Hakim Abaydyng sózi ghana emes, ómiri de ghibratty, tómende onyng «Abay bay bolghan ba?» degen bir qyryn qozghamaqpyz. Qúnanbayday shonjardyng balasy, juan túqymnan bolghan son, osynday súraqtyng tuuy zandy. Birden aitayyq, Abay inisi Ospannyng dәuletin enshilegen 1894 jylgha deyin asqan baylar qatarynda bolmaghan.

Tobyqty ishinde Abaydyng shapaghaty tiyip bayyghandar az emes. Múhtar Áuezov 1933 jylghy «Abaydyng tuysy men ómiri» atty zertteu maqalasynda jazady: «...Abay endi óz zamandastarynan dos iriktey bastady. Sol retpen tapqan kisileri: Esbolattan Orazbay, Kótibaqtan Jiyrenshe, Bókenshiden Erbol, Ákimqoja t.b.». Mine, osy atalghan Orazbay, Jiyrenshe, onyng inisi Kýrenshe Abaydyng yghynda jýrip, eleusiz hәlden belgili adam dәrejesine jetkende, maldanyp, meylinshe bayyghandar. Árqaysynda myn-mynnan jylqy bolghan. Orazbay bertinde jylqy sanyn ýsh myngha jetkizipti. Óz tuysy Tәkejan, Ospan, Ázimbaylar jayly da osyny aitamyz. 

Tabystyn, dәuletting kózine әrkim óz soqpaghymen jetedi. Ynta-jigerimen  kirisken kisi bangdyng mәnisin nege tappasyn. Shәkerim «Shyn baqtyng ainasy» degen qarasózinde qaytsem baqqa (qazirgi leksikada - baqyt deymiz) jetem dep neshe týrli isterdi istegenin aita kele, sonyng biri – dәulet jayynda bylay dep jazady: «...Myna jaqtaghy «dәulet» degen bir tipti keregindey «baq» shygha keldi. Ol bolmasa eshqaysysynyng óni de kirmeytúghyn boldy, joly da bolmaytúghyn boldy. Oi, Tәniri-ay! Adam qylghandy adam qylmaytúghyn nesi bar dep, belsene qimyldap, onyng da mәnisin taptym». Sol siyaqty Orazbay, Tәkejandar shashausyz   ýnemshildik, asqan malsaqtyqpenen, Jiyrenshe, Dýtbaylar el dauy, jýginiske kóp aralasyp, biylik aitumenen, al Qúnanbaydyng Ospany Qoyandy jәrmenkesi arqyly «saudanyng tegin» tabu jónimenen bayyghan. Mysaly: «...Osy retpen istegen saudadan Ospan tez arada kóp mal qúrap bayyp alady, – dep jazady Árham Ysqaqov. – Jylqy myng jarym, týiesi ýsh jýzdey, qoyy eki-ýsh mynday boldy».  

Býgingi qazaq qoghamynda ar-úyatty jiyp qoyyp, tek paydagha, dәuletke  úmtylghandar qarasy qalyn. Solar ghibrat alsa degen niyetpen aita otyralyq, Abay «Ózing ýshin enbek qylsan, ózi ýshin ottaghan hayuannyng biri bolasyn. Adamshylyqtyng qaryzyna enbek qylsan, Allanyng sýigen qúlynyng biri bolasyn» degen asyl qaghidany jasynan ústanghan.

Eger saudany, baylyqty maqsat tútsa, ol da aghasy Tәkejan siyaqty iri bay bolar edi. Biraq jigit Abay bar yntasyn basqagha, moyyn búrghyzbaytyn, tausylmaytyn úzaq mindet – el júmysyna saldy. Tete inisi Ysqaqty da tazalyq pen әdiletke baulyp, qaqpaylap otyrypty.  Árham Kәkitayúly ondaghan jyl bolys bolghan tughan atasy Ysqaq jayynda «ortasha dәulet iyesi boldy» deydi. Sondyqtan qoly ashyq Ospan eki aghasyna qysqy soghymdaryng dep biraz jylqysyn berip otyrudy әdet qylypty.

1884 jylghy qyrsyqty bolystyq saylau esterinizde bolar. Sol joly Ospan ornyna kýtpegen jerden Kýntu Shonqaúly bolys saylanady. El an-tang qalyp, tipti oyazdyng qatyny da «kótek» dep (onyng «kak tak!» degeni osylay estilgen ghoy) sanq ete qalypty. Búl atqaminer orta men Abaydyng arasynda tereng or qazylghanynyng alghashqy belgisi edi. Nege? Bir jaghynan, búl kezderde baytaq bilim iyesine ainalghan Abay keshegi dos-jarandy ózine teng kóre almady («Mensinbeushi edim nadandy, Aqylsyz dep qor tútyp»), ekinshi jaghynan, iri baygha ainalghan keshegi dostary da «dәuleti joq, tergeuden kóz ashpaghan, әri orysshyl paqyr» dep múrnyn shýiire qaraghan bolatyn. Reti kelgen song aita keteyik, Abaydyng el minezine, atqaminer ortagha degen kózqarasy 1880 jylghy «Jana zakon» óleninen alaqangha salghanday kórinip túr. 1884 jylghy saylaudan song olardy ayausyz syngha aluy, qatty shýiligui zandylyq.  Áriyne, búl jalghyzdyq tragediyasynyng da basy boldy.   

