazir "eshqayda ketpese eken" deytin boldyq qoy (kýledi). Jar tandauda jolym sәtti boldy. Zeynep apayynmen taghdyrymnyng qosyluyn ýlken jetistikterimning basy sanaymyn. Ras, bastapqyda ekeui­miz­ding til tabysuymyz qiyndau boldy. Sebebi, men oryssha oqygham, al ol taza qazaqy tәrbiyemen ósken. Qa­zaq­tyng salt-sanasyn, dәs­­týrin, tanym dýniye­sin maghan ýiretken adam - Zeynep. Kelinining kózi ashyq, kóki­regi oyau ekenin aldymen әkem bayqady. Onyng otbasy, oshaq qasynda qalghanyn qalamady. Qolynan qalamy men qagha­zyn, sonymen birge qazan-oshaghyn qatar alyp jýrgen әiel zatyn qalay baghalamassyn? Qazirgi qo­ghamdyq isterde erekshe qyzmet etip jýrgen qyz-kelinshekterge syrttay qoldau bildirip otyramyn. Eli­ne paydasy tiyip jatsa, әiel-analarymyzdyng qyz­metin qalay joqqa shygharamyz?  

ORYSShA OQYGhAN OZYP, QAZAQShA OQYGhAN QALADY DEU - BOS SÓZ - Ákemnen alys óstim dep qaldynyz. Alayda Bauyrjan ata turaly jazghan dýniyelerinizdi oqyp otyryp, әkesining jandýniyesine tereng ýnilgen jazushyny bay­qaymyz.

- Biz "qoldaghy altynnyng qadirin bilmeymiz". Dýniyeden ótip ketkende "onday edi, múnday edi" dep maqtauyn asyramyz. Ákem jetpis jasqa tolghan jyly balalyq tile­gimdi, sezimim men oiymdy jetkizgim keldi. Kóp oilanyp, osy niyetimdi qaghazgha týsirip, 6-7 maqala jazdym. Tiri adam turaly jazghanymdy dúrys týsinbey, birneshe gazet jariyalaudan bas tart­ty da. Alghashqylardyng biri bolyp, ózimning "Jas Alashymda" osy maqalam jaryq kórdi. Onan keyin birneshe gazet jariyalady. Alghash búl jayynda bilgen ol kisi shoshyp ketipti. "Ne jazdy? Ne aitqysy keldi?" degen boluy kerek. Biraq týgel oqyp shyqqan son, qatty razy bolypty. Ákem­ning kózi ketken song jazsam, ol oqymaydy, kórmeydi emes pe? Keyin jazylsa, jalghan bolatynday kórindi. Mine, sondyqtan kózi tiri­sinde ózi turaly oi-tile­gimdi jetkizu­di maqsat etken edim. Ákem dýniyeden ketken son, este­lik jazugha otyrdym. Alayda óte auyr, qiyn boldy. Se­bebi, әrbir aitqany tereng maghynaly, astary qalyng eken. Kóbine ol kisining syrtqy shapany ghana surettelip, ishki jan dýniye­si, aitqanynyng negizgi maghynasy ashyla bermeydi. Mine, osy túrghysynan tereng zert­tep, shamamnyng jetkeninshe jazghym keldi. Alghashqy "Vos­hojdenie k otsu" kita­bym talay tekseruding soqpaqtarynan ótip jýrip, jaryqqa shyqty. Bir kýni telefon soghyp habarlasqan D.Snegin "Bahyt, ya na tebya obiyjen. Etu knigu ya doljen byl uviydeti ot tebya, a ne ot izdatelistva", - dedi. Bi­raz ýndemey túrdy da, "Spasibo synok, pro otsov tak y nado pisati!" degende, izgi tilekke tebirenip, kózime jas toldy. Ruhany ústazym retinde jәne әkemning túlghasyn ashu maqsatynda "Vo imya otsa" degen ekinshi kitabym shyqty. Eki kitap jazsam da, olar tolyqtay kónilimnen shyqpady. Sebebi, әli ashylmaghan talay syr jatqanyn bayqadym. Ákemmen jaqyn tanys, tuys, dos bolghan azamattarmen sóilesip, solardyng esteligin sabaqtastyryp "Synoviya velikogo volka" atty ýshinshi shygharmam jaryq kórdi. Osy joly azdap bolsa da, ol kisige jaqynday týskendey boldym. Alayda tórtinshi kitapqa dayyn emesimdi de moyyndadym. Óitkeni Bauyrjan Momyshúly jayly jazu onay emes eken. Mәselen, Abay turaly "Abay aqyn, úly adam" dep jatady. Biraq onyng shygharmasyn terennen zerttep, túnyghyna boylay bermeydi. "Ayttym sәlem Qalamqas" degendegi "qa­lam­qas" sózindegi "qas" sopylyq ilimdegi "qúran" degendi bildiredi. Eki bú­rym shash, bir tal shashty da shash deymiz. Búl degeniniz bir­likting simvoly. Eki búrymnyng biri batyssha, yaghny janashyl, tehnologiya jolymen damudy bildiredi.Al ekin­shisi ruhani, jýrekting joly. Ekeuin salystyrsaq, tehnologiyalyq damudyng uaqyty shekteuli, al jýrekting damuy ólsheusiz. Mine, Abay shygharmasynyng osynday filosofiyalyq terendikteri kóbine ashyla bermeydi. Osy jaqtaryn zerdelegende, Abaydy basqasha týsine bastaysyn. Búl jerde әkemdi Abaymen tenesti­ruden aulaqpyn. Áytkenmen de onyng da maghynasy tolyq ashylyp, zerttelmegen dý­niyeleri jetki­likti. ­

