Tanerteng uniyversiytetke barmaq bop, jinala bastaghan edim:
- Saghan aityp beretin taqyryp bar, - dedi Baukeng kónilsizdeu til qatyp.
- Men júmysqa keshigem, dekanymyz...
- Býgin eshqayda barmaysyn! - dep Baukeng sózimdi ayaqtatpay bólip jiberdi.
Men tanyrqaghan kýii tosylyp qaldym. Búryndary júmysyma telefon shalyp: "Bastyghynnan súranyp kel, tәrtipke baghyn, tәrtipke baghynbasan, onbaysyn" - deytin kisi endi tәrtip búzugha ózi sebepker bolmaqshy ma?
- Otyr!
Men Baukenning búiryghyna ýnsiz baghynyp, qarsysyndaghy oryndyqqa jayghastym.
- Ya skoro budu shagom marsh...
Búl sózderdi Baukeng jay, sabyrmen aitty. Túla boyym múzdap ketti. (Erekshe tang qalghanym, jogharydaghy sózinen keyin Baukeng aragha tórt ay salyp, jaryq dýniyemen qosh aitysty).
- Qayghyratyn eshtene joq, men ata-babamnan әulie emespin!
- Basqa әngime tónireginde sóz qozghalyqshy, - dedim men sasqalaqtap.
- Dúrys. Saghan qazir nayzaghay aqyn Qasym Amanjolovqa baylanysty bir oqighany aityp bersem deymin. Keyin úmytyp qaluym mýmkin. Býgin júmysqa barmaysyng degenimning sebebin endi týsinding be?
- Týsindim.
- Týsinsen, maghan renjime. Erteng ýiime qaytam. Kelinge de, saghan da raqmet.

Tanerteng uniyversiytetke barmaq bop, jinala bastaghan edim:
- Saghan aityp beretin taqyryp bar, - dedi Baukeng kónilsizdeu til qatyp.
- Men júmysqa keshigem, dekanymyz...
- Býgin eshqayda barmaysyn! - dep Baukeng sózimdi ayaqtatpay bólip jiberdi.
Men tanyrqaghan kýii tosylyp qaldym. Búryndary júmysyma telefon shalyp: "Bastyghynnan súranyp kel, tәrtipke baghyn, tәrtipke baghynbasan, onbaysyn" - deytin kisi endi tәrtip búzugha ózi sebepker bolmaqshy ma?
- Otyr!
Men Baukenning búiryghyna ýnsiz baghynyp, qarsysyndaghy oryndyqqa jayghastym.
- Ya skoro budu shagom marsh...
Búl sózderdi Baukeng jay, sabyrmen aitty. Túla boyym múzdap ketti. (Erekshe tang qalghanym, jogharydaghy sózinen keyin Baukeng aragha tórt ay salyp, jaryq dýniyemen qosh aitysty).
- Qayghyratyn eshtene joq, men ata-babamnan әulie emespin!
- Basqa әngime tónireginde sóz qozghalyqshy, - dedim men sasqalaqtap.
