Dýisenbi, 29 Sәuir 2024
Janayqay 5083 11 pikir 4 Aqpan, 2020 saghat 12:03

Abay toyy Semey poligonynyng zardaptaryn jongdan bastaluy kerek

Semey synaq poligonynyng eng auyr zardabyn kórgen Abay eli.  Toy toylanar, aqyndaryng aitysar, attaryng bәigege shabar, baluandaryng kýreser, konferensiyalar men konsertter óter, ishiler, jeliner. Hәkim Abaydyng múrasyn sanamyzgha sinirgimiz kelse qazirgi mereytoylardy atap ótu formatyn  ózgertuimiz qajet. Bólingen milliardtar qúmgha singen suday bolmas ýshin ruhaniyatqa qatysty qanday shara úiymdastyrylsa da ol bolashaqta ýnemi naqty paydasy bar strategiyalyq jobagha ainaluy kerek. 

Al jergilikti halyqqa әli kýnge deyin ýlken mәsele bolyp otyrghan 40 jylgha sozylghan Semey synaq poligonynyng zardaptary. Atom qaruyn synaghan  synaq alanynyng jabylghanyna 30 jyl ótse de sol aimaqta túryp jatqan halyqtyng densaulyq jaghdayy óte tómen. Enbek jasaugha qabiletsizdiginen әleumettik jaghy da mәz emes. Zeynetkerlikke shyghugha jasy ghana emes ghúmyry jetpey ómirden ótip jatqandary qanshama. Júmyssyz azamattargha jәrdemaqy qarastyrylmaghan. Jarytyp medisinalyq kómek te kórip otyrghan joq.

Semey poligonynda jarylghan 470 synaqtyng jiyntyq kýshi Japondardyng eki qalasyna tastalghan qos bombadan (olardyng kýshi 14 jәne 17 kilotonna shamasynda) 2500 ese quattyraq. 1992 jyly arnayy qúrylghan memlekettik komissiya Semey, Shyghys Qazaqstan, Pavlodar jәne Qaraghandy oblystary boyynsha anyqtaghan derekterinde 1,5 milliongha taqau jan iyesi atom qaruy jarylystarynyng zardaptaryn tartqandargha jatqyzyldy. Qazirgi tanda solardyng jartysynan kóbi ómirden ótip ketti. 

42 jylgha jalghasqan synaqtardan zardap shekkender 5 topqa bólindi. 1 top – tótenshe jaghdayda zardap shekkender (100 berden asa. Sarjal, Dolon, Bódeneli, Isa, Sarapan auyldyq okrugterining túrghyndary). 2 top – radiyasiya qaupi eng jogharghy aimaqta zardap shekkender (35-100 ber aralyghynda. Semey oblysynyng Abay audany, búrynghy Abyraly, Besqaraghay, Janasemey audandary men Pavlodar oblysynyng May audanyna qarasty Aqjar jәne Moldar mekenderining túrghyndary). 3 top – kóterinki mólsherde zardap shekkender (7-35 ber aralyghynda, Semey oblysynyng Shúbartau, Ayagóz, Janashýlbe, Boroduliha, Shar, Jarma audandarynyng barlyq eldi mekenderi, Semey men Kurchatov qalalalarynyng túrghyndary, Qaraghandy oblysynyng Egindibúlaq, Qarqaraly, Pavlodar oblysynyng May audany, Shyghys Qazaqstan oblysynyng Tavriya, Glubokoe, Shemonayha, Úlan audandary, Leninogor (Ridder) jәne Óskemen qalasy). 4 top oqta-tekte zardap shekkender (0,1 – 7 ber, Semey oblysynyng Maqanshy, Ýrjar, Taskesken, Kókbekti, Aqsuat audandary, Qaraghandy oblysy Qarqaraly audanynyng shetkeri eldi-mekenderi, Shyghys Qazaqstan oblysynyng Zaysan jәne Tarbaghatay audandarynyng túrghyndary). 5 top – yadrolyq jarylystar saldarynan túrmystyq-ekologiyalyq jaghdayynyng tómendeuine baylanysty kómek qajet etetin aimaq retinde Pavlodar oblysynyng Bayanauyl audanynyng túrghyndary jatqyzyldy. 