- Áke-sheshesi orysshalansa, úrpaghy da solay jalghasyp jatady. Biraq sizding úlynyz Erjan qazaqsha oqyp, ana tilin­de bilim alypty. Aralarynyzda týsinis­peu­shilik bolmady ma?

- Eshqanday týsinispeu­shilik bolmady. Tegimiz, qanymyz qazaq emes pe?! Almatyda sanauly balabaqsha qazaq tilinde bolatyn. Men ýshin eshbir esikti qaqpaghan әkem nemeresi ýshin qalalyq komiytetke arnayy bardy. Oiy - Erjandy qazaq balabaqshasyna ornalastyru. Aralasatyn dostarymyz, tanystarymyz keyini­rek úlymyzdy qazaq mektep-internatyna berge­nimizde talay ret sóiledi de. "Qa­zaqsha oqyghan bala keyin bas­tyq bola almaydy, óspeydi. Oryssha oqytu kerek" desti. Qúdaygha shýkir, úlym Erjan qazaq mektebin altyn belgige ayaqtap, birneshe joghary oqu ornyn ýzdik ayaqtady. Sheneunik boluyna mýmkindikter boldy- aq, men qarsylyq bildirdim. Sebebi, jalghan sóileuge, jaghympaz bolugha mәjbýr­leytin lauazymdy qyzmetten sananyng bostandyghy da joghalady. Sondyqtan da qalamadym. Biraq eshkimnen kem bolmady, balam ómir­den óz ornyn tauyp, tirshi­ligin jasap jatyr. Qazaqsha bilim alsa da, kóshten keyin qalmady. Esesine orys tilinde sóilegende, kez kelgen orysyndy jolda qaldyrady. Búl degeniniz neni bildiredi? Árbir qazaq balasyn qazaqy tәrbiyege bau­lyp, bilimdi de ana tilinde aluyna jaghday jasasa, eshqashan útylmaydy. Oryssha oqyghannyng qyzmettik satyda jogharylaydy degeni bos sóz. Jәne oryssha bilmey qalady dep qauiptenuge de negiz joq. Taza qazaqsha oqyghan balam orysshany ortasynan, ainalasynan-aq mengerip, ýirenip aldy. Sol sebepti qazaqtyng últtyq negizin saqtau әrbir qazaqtyng ózine baylanysty.

