Qazirgi tanda elimizdegi últtyq sporttyng manyzdy salasynyng biri sadaq atu. Oqyrmandarymyzgha týsinikti bolu ýshin sadaq atudyng týrleri jayly aityp ótudi jón kórdik. Sadaq atudyng sporttyq týri bar. Búl әlemdik dengeyde jaqsy damyghan, Olimpiadalyq sport týrine jatady. Jyl sayyn qúrlyqtyq chempionattar men ýlken turnirler ótedi. Al, bizding sóz etip otyrghanymyz bayyrghy etnikalyq sadaq atu. Atalmysh týr qazir Vengriya, Japoniya, Koreya, Mongholiya siyaqty elderde damu ýstinde. Mongholiyalyq sadaqshylar tik túryp nysana kózdeuden sayysatyn bolsa, majar bauyrlarymyz at ýstinen sadaq tartugha mashaqtanghan. Al, Koreyada osy eki týrding ekeui de damyp jatyr. Bizding elimizde etnikalyq  sadaq atu mәselesi endi ghana qolgha alynyp jatyr. Búl sharagha QR Últtyq sport týrleri qauymdastyghy úitqy boluda. Búghan deyin etnikalyq sadaq atu jekelengen túlghalardyng qolgha aluynyng arqasynda ýzilmey keldi. Sonyng biri – Aldiyar Núrghaziyev degen azamat.

Aldiyar Jaqatúly qazir OQO Últtyq sport týrlerinen balalar men jasóspirimderge arnayy mamandandyrylghan sport mektebinde jamby atu  boyynsha jattyqtyrushy bolyp júmys jasaydy. Sonymen qatar, QR Darts federasiyasynyng da agha jattyqtyrushy. Darts oiynynan elimizdin17 ret dýrkin chempiony.

Osy orayda Aldiyar myrzamen (surette) jýrgizgen shaghyn súhbatty úsynyp otyrmyz.

-Aldiyar Jaqatúly sizdi sadaq atu ónerine qúlshyndyrghan ne dýniye?

– Jalpy últtyq ónerge degen qúshtarlyq mening qanymda bar. Kezinde Almaty qalasyndaghy sport mektebinde dartstan jattyqtyrushy bolyp jýrip, osynda kileng orys balalary sadaq atudan jarysyp jatqanyn kórip, basshylargha «qazaq balalary sadaq ata almay ma, nege qatystyrmaysyndar?»  degenim ýshin júmystan shygharyp jiberdi. Osy oqigha maghan qamshy boldy. Namysymdy oyatty. Sodan bastap ózim ýshin qayda jýrsem de, tek qazaq balalaryn sadaq atugha jattyqtyra bastadym.

– Óziniz erejesin jasap, óziniz sadaq tauyp, tipti óz betinizben jarystar ótkizgen deydi shyn ba?

– Ras ol. Etnikalyq sadaq atugha eshkim mәn bermegendikten búl týr boyynsha eshqanday resmy jarys joq bolatyn. Sondyqtan, ózim qolgha aluyma tura keldi. Sóitip, 2008 jyly Almaty oblysynyng ataqty Asy jaylauynda  malshylar sleti ótip, osynda malshylar arasynda alghash ret óz qúral jabdyqtarymmen jamby atu jarysyn úiymdastyrdym.

–Jalpy osy «Jamby» atu degennen shyghady,  ótken de búl ataudyng etimologiyasyna qatysty әrqily pikirdi kózim shalyp edi… Siz ne aitasyz?

-«Jamby»sózininetimologiyasynakeletinbolsaq, búny monghol tilinde  «nmbuu» nemese «Embuu» dep atasa, kóne úighyr tilinde «Yamba» delinip jýr.  Al, etnograf-zertteushi  Bapinnyng pikirinshe jamby qytaydyn nani jәne bao degen eki sózinen qúralghan deydi. Qytay tilinde: yuani –  aqsha,  bao – qúndy  zat. Demek, yuanibao qúndy qúral (zat) degendi bildiredi. Búl ataular qazaq tiline jambybolyp qalyptasqan.

Sonday-aq, qyrghyz-orys týsindirme sózdiginde, jambyny: «Slitky serebra razlichnoy formy y razl. Vesa uportreblyaetsya v kachestve deneg» dep týsindiredi. Menimshe, janadan velosiyped oilap tabudyng qajeti joq, epikalyq jyr-dastandarda aitylghan osy jamby sózine toqtauymyz kerek.

-Jamby atu degenimiz naqty aitqanda «jamby» deytin nysanany kózdep atu emes pe?

-Áriyne, biraq búl jerde taghy bir aitar dýniye, bizdenbasqasadaqatypjýrgenmemleketter bir-birininnysanalarynjatqa biledi, al, bizding jamby-nysana olardan ózgeshe boluy tiyis. Ári at ýstinde qozghalys barysynda atudy engizuimiz kerek.