1945 jyly Hirosima men Nagasaky qalalaryna tastalghan atom bombasynyng zardaptaryn tartqan «hibakusya» (Japoniya ýkimeti qabyldaghan zang boyynsha atom synaghynan zardap shekkenderding atauy) ómirining sonyna deyin tegin emdeledi, jylyna tórt ret medisinalyq tekseruden ótedi, ómir sýruine jetkilikti mólsherde jәrdemaqy alady. AQSh Ýkimeti Nevada shtatyndaghy synaq alanynan zardap shekken túrghyndargha jylyna 1 mlrd dollar ótemaqy tólep, medisinalyq kómekti tegin kórsetiledi. Semey poligonyna jaqyn oralasqan Resey Federasiyasynyng Altay ólkesining 31 audany men qalalarynyng 1949 jyldan beri túratyn túrghyndaryna ótemaqy tólep, zeynetkerlikke erte shygharady, әlumettik jenildiktermen medisinalyq kómekti tegin kórsetip otyr.

Elimizde 1998 jyly jinaqtaushy zeynetaqy jýiesine kóshuge baylanysty, tótenshe jәne radiasiya qaupi eng joghary aimaqtarda 1949 jylghy 29 tamyzdan bastap 1963 jylghy 5 shildege deyingi kezende [10 jyl túryp], sәulelenuding eng kóp mólsherin alghan (osy jyldary yadrolyq jarylystar jer ýstinde jasalghan) azamattardyng merziminen búryn zeynetke shyghu qúqyghynan basqa barlyq jenildikti zeynetaqylar joyyldy», – dep jazylghan.

Zanda 1949 jylghy tamyzdyng 29-ynan 1963 jylghy shildening 5-i aralyghynda [tótenshe jәne radiasiya qaupi eng joghary aimaqtarda] 10 jyl túrghan azamattar: erler - 50 jastan, әielder 45 jastan zeynetkerlik tólem alugha qúqyly degen bap bar. Osy baptyng negizinde 1949 jylghy tamyzdyng 29-ynan 1953 jylghy shildening 5-ine deyin (1963 jylghy shildening 5-inen zanda kórsetilgen 10 jyldy tómendetip otyr) tughan azamattar zeynetkerlik tólem alyp otyrdy (4 myng tenge).  Al 1953 jylghy shildening 6-synan bastap poligon jabylghangha deyin osynda tughan ne túrghan azamattar ekologiyalyq ziyansyz aimaqtardyng zeynetkerlik jas mólsherimen tenestirilgen. Yaghny 1953 jylghy shildening 6-synan keyin tughan er adamdar 63 jasta, әiel adamdar 58 jasta zeynetke shyghatyn bolyp bekitilgen. Al qazirgi zeynetaqy turaly zang boyynsha әiel adamdar ótken jyldan beri 6 ay sayyn úzartylyp zeynetkerlikke shyghyp jatyr. 

Eki jyl búryn zeynetaqy turaly zannyng 11-baby «Tótenshe jәne radiasiya qaupi eng joghary aimaqtarda 1949 jylghy 29 tamyz ben 1963 jylghy 5 shilde aralyghyndaghy kezende keminde 5 jyl túrghan azamattar» dep ózgertildi. Endi 1958 jylghy shildening 6-syna deyin sol aimaqta tuyp, túrghandar da zeynetke erte shyghatyn boldy. Al 1963 jyldyng shildesine deyin әuede jәne jer ýstinde yadrolyq synaqtar jasalghan.

1958 jyldyng shildesi men 1963 jyldyng shildesi aralyghynda tughan qansha azamat bar. Solardyng barlyghy qorghausyz qalyp otyr. Auyldyq jerlerde júmys joq, ne zeynetaqy ala almaydy. Osy aimaqta túratyndarynyng basym kópshiligi  jýrek auruynan, qaterli isik auruymen auyryp jýrgender. Ómirden erte ótip jatqandary qanshama. Medisinalyq kómekti alu mýmkin emes jaghdayda.

Sondyqtan zeynetaqy turaly zannyng 11-baby «Tótenshe jәne radiasiya qaupi eng joghary aimaqtarda 1949 jylghy 29 tamyz ben 1963 jylghy 5 shilde aralyghyndaghy kezende tughandar men keminde 2 jyl túrghandar 55 jastan bastap zeynetke shygha alady» – degen ózgertu engizilsin. Sonymen qosa 1949 jyldan 1991 jyl aralyghynda poligon zardaptaryn tartqan azamattargha medisinalyq kómek, zeynetkerlik jasyn tómendetu men jәrdemaqy jәne bir rettik ótemaqy mәselesi qayta qaraluy kerek. Búl azamattargha ghana qatysty. Al ulanghan topyraq pen sudy, synaq alanyn radiyasiyalyq qaldyqtardan tazartu syndy ekologiyalyq auqymdy júmystar da jasalmasy, yadrolyq jarylystardyng zardabyn tarta beremiz.

Ardaq Berkimbay

Abai.kz

11 pikir