- Dúrys. Saghan qazir nayzaghay aqyn Qasym Amanjolovqa baylanysty bir oqighany aityp bersem deymin. Keyin úmytyp qaluym mýmkin. Býgin júmysqa barmaysyng degenimning sebebin endi týsinding be?
- Týsindim.
- Týsinsen, maghan renjime. Erteng ýiime qaytam. Kelinge de, saghan da raqmet.
Baukeng ornynan túryp, tereze aldyna baryp, syrtqa kóz saldy. Men ishimnen: "Dekanymyz Temirbek Qojakeev qatal kisi, júmysqa barmaghanym ýshin sógis jariyalaytyn shyghar. Meyli, nendey jaza bolsa da kýtip aldym" - dep ózimdi-ózim júbattym.
Baukeng ornyna jayghasysymen:
- Mәskeude әskery akademiyada oqyp jýrgen kezim, - dep birden әngimesin bastady. - Almatygha oqta-tekte soghyp ketem. Ýige Múhang (Múhtar Áuezov), Sәbeng (Sәbit Múqanov) bastaghan, taghy basqa dos-jarlar, tughan-tuysqandar kelip jatady. Ondayda bizding ýy kishkene jәrmenkege ainalatyn.
Birde dos-inim bosaghamnan attady. Qasynda óni sary, kózi kók, orysqa úqsas әieli bar. Álgi inim búryn da ýige kelip-ketip jýretin. Minezi jibektey esilgen biyazy bolatyn. Endi qarasam, tipten ózgerip ketipti. Birese syzylyp, birese shirenip otyr. Qyzmetten sәl jogharylasa, qazekenning ainalasyna "sen kim, men kim?" dep qaraytyn jaman әdeti bar ghoy. Sóitsem, ol Almaty qalalyq partiya komiytetining hatshylyghyna jogharylaghan eken. Kostumine syimay, "meni kórding be?" degendey, ózinen-ózi isip-keuip, shirenip otyrghan syryn týsine qoydym. Ishimnen: "Mynau ózi qyp-qyzyl aqymaq jigit eken ghoy, mening ýiimdi kabiynetine ainaldyrmaq pa?!" - dep qityghyp qaldym.
Ýige kelgen kisige ket dey almaysyng ghoy. Amalsyz әngimelesip otyrmyn. Bir kezde:
- Qasym Amanjolov adam emes, it eken, pәlen-týgen, - dep jamanday bastady.
- E, ne bop qaldy?
- Men turaly óleng shygharypty, aqymaq iyt!
- E, ol qanday ólen?
- Meni hatshy etse, partiya etti. Qasym etken joq qoy. Nadan jigit eken, aqymaq it eken. Qolymnan kelse, endi oghan eshqanday jaqsylyq jasamaymyn, - dep tas-talqan boldy.
Baqytjannyng sheshesi tekti jerding qyzy edi, onyng aitqandaryn jaqtyrmay qalghanymdy seze qoyyp, sózdi basqa jaqqa búryp jibermek edi, alara qaraghanymnan qaymyghyp, ýnsiz otyryp qaldy.
- Aytyp bershi, ólenin men estigen joq edim.

