(Abaydyng «Toty qús týsti kóbelek» ólenine týsinik)

«Toty qús týsti kóbelek» – zaman men adam qarym-qatynasy turaly tolghau. Abay ony ómirining songhy kezeninde (1902) shygharghan. Ýsh shumaq óleng ózegi – zamandy kim biylemek degen týitkilde. Fәny ózgermeli, aldamshy, onda qay qaghida saltanat qúruy kerek? Sanany túrmys biylesin be, әlde túrmysty sana biylesin be? Jalpyadamzattyq mәngilik saual osy. Abay osy haqynda aitqan danalyq oi-tanymdy dúrys týsine alsaq ghaniybet bolary sózsiz.

Zamandy biylemek ózimizge mәlim qoghamdy biylemekten ózgerek (songhyny tómenirekte sóz etemiz).  Kókiregi oyau, sanaly adam tәnnin, yaghny nәpsining yrqyna kónbey, kerisinshe, ony ózi biylep, basqarmaq. Abay «tolyq adam», «kәmil músylman» deytini osy jan. Nәpsini auyzdyqtay alghan, kәmәlat shynyna jetken kimder? Olar: payghambarlar, onan song – әuliyeler, onan song – hakimder, eng aqyry – kәmil músylmandar. «Tasdiyq» traktatynda (qazirgishe 38-sóz) Abay osylardy atap aitady, yaghny zamandy biyleu osy tórt top ókilderining enshisi ekenin bildiredi. 

Osymen, ólenge zer salayyq. Alghashqy shumaqta asylymyz Abay: 

Toty qús týsti kóbelek,
Jaz saylarda gulemek.
Bәisheshek solmaq, kýiremek,
Kóbelek ólmek, siyremek, – dep kóbelek pen bәisheshek obrazy arqyly tabighat zany – týrlenu, ósu, óshu men auysu ekenin sheber órnekpen jetkizedi. Adam da sol tabighat zanyna baghynyshty: balalyq shaq, orta jas, aqyrynda kәrilik jetpek. Zaman – soqqan jeldey qúbylmaly, al ghúmyr – qamshynyng sabynday qysqa. Alla adamzatty ne ýshin jaratty? Oghan ne kerek, ne bitirmek? Búl turasynda Abay bylay deydi: 

Adamzatqa ne kerek:
Sýimek, sezbek, keyimek,
Qareket qylmaq, jýgirmek,
Aqylmen oilap sóilemek. 

Zeyin qoya oqysaq, ýsh qasiyetti (jýrek, qayrat, aqyl) kóremiz: sýimek – jýrek isi, qam-qareket qylmaq – qayrattan shyghady, oilap sóilemek – aqyldyng isi. Osy ýsh qasiyet әr adamnyng ómirin sipattay alady. Biraq, tolyq adam bolu sharty – ýsh qasiyetti birdey ústau hәm aqyl men qayratty jýrekke bas úrghyzu. Sonda ghana sana túrmysty biyleydi, ekinshi týrde aitsaq, shyndyq (ekinshi aty – әdilet) saltanat qúrady. Qayrat – izgilikke, al aqyl – ghylymgha qyzmetshi bolady. Biraq ómirde esti kisi az, zamangha kýilegen jaman kóp. Nege? Oghan sebep mynau: Alla pendesine erik te bergen. Ol tandau erki: ómir sýrleuining biri – jan tileui, ekinshisi – tәn tileui. Ekeuding qaysyn tandauy, yaghny zamanamen qarym-qatynasy – әrkimning ózin-ózi tanuy men jetilu dengeyine tәueldi. Abay dittegen, sirә da, osy aqiqat. Sebebi, kemenger ólenning sonyn:

Árkimdi zaman sýiremek,
Zamandy qay jan biylemek?
Zamangha jaman kýilemek,
Zamana ony iylemek, – dep tiyanaqtaghan. Osynau astarly joldargha bayyppen toqtalayyq.

«Árkimdi zaman sýiremek» deytini, әr adam óz zamanynyng perzenti. Zamannan tys, qoghamnan oqshau qalu mýmkin emes. Zamannyng jaqsy-jamandy qalybyna, ýrdisine kónesing de kóndigesin. 

Olay bolsa, zamandy qay jan biylemek? 

Kimde kim nәpsisin jense, sol kisi zamandy da jenedi. Óitkeni, tәn men zaman sipaty ortaq. Ekeuinde de túraqtap qalghan, opaly dәnene joq.  Ál-Farabi, Qoja Ahmet Yassaui, sonday-aq, Abay, shәkirti Shәkәrim ghúlamalar – zamangha baghynbaghan, kerisinshe, ony biylegen jandar. Sondyqtan adamzattyng ruhany ústazdary deymiz. Jýregi «Bir Qúdayym» dep soqqan kim kimdi de zamana iylemek týgili, sýireuge de dәrmensiz. Jýregine  imanigýl qonaqtaghan adam ólse de tura joldan taymaq emes. 