- Bauyrjan Momysh­úly - úrpaghynyng úsaqtalmay, últtyghyn saqtauyna qatty mәn bergen kisi. Ákenizding osy amanaty saqtaldy ma? Jalghasyn ýzip almady ma?

- Ákemning әu bastaghy osy bir ústanymyn amanat etip, úrpaghyma jalghap kele­min. Nemerelerim qazaq ba­labaqshasyna baryp, osy qyrkýiekte ýlken nemerem qazaq mektebining bi­rinshi synybyna bardy. Oryssha oqyghan, solay etuge mәj­býr­legen zamannyng úrpaghy qazaqtyng ýlken qasiretine ainaldy. Qazaq bolyp tughanymen, oryssha oilaytyn azamattardyng balasy, ne­meresi de sol soq­paqpen jýrip keledi. Qazaq mekte­bine berse, ózi týsinbeytin bolghan son, balasyn, neme­resin oryssha oqytqan qanshama ata-analar jýr. Osy bir qiyanat dep atalatyn ýrdisting jeli­si ýziler emes. Al sonyng saldarynan qanshama úrpaqty joghaltyp otyrmyz. Meninshe qazaq balasyn bas­qa tilde bilim aldyryp, basqa tilde tәrbie beru - bizding últtyghymyzgha, tekti­ligimiz­ge, parasat, tanym-týsinigimizge balta shapty. Mәngýrt, dýbәra atalatyn osy bir buyn qazaqtyng bitpes sory men jauyna ainaldy. Qany qazaq bolghanymen, halqyna qaraylasa almaytyndar býtin bir últtyng bas kóterip, ensesin tikte­uine kedergi keltirip otyr. Sondyqtan әrbir azamat óz últtyghyn saqtau ýshin, babalar amanatyn oryndau ýshin ózi de, balasy da, nemeresi de qazaqy baghytta ósuine yqpal jasaugha tiyis.

- Agha, ýlgi-ónegege toly súhbatynyzgha raqmet. Mereytoyynyz qút­ty bolsyn. Halqymyzda tegin saqtaghan ózinizdey azamattar kóbeyip, qazaqtyng júl­dyzdary jarqyray ber­sin! BAQYTJAN AGhANYNG ÁDEMI ÁZILDERINEN Zeynep apa jana kitabyn baspagha dayyndap jatyr eken. Qoljazbany óndep, qatesin qarap jýrgen qyz apaygha kitapty tezirek shygharuyn ótinse kerek. Sóitse aghamyz "asyghudyng qajeti joq" dey beredi eken. Sodan әlgi qyz "siz nege olay deysiz?" dep súrapty. "Búl kitaby shyqqan son, taghy da eleusiz qalyp ketem ghoy", - depti Baqytjan agha. *** Zeynep apaydyn "Bóbek" qorynda qyzmet etip jýrgen kezi eken. Ýiden góri issaparmen týzde jýretini kóp. Sonday kýnderding birinde: "Sening kýtimine kónil bóle almay kettim. Bәlkim, ekeuara bir toqal alarmyz?" - depti apay. Sonda Baqytjan agha: "Bir pәleden qútyla almay jýrip, ekinshisin qaytemiz?" degen eken. *** "Sen qayda júmys isteysin?" - dep súrapty agha Zeynep apaydan. "Bóbek" qorynda, qamqorlyq jasaumen ainalysamyz»,­ - dese, "kimderge?" - depti aghamyz. - Jetim balalargha. - Apyray, mening ne әkem, ne sheshem joq. Biraq maghan bir qalam beruge jaramadyndar ghoy, - degen eken Baqytjan agha.

Ángimelesken - Meruert HUSAINOVA.

http://zhasalash.kz/suhbattar/5543.html