- O, aqymaq it óstip jazypty, - dep Qasymnyng "Berseng ber, bermeseng qoy baspanandy" degen ólenin jatqa aityp berdi. Myna shumaghy esimde qalypty.

- Syrtynan kóremiz de sýiinemiz,
Pәlensheev joldastyng ýiine biz.
Qashan týsip qalghansha hatshy bolmay,
Nege aqyn boldyq dep kýiinemiz.
Men kýlgenim joq. Baqytjannyng sheshesi myrs etip:
- Oibay, shayym ne boldy eken, baryp bileyinshi, - dep ornynan túryp, as ýige ketti.
- Sen Qasymdy aqymaq dep qapalanyp otyrsyn. Meninshe, sen oghan qayta raqmet aitqyn.
Ózining de, әielining de kózi baqyrayyp ketti.
- Bauke, búl qay sóziniz?
Sol jyly ol tarih ghylymynyng kandidaty dәrejesin alamyn dep dissertasiya jazyp, qorghaghaly jýr edi.
- Tarihshysyn. Tarihshy bolamyn dep dissertasiya dayyndap jýrsin. Sen qayta Qasymgha raqmet ait. Qolynnan kelse, "qúrtamyn-púrtamyn" degenindi qoy. Múny menen basqa eshkim estimesin.
- Búl qay sóziniz, Bauke? Siz de qyzyq ekensiz!
- Áy, sen oghan raqmet aitqyn! - dep ashulandym. - Ózing tarihshysyng ghoy. Týsinsen, ol seni tarihta qaldyrypty.
Qara adam ashulanghanda kókpenbek bop ketedi eken. Kógerip, әieli qyp-qyzyl bop ketti.
- Sen turaly Qasym Amanjolovtan basqa bir tarihshy býitip jazbaydy. Baghanaly beri Qasymdy
it dep ottap otyrsyn. Ol seni tarihta qaldyrypty. Ashulana kógerip:
- Tuu, Bauke, sizding ýiinizge kelip jýrgen men de aqymaq ekenmin! - dep stoldy iytere-miytere
, ornynan úshyp túrdy. Áyeli de túrdy. Ashulansa, ekeuining de týri týrge úqsamay ketedi eken. Baqytjannyng sheshesi jýgirip kelip:
- Oibay-au, ne bop qaldy? - dedi sasqalaqtap. Dos-inim kógergeni bylay túrsyn, dir-dir etedi.
- Áy, bir qyzyq әngime bolyp edi, soghan kýlip otyrmyz, - dedim men.
Baqytjannyng sheshesi týsindi.
- Al, jengey, raqmet. Búdan bylay sizding ýiinizding esigin ashpaytyn boldym.
- Túra túrsandarshy? Jóndep shay da ishpedinder. Aghalarynnyng minezin bilesinder, ashudy qoyyndar...
Men bezireyip otyryp aldym. Áyelin ertip shyghyp ketti. Ol osy uaqytqa deyin esigimdi ashqan emes
. Toptyng ishinde jolyqqanda laj joqtyqtan bas iyzesemiz. Sóitip Qasym marqúmnyng óleni dos-inim ekeumizding aramyzdaghy qarym-qatynasqa qyp-qyzyl "paydasyn" tiygizgen.
Baukeng ishegi qata kýlip, "týsinding be?" degendey maghan iyegin qaqty.
- Ózi aqymaq jigit eken. Qasymnyng ólenin dúrys deding dep meni osy uaqytqa deyin atargha oghy joq. Áriyne, myna songhy shumaghy aqynnyng jinaghynda basylmaghan. Mýmkin múny menen basqa da biletinder bar shyghar? Sol shumaqtyng bir danasyn saghan syilap otyrmyn, qaraghym. Qalay týsinsen, olay týsin.
Baukeng temeki tútatyp, kók týtindi ýrley oigha batyp, biraz ýnsiz otyrdy.
- Búl óleng jalghyz ony kemitken óleng emes, búl - keybir qútyrghan jigitterdi de jazghyru. "Áy, sender kadrlardyng qadirin bilmeydi ekensinder, sen hatshymyn deme, erteng týsip qalasyn. Áriberiden keyin aqyndardyng qadirin bilmeydi ekensinder" - degen kinәlau. Býgin de qútyryp jýrgender bar ghoy...
Qaraghym, bilsen, búl óte salmaqty ólen. Múny kóme almaysyn!
"Júmeke, jolyng bolsyn, jolyng bolsyn,
Biylghy jyl qambagha astyq tolsyn" -degen óleng be? Astyq dayyndau manyzdy nauqan dep jazyp jýrgen aqymaqtar әli az emes. "Qashan týsip qalghansha hatshy bolmay, nege aqyn boldyq dep kýiinemiz". Búl - obraz. Aqymaqtargha búdan artyq minezdemening keregi joq. Halyq aqynynyn:

"Jigitting alghan jary jaqsy bolsa,
Túsynan ýirek úshyp, qaz qanqyldar" - degeni obraz ba, obraz emes pe? Búlar maghan kezinde úmytylmas әser etken joldar. Olardy men jatqa alam degem joq, jadymnan shyqpay qalghan ózderi. Aqyndyq dep, mine, osyny aitqyn!
Baukeng temekisin qúshyrlana tarta otyryp:
- Keyin bildim, Almatyda Qytay ókili túrady eken, - dep kýldi. - Sol eline qaytyp, ýii bosaydy. Jeke keng saray, aulasy, bau-baqshasy, kók sharbaghy bar. Sol ýige әlgi dos-inim kóship, kirip alady.
Qasym qanghyp jýr. Dos-inim Almaty qalalyq partiya komiytetining hatshysy, pәter mәselesin sheshetin sol. Qasym ótinish aityp aldyna kiredi.
- Qaseke, túra túrynyz - dep mensinbesten sóilesipti. Bir barady, eki barady, ýsh barady. Estiytini "túra túrynyz". Ýshinshi barghannan keyin Qasekenning kónili qalyp: "Oy, mynau azamat emes eken ghoy, qúryp ketsin, endi aldyna barmaspyn" - dep jogharydaghy ólendi shygharypty.
Ol kezde de, búl kýnde de jaghympazdar jeterlik qoy, qaraghym. Qasymdy jek kóretinder de az bolmau kerek.
- Oibay, siz turaly Qasym óstip óleng shyghardy, - dep hatshygha jamandap, sózge sóz qosyp jetkizedi. Búl - bizding bir nadandyghymyzdyng kuәsi. Qasymdy kózining tirisinde qadirley almadyq. Búl - bizding ekinshi nadandyghymyzdyng belgisi.
Bala kýnimde әkem jaryqtyqtyng auzynan:

- Bolghandy da kórgenbiz,
Tolghandy da kórgenbiz.
Bolyp, tolyp, aqyry,
Solghandy da kórgenbiz.

Asqandy da kórgenbiz,
Tasqandy da kórgenbiz.
Asyp-tasyp bolghan son,
Sasqandy da kórgenbiz, - degendi estip edim. Soghan úqsap, әlgi kóp úzamay ornynan úshyp ketti. Úshyp ketkeni dúrys. Aqymaq adam hatshy, basshy bolyp jaryta ma? Bәrinen onyng bizding poeziyamyzgha kesiri tiydi... Búl, týsinsen, keshirilmes kýnә...
Aragha eki apta salyp Baukenning ýiine barghanymda, sәlemimdi alysymen:
- Áneukýni saghan Qasym aqyn turaly kózqarasymdy bildirdim ghoy. Densaulyghym joq, qolymnan qalamym týsip qaldy. Áytpese, Qasymnyng ólenderine taldau jasar edim, - dep tóseginde jatqan kýii kónilsiz til qatty. - Sen onyng poeziyasymen tanyssyng ba?
- Tanyspyn. Birinshi kursta oqyp jýrgenimde ústazym Ábish Baytanaev agha ýiindegi kitaphanasynan Qasym aqynnyng qalyng bir tom ólender jinaghyn maghan berip: "Kirletpey oqyp, qaytyp әkel" degen edi. Sol ýshin ústazyma sheksiz rizamyn.
- Sen Qasym aqyngha qanday bagha beresin?
- Óz basym Qasym aqyndy poeziyamyzdyng Alatauy dep bilem.
- Dúrys. Soghys taqyryby - eng qasiyetti, eng úly taqyryp. Soghan bizding "men klassikpin" dep keude kerip, óz buyna ózi mas bop jýrgen aqynsymaqtar ýn qosa almady. Búl naghyz beysharalyq! Kerisinshe "sauatsyz" qarttarymyz Jambyl Jabaev, Núrpeyis Bayghanin ýn qosty. Jәkeng "Leningradtyq órenderim" atty tamasha óleni arqyly býkil adamzatqa aqsaqaldyq oy aitty. Jastarymyzdan Baubek Búlqyshev odaq kóleminde jarqyrap kózge týsti. Eger qyrshyn ketpegende ol bәrimizden ozar edi. Al Qasym soghystyng qaHarly beynesin tamasha somday aldy. Odaq kólemindegi soghys taqyrybyna jazghan aqyndardyng aldynghy qatarynda boldy. Gitlerding kim ekenin tanytatyn myna shumaqqa oy bólshi?

- Qanday ghana dozaqtan týsting sen súm,
Qanday umen tәnindi boyaghansyn?
Qanday әiel tapty eken seni, nege?
Qanday saytan engizdi dýniyege?