Sonymen, Abay mal jimaghan. Múny Múhtar Áuezov: «Abayda eshbir uaqytta ýlken baylyq bolghan emes, qayta ómirinde talay ret «shaghyn dәulet», «sholaq dәulet» deytin kýilerge jaqyn qalyp jýrgen» dep atap aitady.  Biraq Múhannyng «sholaq dәulet» degeni – kedeyshilikke taqau degen sóz emes. Kóshpeli qauymda shaghyn dәulet iyesi dep keminde 200 jylqy, 15-20 týie, bir otarday qoy bitken kisini aitqan. 

Abay bay bolmaghan degenge býgingi oqyrman tang qaluy mýmkin, «e, nege?» dep.  Sondyqtan tarqata aitayyq. 

1878 jyldan song Abay bolystyq qyzmetke saylanghan joq (12 týrli aiyppen isti boluyna oray). Búl túraqty kiris kózi – jalaqydan aiyrylu degen sóz. Qazaqta maldan ózge baylyq kózi bolmaghan. Sol mal saudasynan týsken kiris, qarjyny Abay balalardy oqytugha júmsady. Álihan Bókeyhanov ózining 1905 jyly jariyalanghan «Abay Qúnanbayúly» atty maqalasynda bylay dep jazady: «Ekinshi balasy Ábdrahman qalalyq uchiliysheni bitirgennen keyin Abay ony jylyna birneshe jýz som qarjy shyghara otyryp, Tumenidegi realidy uchiliyshege beredi. Abay oqu ýshin osynsha kóp aqsha shygharghan alghashqy qazaqtyng biri». Ábishting Peterbordaghy oquy búdan da qomaqty qarjyny talap etkeni ayan.

Oghan qosa, Abaydyng mal qúraugha ynta, peyilin salmaghanyn,   ýy sharuasyna qyrsyz bolghanyn da aita otyralyq. Birinshi sózinde: «Mal baghu? Joq, bagha almaymyn» dese, búl ә bastan-aq ómir ústanymy siyaqty nәrse. Taghy bir aitary, atasy Óskenbay da, әkesi Qúnanbay da әuelde taqyr kedeyge taqau jýrgen. Mal-dәulet abyroy-bedelmen birge keyinnen kelgen.  

Qyzyghy sol, qarapayym kópshilik Abaydy eshqashanda «dәuletsiz» demegen, kerisinshe, Tobyqtynyng iri bay-myrzasy sanaghan. Nege? Múnyng ózindik sebepteri bar. Ayatta: «Alla taghala qaysy bir pendesin dәuletti, qúrmetti qyldy, qaysy bir pendesin qor da kem de qyldy» (sýre Ál-Ghymran) degen. «Raqym – Alladan, peyil – adamnan» degen halyq naqyly da osyny rastaydy. 

Peyilge kedey baylardyng arasynda myrzalyq jolyn ústanghan Abay syrt kózge, әriyne, shirigen bay bolyp kóringen. Óitkeni, qúdayy qonaqty qúshaq jaya qarsy alu – qonaqjaylylyq sonau ýy bolyp, Aqshoqyda otau kótergennen qalyptasqan  Abay daghdysy bolghan. Bizge belgili estelik jazbalar sol kezderden aqyrghy demi tausylghansha búl shanyraqtan qonaq ýzilmegenin pash etedi. 

Alys-jaqyn qazaqtyng bәrin kórdim,

Jalghyz-jarym bolmasa anda-sanda (1886).

Búl jasy 40 asqanda aitqan sózi. Onan aqyn-azamat ýiinen qonaq arylmaghanyn da andaugha bolady. «Aryzyn, armanyn aitushy Arghyn, Nayman, Kerey, Uaqtyng adamdary – aghylyp kelip, ketip jatady» (Árham). Jaqyn ainalasy arasha súrap ya basqa da sharuasymen kelgishtese, alystan at aryltqandar «biz Abaydyng jýzin bir kórmekke keldik» desedi eken.

«Niyeti jamannyng Allagha ókpeleui jón be?» demekshi, kim keng peyil, jomart bolsa, shyn bay da sol. Aqyl-parasatyna mәrttigi say Abaydyng dәuleti de barshanyng kózine zorayyp kóringeni sodan, bilem. Býgingining shirik bayshikeshterine oy tamyzdyq – Abay mal jimady, esh uaqytta baylyq pen mәnsapty maqsat tútpady (olar – Qúdaydyng búiyrtqan nesibesi men rahmeti Abaydy ózderi izdep tapty). Qazaqtyng últtyq burjuasy halyqqa shapaghatyn tóguding ornyna «shyq bermes Shyghaybaygha» ainalyp bara jatqany ókinishti. Abay aitqan: «Adam – bir boq kótergen boqtyng qaby» degen ýkimdi búl paqyrlardyng esine sala otyrayyq.  

Qoryta kelgende, Abay «sholaq dәulet» iyesi ghana bolghan («shirigen bay bolghan» dep aldarqatu kimge kerek). Jogharyda aittyq, tek 1894 jyly Jiydebaygha túraqtaghan song ghana ýlken dәulet iyesine ainaldy (Ospan jighan dәulet negizinen Erkejan men Abaygha enshilendi). 

Negizi, «Abay asa iri bay ma, әlde ortasha bay ma?» degen aita qalarlyq manyzgha ie mәsele emes. Óitkeni, últ ústazy Abaydyng kórsoqyr sarandyq «virusyna» boy aldyrmauy – eng aldymen Tәnirining bergen asqan aqyly men  ótkir sezim-týisigining arqasy. Anyghy, Abay – qazaq renessansynyng atasy. Ol – Tәnirilik missiya.   

Asan Omarov 

Abai.kz