Endi «Zamangha jaman kýilemek» degen óleng jolyna kósheyik. Keshegi sovettik dәuirding birinshi jarymynda Abaydyn: «Kóp aitsa kóndi, Júrt aitsa boldy» jәne «Olar sendim dese de, anyq aqiqat kózi jetip, den qoyyp, úiyp senbeydi» (34-sóz) degeni tolyq rasqa shyqty. Kýlli qogham «Qúday joq» desip búlt etti. Sanany túrmys, jandy nәpsi erkinshe biyledi. Sonan ne boldy? Zamana kópshilikti terishe «iyledi». Týrme jýiesi – GULAG-qa milliondar toghytyldy. Qúday jazasy, әmiri degen, mine, osy. «Túrmys sanany biyleydi» dep úrandatqan sol tústa últyn sýigen sanauly jandar ghana zamangha qarsy jýzdi. Búl jerde ýlkeni Shәkәrim bolghan alash arystaryn  menzep otyrmyz. Sóitip, «Zamana ony iylemek» degen týbi tereng sóz. Onyng astarynan keshegi dәuir shyndyghyn kóre alamyz.

Qoghamdy kim biylemek, ekinshi týrde aitqanda, eldi kim baghady?  Sabyr etseniz, osyghan da toqtala keteyik. Abaydy kóp tolghandyrghan mәselening biri osy. Mysalgha «Eskendir» poemasynda menmen patshanyng jaugershilik әreketi men minezin qatty syngha alghan (otarshyl patshalyq Reseyding jaulap alu әreketine qarsylyghyn osylay bildirgen).  Músylmandyq Shyghysta Eskendir Zúlqarnayyn abyroyly túlgha, ony alghash ret «qan isher, danghoy» әri «maqtan sýigish, qyzghanshaq» dep shenegen bizding Abay. Toyymsyz, arany ýlken «kәpir kózdin» qúlyna ainalghan pende retinde surettegen poemasyn Abay bylaysha sabaqtaydy:

Qu ómir joldas bolmas, әli-aq óter,
Óz kýlkine ózing qaryq bolma beker!
Úyatyng men aryndy malgha satyp,
Úyatsyzda iman joq, týpke jeter.

Maqtanasyng bireuge maqtasyn dep,
Shaujayymnan esh adam qaqpasyn dep.
Sen ketken song artynnan kýlip qalar
«Antúrghannan Qúdayym saqtasyn!» – dep.       

Eskendir patsha – ruhany ústaz tәrbiyesin kórmegen eser, nәpsisin tiya almaghan dәrmensiz. Abay oqyrmangha osyny úqtyrghan. Endi erterekte jazylghan «Sәuleng bolsa keudende» (1889) ólenine kóz salayyq. Onda aqyn:

Edinisa – jaqsysy
Ergen eli beyne nól.
Edinisa nólsiz-aq
Óz basyndyq bolar sol.
Edinisa ketkende,
Ne bolady ónkey nól? – deydi. «Edinisa» – kópti qostaushy emes, ergen elin adaldyq, dúrystyq jolgha salatyn parasat iyesi. Búl ólendi jazyp otyrghan Abay eski zamandaghy qayratker túlghalar isine qanyq. Mysalgha Qazaq handyghyn qúrghan Kerey, Jәnibek, Qasym, irgesin bekitken Esim, Tәuke, qazaqqa «qoy ýstine boztorghay júmyrtqalaghan» zamandy syilaghan Abylay syndy handar, qala berdi, «Tobyqtyny el qylghan» Kengirbay, óz әkesi Qúnanbay – әrbiri  «El qamyn jegen Edige» edi. Abay: «Edinisa ketkende, Ne bolady ónkey nól?» dep, el basqaru ónerining mәn-manyzyn dóp basyp aitqan, biraq «Edinisa kim?» degen súraqtyng basy ashyq qalady.

Onyng jauabyn әl-Faraby «Qayyrymdy qala basshysynyng qasiyetteri turaly» degen enbeginde bergen dýr. Babamyz birinshi basshy, yaghny «edinisa» boyynda on eki qasiyet úshtasuy shart deydi. Olar: isting mәn-jayyn tez úghyp alatyn alghyrlyq; eshnәrseni úmytpay jadynda saqtaytyn  zerdelilik; oiyna týigenning bәrin anyq jetkize biletin sheshendik; óner-bilimge inkәrlik; bargha qanaghatshyldyq; shynshyldyq; janalyqqa qúshtarlyq; kenpeyildilik; әdiletshildik; sabyrlylyq; qylmys ataulygha qataldyq; jasqanudy bilmeytin batyldyq. 