Nemese onyng maydangha attanyp bara jatqandaghy:

- Qosh bolshy endi, Oralym,
Kýle ber shalqyp, sayranda.
Aytpaqshy qayda boranyn,
Keteyin alyp maydangha, - degen kónil kýii elin sýigen erlerimizding kónil kýii emes pe? Ol ózi
ghana emes, tughan jerding boranyn da ala ketip soghyspaqshy. Qanday qúdyret?! Qandy joryqta jýrip sýigen jaryn saghynyp, aqsha búlt arqyly sәlem joldaghan Ábu aqyn ólenine jauap retinde:
- Aspandama, aqsha búlt,
Aldandyrma aqyndy.
Jer dep jonyn tosty júrt,
Jerde oqtar atyldy, - dep jauyngerlerding alansyz soghysuyn qalauy da jaugha degen sheksiz yza-kekting búlqynysy.
Mening ishtey tang qalghanym - Baukeng búl óleng shumaqtaryn jatqa aitty. Tek búrynghy kýn kýrkýrindey dausy joq, sharshap, qajyghany anyq sezilip túrdy. Eki qolyn tayanysh etip, tósegine qayta qisaydy. Kópke deyin kózin júmyp, ýnsiz jatty. Men de ýnsizbin. Ádettegidey súraghym bar edi deuge batylym jetpedi. Álden keyin:
- Belinskiydin: "Pushkin qaytys bolghanda orys poeziyasynyng qúlap bara jatqan tuyn Mihail Yurievich Lermontov qúlatpay ústap qaldy" - degen jazbasyn oqyghan edim, - dedi aqyryn sóilep. - Al men Abay qaytys bolghanda jazba poeziyamyzdyng tuyn qúlatpay ústap qalghan Maghjan Júmabaev, odan keyin Qasym Amanjolov der edim.
- Keshirersiz, ol eki aralyqta Iliyas Jansýgirov bar emes pe?
- Ol kisi eldikti, erlikti jyrlauda Maghjan, Qasym shyqqan biyikke shygha alghan joq. Búl - mening jeke pikirim. Mýmkin qatelesermin. Qatelessem, dәlelde, keshirim súraugha dayynmyn.
Baukeng jastyqtan basyn kóterip, týzulene otyryp, qolymen ymdap temeki tútatyp ber degen belgi jasady. Men tez qimyldap, aitqanyn oryndadym. Kók týtindi qúshyrlana jútyp:
- Áy, qaraghym, erteng kitap dýkenine bar, - dedi sybyrlaghanday aqyryn sóilep. - Onda kimderding kitaby ótpey túr, bayqashy. Nege ótpey túr? Olardy gazet-jurnaldardyng betterinde óltire maqtap edi ghoy.
Áriyne, sen sarang emessin, ózing jazushysyn, kitapty kóp oqisyn. Qúdaygha shýkir, basqalar da sarang emes. Biraq ana "maqtauly" kitaptardy satyp almaysyndar. Shyn ba?
- Shyn.
- Men barsam, men de almaymyn. Jan susynyndy qandyrar shygharma kezdeysoq týse qalsa, bas salyp alasyn. Men de bas salyp alamyn. Týsinding be?
Men ýndemedim.
- Týsinbesen, týsinbey-aq qoy! - dedi Baukeng kilt ashulanyp. - Jasym jetpisten asty. Men senen qoryqpaymyn. Sen týgili meni basqalar da qorqyta almaghan. Eger aitqanym әdil bolmasa, "agha-au, mynauynyz dúrys emes" degin.
Bir ghana mysalgha jýgineyin. Qasym Amanjolov menen bir-eki jas kishi edi. Onyng kitaptaryn dýkennen izdep taba alasyng ba?
- Joq.
- Áriyne, taba almaysyn. Sol sebepti, qaraghym, aqyn-jazushynyng baghasyn halyq biledi. Ol laureat pa, Enbek Eri me, halyqtyng onymen mýlde isi bolmaydy.
Qazaqta tanba deytin sóz bar. Búrynghylar jaqsy kórgen atyna tanba salghan. Ol týsingenge "mynau meniki" degen sóz. Bizding talantty aqyn-jazushylarymyz da óz shygharmalarynda "Men - qazaqpyn!" dep tanba salyp ketken. Bizding Qasym sonday aqyn. Ony tanymau, elemeu mýmkin emes...
- Qasymmen onasha syrlasqan keziniz bolyp pa edi?
- Joq. Soghystan keyin Almatygha oraldym, ýiimde Múhang (Múhtar Áuezov), Sәbeng (Sәbit Múqanov) bastaghan aqyn-jazushylar boldy dep aittym ghoy. Sonda Qasymnyng bizding әngimemizdi tyndap bosagha jaqta otyrghanyn bilem.
- Siz turaly tamasha óleng jazghan ghoy. Bәrinen beynenizdi somdaghanyna tanym bar.
- Ol ólendi sen jatqa bilesing be?
- Joq.
Baukeng súq sausaghymen ong qaptaldaghy kitap sóresin núsqay kórsetip:
- Qasymnyng ólender jinaghyn al da, ólendi tap! - dedi búiyra sóilep. Men shalt qimyldap, aitqanyn tez oryndadym.
- Dauystap oqy!

