Senbi, 4 Mamyr 2024
Tarih 8886 2 pikir 6 Qantar, 2020 saghat 12:09

ALJIR turaly birer sóz...

«ALJIYR» degen stalindik GULAG-ting lagerinde 20 mynnan astam әiel azap shekti. Otangha satqyndyq jasaghan «halyq jaularynyn» әielderi Aqmoladaghy osy lagerde otyrdy. «Halyq jauynyn» әielin, anasyn, qyzyn, qaryndasyn - osy qorqynyshty jerde jinap, olardyng ómirin tozaqqa ainaldyrdy.

Aqmola manynda ornalasqan lageriding tarihy 1937 jyldyng tamyz aiynyng ortasynda bastaldy. KSRO-nyng ishki ister halyq komissary Nikolay Ejov diyversiya men tynshylyq әreketi ýshin sottalghandardyng barlyq tuystaryn tútqyndau jәne arnayy lagerlerge jiberu turaly jarlyqqa qol qoydy. Osy sәtten bastap halyq jauy dep atalatyn tuystar resmy týrde jauapqa tartyla bastady.

«Dúshpan» otbasylarynyng әrqaysysy ýshin arnayy karta jasaldy, onyng kómegimen belgili bir ýy sharuashylyghynyng әleumettik qauiptilik dәrejesin anyqtaugha bolady. Olardyng ýilerinde tyiym salynghan barlyq zattardy: әdebiyetterdi, qújattardy, zergerlik búiymdardy tәrkileu arqyly jii izdeuler jýrgizildi. Áyelder lagerige barugha qúqyghy bar zattardyng shekteuli tizimi boldy. Búl kiyim, ayaq kiyim, ish kiyimder jәne jeke gigiyena qúraldary.

1938 jyly alghashqy tútqyndar Aqmola lagerinde qabyldandy. Tasymaldanatyn adamdardyng geografiyasy ken, әielder Mәskeu, Leningrad, Rostov, Irkutsk qalalarynan adamdardy tasugha arnalmaghan vagondar arqyly jiberildi.

Jalghyz dalagha qyryq gradus ayazda kelip, jylytylmaghan vagonnan aman ótip, olar tozaqqa keldi. Saz balshyqtan jasalghan kazarmalarda túrdy. Ár ýiding ishinde ýsh dengeyli taqtayshalar boldy. Ár ýide ýsh jýz adam túrdy, sondyqtan tipti qatty taqtaylardy taghdyrdyng syiy retinde qabyldandy, óitkeni olardan oryn taba almaghandar salqyn jerde úiyqtap, eng qorqynyshty aurulardy tapty.

Búl kazarmalardaghy terezeler tóbening astynda boldy, olarda әinekter joq, sondyqtan qatyp qalmas ýshin olardy qatty ayazdaghy suyqty ústap túrmaytyn shýberekpen baylaugha mәjbýr boldy. Ár tútqyngha aptasyna 1 shelek su qajet boldy. Periymetrding ainalasyndaghy lageri birneshe qatardan tikendi symmen qorshaldy, biraq odan qashu mýmkin emes edi. Hat-habarlar men sәlemdemelerge qatang tyiym salyndy.

Kenestik әigili jetekshilerding kóptegen әielderi jazasyn bәrine birdey sharttarda óteytin. Eshkimge jenildik jasalmady, óitkeni stalindik basshylyqtyng kózqarasy boyynsha olar «halyq jauynyn» jaqtastary bolyp sanaldy jәne olar kýieulerining zansyz әreketteri turaly kenestik biylikke aitugha tyryspady. Sonymen, olar óz erkekterine janashyrlyq tanytty jәne qatysqany ýshin jazalandy.

Osy lageride kenestik elitanyng barlyq dengeyining ókilderi otyrdy dep aita alamyz: әnshi Lidiya Ruslanova, teatr qayratkeri Nataliya Sas, Rahil Messerer-Pliyseskaya, ataqty Mayya Pliyseskaya balerinanyng anasy, marshal Tuhachevskiyding qaryndasy - Elizaveta Arvatova-Tuhachevskaya, Nikolay Buharinning әieli jәne Mihail Kalininning әieli. 

Sonymen qatar, búlardyng arasynda bir de bir sottalushy bolghan joq, sottyng ornyna NKVD biyligi kezdesuding nәtiyjeleri turaly jazbasha habarlama jiberip, olardyng baratyn jeri men bolu merzimin kórsetetin qújatqa qol qongyn talap etti.

Lageridegi balalar ýsh jasqa deyin analarymen birge túrdy, sodan keyin olardy balalar ýiine jiberdi. Búl NKVD men Ejovtyng lageridegi әielderge jaghdaylaryn tozaqqa jaqyndatu әreketi boldy.

Birinshi tútqyndar lageriden 1946 jyly bosatyldy, biraq búl bostandyq resmy bolmady. Bosatylghandardy jergilikti toqu fabrikasyna jiberdi. ALJIR lageri 1953 jyly nauryz aiynda Stalin qaytys bolghan song ghana tolyghymen joyyldy. Qazirgi uaqytta lageri ornynda 2007 jyly ashylghan stalindik qúghyn-sýrgin sayasatynyng qúrbandaryna arnalghan memorial bar.

Kerimsal Júbatqanov

Abai.kz

2 pikir

Ýzdik materialdar

Qúiylsyn kóshing

Bas gazet oralmandargha nege shýilikti?

Álimjan Áshimúly 1076
Ádebiyet

«Solay emes pe?»

Ghabbas Qabyshúly 967
Qogham

Dos kóp pe, dúshpan kóp pe?

Ábdirashit Bәkirúly 713
El ishi...

Últtyq biregeylenu: Qandastardyng róli qanday?

Omarәli Ádilbekúly 817