-Al, jamby-nysanany attyq deyik, ony atatyn sadaq, yaghny jaq kerek shyghar?

-Osy sadaqmәselesin birjaqty etken jón. Ózimizdinqazaqysadaq demeymiz be, at ýstinen, qozghalys barysynda nysana kózdep atu ýshin qysqasapalysadaqtarkerek. Ondayjaq-sadaqty jasaytynjigitterAtyrauda, Qaraghandy da bar.Onyng syrtynda, sadaq atyn baptau, kózdep-atu әdistemesi, termin ataular, oqu-jattyghu baghdary, jebe týrleri… t.b. sheshimin tabugha tiyis dýnie kóp. Óz basym sadaq atugha qatysty atau-terminderdi jinaqtap jýrgen jayym bar. Osyny jeke әdisteme etip shygharsam degen oidamyn.

-Jalpy osy sadaq atu sonyng ishinde siz ainalysyp jýrgen jamby atudyng qazirgi qazaq jastary ýshin qanday manyzy bar?

-Qazaqtyng bay tilinde «mergen» deytin sóz, yaghni, atau bar. Erte kezde sadaq atu men mergendik óner bir sózben aitqanda, úlystyng bekemdigi ýshin bagha jetpes qúndylyq sanalghan. Sondyqtan da, kóshpendi halqymyz er balany jastayynan sadaq atugha baulyp, elin qorghaugha tәrbiyelegen. Sadaq atu degenimiz – jauyngerlik óner.

Ekinshiden, sadaq atuda halqymyzdyng tarihy jadysy men genologiyalyq tektiligi jatyr. Búl degenimiz jastardy sergektikke baulityn óner. Sol sebepti, sadaq atudy mengergen jas ózining bayyrghy tek-tanymymen qauyshady.

-Aldiyar myrza, siz osy sadaq atumen ainalysu barysynda Vengriyagha baryp, olardyng is-tәjiriybesimen tanysqan ekensiz, osy jayly aityp berseniz?

-2013 jyldyng mausym aiynda kәsipker әri últtyq ónerding janashyry Marat Serikúly deytin azamattyng demeuimen Vengriyagha baryp, ataqty sadaqshy Kashshay Layoshtyng is-tәjirbesimen tanysu mýmkindigine ie boldym. Kashshaydyng ózi negizin qalaghan at ýstinen shauyp jýrip sadaq atu mektebi bar, әri sadaq jasaytyn fabrikasy bar eken.

-Búl adam at ýstinde shauyp jýrip nysana kózdeuden әlemdik rekordtardy janartty emes pe?

-Dәl solay. Kashshay sadaqshy at ýstinen sadaq tartudan ýsh mәrte әlemdik rekord jasady jәne at ýstinen sadaq tartudyng metodologiyasyn, ghylymiy-praktikalyq negizdemesin jasaghan maman jәne әlemning 22 elinde óz mektebin ashqan ústaz.

Onyng at ýstinen sadaq tartudaghy birinshi әlemdik rekordy 1998 jyly arnayy jabdyqtalghan ippodromda attan týspesten 286 ainalym jasap shapqan 12 saghat ishinde 1000 jebe tartyp barlyghy 4238 úpay jinaghan.

Ekinshi rekordy 2002 jyly dәl solay 12 saghat ishinde 323 ainalym jasap, 3000 jebe atqan jәne 7126 úpay jinaghan. Múnan keyingi rekordyn 2006 jyly janalady. Búl joly 24 saghat  boyy ýzdiksiz shauyp ippodromda 661 ainalym jasap, osy uaqyt ishinde 5412 jebe atyp, 15596 úpaydy rekord retinde tirkedi.

Kashshaydyn  Balatondaghy  shabandoz-sadaqshylar mektebinde Europa elderinen basqa, AQSh, Kanada, Avstraliya, Jana Zelandiya elderinen kelgen sadaqshylar oqyp ýirenedi eken.  Áriyne, Kashshaydyn  rekordy onyng myqty fizikalyq, psihologiyalyq dayyndyqpen birge  entuziazmde,  eskini janghyrtugha  degen ruh pen jigerinde bolyp otyr.

-Kashshaydyng jogharydaghy sadaq tartqan ippodromyn kórdiniz be?

-Kashshaydyng sadaq tartugha arnalghan ippodromynyng úzyndyghy 90 m onyng eki jaghyna elektrondy esik ornatylghan. Biyiktigi jerden  2 metrde diametri 90 sm bolatyn tórt dana nysana ornatylghan. Nysanalar atpen shauyp ótken sadaqshygha iykemdep eki shetkisi búra ornalastyrylghan eken.

-Osynday ippodromdy bizde de jasaugha bolatyn shyghar?

-Bolghanda qanday. Tipti óz jaghdayymyzgha beyimdep, jaqsylap jasaugha mýmkindik bar.

Súhbattasqan Beken Qayratúly

Derek kózi: http://ulttyqsport.kz