BAUYRJAN

Bir dauyl sapyrdy da órt tenizin,
Tenseltip temir topan dýnie jýzin.
Betine tughan jerding óshpestey ghyp,
Er jazdy óz qanymen jýrgen izin.

Naq sol kez estidim men er dýbirin,
Ataghy atyn alyp keldi búryn.
Ýstinde tughan elding túrdy tolqyp,
Bauyrjan Momyshúly degen bir ýn.

Aqynnyng aq súnqarday jýregi bar,
Alqyndym, bir kóruge bolyp qúmar.
Kóktemde kýrkýregen kýn dauysyn,
Jer estip, jelkildegen kýn yntyzar.

Qan maydan qatalatyp shóldegende,
Kez boldym jaltyldaghan eki kólge.
Kól emes kózderi ghoy Bauyrjannyn,
Elestep myng kóriner bir kórgenge.

Boyy bar bizden góri biyigirek,
Tip-tik bop abyroyyn túrghan tirep.
Top jara kórinsin dep eki iyghy,
Tughan el jaratypty ony irirek.

Keyde ol kók semserli generalday,
Keyde ol kýy kónildi aqyn janday.
Ómirding ol sheti men búl shetine,
Óresi óren oidyng tartylghanday.

Jan úqpas júmbaq emes bir jasyryn,
Aytady ol tike qarap júrtqa syryn.
Jaratpas jamap-jasqap júrt eskisin,
Soghady óz dýkeni sóz asylyn.

Oiy bar qiyalynyng qanatynda,
Adaspas aparyp bir salsang tyngha.
Bir dәuren oinap-kýlip otyrghany,
Jaltyldap eki kózi qarsy aldynda.

"Batyrym - Bauyrjanym" deydi halqym,

Alyp úsh aqyn jýrek erding danqyn.
Keleshek kele jatyr kóremin dep,
Tik basyp tughan jerde jýrgen qalpyn.

Aghamyz ataghyna asqar tau ten,
Jau kelse jaubýirektey eter jәukem.
Emendey eregiser súrapylmen,
Basymen búltty jaypap bizding Bauken...

- Qaraghym, maqtanghanym emes, men turaly kóp aqyn óleng jazdy. Bәrin salystyr. Olardan Qasymnyng qabyldauy, sózben beyne jasauy qanday iri?! Aqyndyq quaty Pushkinnen, Lermontovtan, Bayronnan asyp týspese, kem emes. Múny moyyndamau - qiyanat...

Mamytbek QALDYBAY,
Jazushy

01.09.2011 j.

http://www.turkystan.kz/page.php?page_id=31&id=6555