Biraq, bir adamda barlyq jaqsy qasiyetter bolmaq emes. Sondyqtan әl-Faraby óz iydeyasyn bylaysha qorytqan: «Eger osy qasiyetter bir top adamnyng bastaryna bólek-bólek bitken bolsa, ...onda osy adamdar ózara kelisken jaghdayda, bәri de qayyrymdy basshylar bolmaq». Búl sózdi qoghamdy kóp bolyp, bas biriktirip basqaru modeli, yaghny qazirgi parlamenttik jýie ýlgisi dep týsingen jón. Ýlgili biylik – qoghamnyng damu zandaryn tanyp-biledi jәne sol zandardy iske asyrady. Sol siyaqty tizgindi preziydent, meyli, parlament ústasyn, biylikting әleumet jaghynda boluy, Alla razylyghy ýshin adamshylyq iydeyany basshylyqqa aluy manyzdy. El basshysy qarapayym kópti úshpaqqa shygharyp, baqytqa keneltui de, ergen elin toz-toz qylyp sorlatuy da bek mýmkin. Oghan jer betindegi memleketter men imperiyalar tarihy kuә. Keshegi Sovet Odaghy tarihynda taqta otyryp, kimning qalay júmys istegeni,  qay últtyng mýddesin úshpaqqa shygharghany kópke ayan. Tughan últty sýngden, halyqqa qamqorshy boludan biyik maqsat әste joq. 

«Últty sýiy» degennen shyghady, 1868 jylghy «Jana nizam» zany qazaq halqyn qalay deformasiyalaghanyn Abay óz kózimen kórdi. Kórip qana qoyghan joq, sol qúbylysty baqylap, zerttep alyp, qarsy әreketke kóshti. Keyinnen tabylghan «Jana zakon» atty kólemdi óleninde Abay:

Orysqa qaraghaly kóp jyl bolghan,
Bir de erkek joq el ýshin enbek qylghan.
... Qylmaghan búryn qazaq múnday isti,
Múnday qylyq mineky basqa týsti (1879), – deydi. «Qazaqty oyatsam, el qylsam» degen oy alghash tughan. Jyr osynyng kuәsi! Adasqan halqyn tura jolgha salatyn «edinisa» bolu mindetin Abay 1880 jyldardan óz moynyna alghany haq. Biraq el baghudan bas tartady: «El baghu? Joq, elge baghym joq. Baghusyz (dúrysy –dauasyz) dertke úshyrayyn degen kisi baqpasa, ne albyrtqan, kónili basylmaghan jastar baghamyn demese, bizdi Qúday saqtasyn» (1-sóz) dep. Nege? Óitkeni, otarshyl biylikke ezgidegi halyqtyng ósip-órkendeui kerek emesin jaqsy bildi.  

 «Toty qús týsti kóbelek» ólenine qaytyp oralayyq. 

Óleng Abay «Tasdiyq» traktatyn ayaqtaghan tústa jazylghan, múny eskeru kerek-aq. «Abay – qazaq aqsaqaly ghana» dep qoymaytyn bir «synshy» shirkinning qúlaghyna altyn syrgha, әigili traktat әulie hakimning әlemdik ruhaniyat – jantanu ilimine  qosqan sýbeli ýlesi, qazaqtyng «nou-hauy» deuge layyq ghajayyp dýniye. Zamandy biyleuding mәnisi – adam sanasy dengeyin nәpsini auyzdyqtau dengeyine deyin kóteru. Adam jetiluining nysanasy – Qúdaydy tanu. Sol tanymnyng eng biyik maqsaty – Qúdaygha ghashyqtyq. Atalghan traktat Abay payymy, mine, osylar deuimizge ghylymy negiz. 

Hakim Abay ýshin dýniyening basty qúndylyghy – adam. Ózindi tany, ózindi-ózing jetildir! Asyl múrany osy ósiyeti kóktey ótedi. «Toty qús týsti kóbelek» te – týbi tereng ólen, yaghny adamgershilik ilimi qabyrghasyna qalanghan kirpishting biri ekeni sózsiz.

Týiin. Qogham damuynyng zandylyghyn ashqan Abaydyng kósemdik sózderi býgingi tanda da  ózekti. Árkim ózi dúrys degendi isteui kerek jәne baqytqa óz jolymen jetse iygi. Damudyng tabighy modeli osy, demokratiya talaby da osyghan sayady. Eger biylik vertikalidy bolsa, jeke adam da, býkil qogham da tandau erkimen qoshtasady. Búl Qúdaydyng tabighy zany búzyldy degen sóz.  IYә, tikemen halyqty basqaru onay. Biraq jasandynyng aty jasandy, búl modeli «Baqytty etemiz!» dep qalay sýirese de, baqytty bola almadyq. Kerisinshe paraqorlar, jemqorlar, kýlli «zamana iylegender» qoghaday qaulady. Esh nәrsege bas auyrtpay, mәngi jasaytynday, jas balanyng sanasymen ómir sýru saltyn ghylym «tobyrlyq psihologiya» dese, Abay «uayymsyz salghyrttyq» degen. Osy ahual da týzelsin, zamandy biyleytin esti jandar kóbeysin. Tap qazir Abaydan alar basty ghibrat osy bolsa kerek.  

Asan Omarov 

Abai.kz